ng«n ng÷ chung vµ lêi nãi c¸ nh©n

(1)

TAÄP MOÄTNAÂNG CAO

NGÖÕ VAÊN

11

(2)

(T¸i b¶n lÇn thø m−êi hai)

nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc ViÖt Nam

(3)

B¶n quyÒn thuéc Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc ViÖt Nam  Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o

01–2020/CXBIPH/752–869/GD M· sè : NH111T0

(4)

Vµo phñ chóa trÞnh

(TrÝch Th−îng kinh kÝ sù⁽¹⁾)

Lª H÷u Tr¸c

KÕt qu¶ cÇn ®¹t

 ThÊy ®−îc sù c¶m nhËn cña Lª H÷u Tr¸c vÒ uy quyÒn vµ cuéc sèng cña chóa TrÞnh.

 HiÓu ®−îc ®Æc ®iÓm bót ph¸p kÝ sù cña t¸c gi¶ qua

®o¹n trÝch.

TiÓu dÉn

Lª H÷u Tr¸c (1720 ? - 1791) lµ danh y lçi l¹c, nhµ v¨n tµi hoa, ng−êi lµng Liªu X¸, huyÖn §−êng Hµo, phñ Th−îng Hång, trÊn H¶i D−¬ng (nay thuéc huyÖn Yªn MÜ, tØnh H−ng Yªn), biÖt hiÖu H¶i Th−îng L·n ¤ng⁽²⁾. Lµ con thø b¶y cña quan H÷u thÞ lang bé C«ng nªn Lª H÷u Tr¸c cßn cã tªn lµ Chiªu B¶y. Tuy sinh ra, lín lªn ë quª cha, nh−ng khi gÇn ba m−¬i tuæi, «ng vÒ sèng t¹i quª mÑ thuéc xø Bµu Th−îng, x· T×nh DiÔm (nay thuéc x·

S¬n Quang) huyÖn H−¬ng S¬n, tØnh Hµ TÜnh.

§· cã mét thêi Lª H÷u Tr¸c theo nghÒ vâ. Sau, «ng nhËn thÊy "ngoµi

viÖc luyÖn c©u v¨n cho hay, mµi l−ìi g−¬m cho s¾c, cßn ph¶i ®em hÕt t©m lùc ch÷a bÖnh cho ng−êi". Tõ ®Êy, t¸c gi¶ ®i s©u vµo nghiªn cøu y häc,

®óc kÕt thµnh bé s¸ch gåm s¸u m−¬i s¸u quyÓn víi nhan ®Ò H¶i Th−îng y t«ng t©m lÜnh. QuyÓn cuèi cïng (quyÓn vÜ) cña bé s¸ch nµy lµ mét t¸c phÈm v¨n häc ®Æc s¾c : Th−îng kinh kÝ sù.

(1) Th−îng kinh kÝ sù : KÝ sù ®Õn kinh ®«.

(2) H¶i Th−îng L·n ¤ng : ¤ng l−êi ë ®Êt Th−îng Hång, H¶i D−¬ng.

Lª H÷u Tr¸c (NguyÔn TiÕn Chung vÏ)

(5)

Th−îng kinh kÝ sù ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn míi cña thÓ kÝ ViÖt Nam thêi trung ®¹i. T¸c gi¶ ghi l¹i nh÷ng c¶m nhËn cña b¶n th©n tr−íc hiÖn thùc vÒ c¶nh vËt vµ con ng−êi mµ m×nh tËn m¾t chøng kiÕn kÓ tõ khi nhËn ®−îc lÖnh triÖu vÒ kinh ®« ch÷a bÖnh cho thÕ tö C¸n ngµy 12 th¸ng giªng n¨m Nh©m DÇn (1782) cho ®Õn lóc xong viÖc, vÒ tíi nhµ ë H−¬ng S¬n ngµy mång 2 th¸ng 11 (tæng céng lµ 9 th¸ng 20 ngµy).

T¸c phÈm më ®Çu b»ng c¶nh u nh· ë H−¬ng S¬n, ®−a ng−êi ®äc vµo thÕ giíi méng m¬ cña mét Èn sÜ l¸nh ®êi. Bçng cã chØ⁽¹⁾triÖu vµo kinh. Cuéc sèng ªm ®Òm bÞ ph¸ tan. L·n ¤ng buéc ph¶i lªn ®−êng. C¸c sù viÖc cø diÔn ra theo thêi gian vµ ®Ì nÆng lªn t©m tr¹ng t¸c gi¶.

Sau khi ®Õn kinh ®«, Lª H÷u Tr¸c ®−îc mêi ®Õn ë nhµ ng−êi em cña QuËn Huy. TiÕp ®ã t¸c gi¶ b¾t ®Çu vµo phñ chóa ®Ó kh¸m bÖnh cho thÕ tö C¸n. §o¹n trÝch thuËt l¹i viÖc Lª H÷u Tr¸c vµo phñ chóa TrÞnh.

*

* *

Mång 1 th¸ng 2. S¸ng tinh m¬, t«i nghe tiÕng gâ cöa rÊt gÊp. T«i ch¹y ra më cöa. Th× ra mét ng−êi ®Çy tí quan Ch¸nh ®−êng⁽²⁾ võa nãi võa thë hæn hÓn :

 Cã th¸nh chØ triÖu cô vµo ! Quan truyÒn mÖnh⁽³⁾ hiÖn ®ang ë nhµ cô lín con, con v©ng lÖnh ch¹y ®Õn ®©y b¸o tin. LÝnh ë dinh ®· ®em c¸ng ®Õn ®ãn cô ë ngoµi cöa. Xin cô vµo phñ chÇu ngay.

T«i bÌn söa sang ¸o mò chØnh tÒ, lªn c¸ng vµo phñ. Tªn ®Çy tí ch¹y ®µng tr−íc hÐt ®−êng. C¸ng ch¹y nh− ngùa lång, t«i bÞ xãc mét mÎ, khæ kh«ng nãi hÕt.

Chóng t«i ®i cöa sau vµo phñ. Ng−êi truyÒn mÖnh dÉn t«i qua mÊy lÇn cöa n÷a, theo ®−êng bªn tr¸i mµ ®i. T«i ngÈng ®Çu lªn : ®©u ®©u còng lµ c©y cèi um tïm, chim kªu rÝu rÝt, danh hoa ®ua th¾m, giã ®−a thoang tho¶ng mïi h−¬ng. Nh÷ng d·y hµnh lang quanh co nèi nhau liªn tiÕp. Ng−êi gi÷ cöa truyÒn b¸o rén rµng, ng−êi cã viÖc quan qua l¹i nh− m¾c cöi. VÖ sÜ canh gi÷ cöa cung, ai muèn ra vµo ph¶i cã thÎ⁽⁴⁾.

T«i nghÜ bông : M×nh vèn con quan, sinh tr−ëng ë chèn phån hoa, chç nµo trong cÊm thµnh m×nh còng ®· tõng biÕt. ChØ cã nh÷ng viÖc ë trong phñ chóa lµ

(1) ChØ : chiÕu chØ cña vua, ë ®©y lµ chiÕu chØ cña chóa TrÞnh S©m.

(2) Quan Ch¸nh ®−êng : chøc quan ®øng ®Çu tr«ng coi mäi viÖc trong phñ chóa ; ë ®©y chØ QuËn Huy.

(3) Quan truyÒn mÖnh (còng gäi lµ quan truyÒn chØ) : quan chuyªn lµm nhiÖm vô truyÒn mÖnh lÖnh cña vua cho bÒ t«i ; ë ®©y lµ quan truyÒn chØ cña chóa.

(4) ThÎ : nh− giÊy ra vµo c«ng së ngµy nay.

(6)

m×nh chØ míi nghe nãi th«i. B−íc ch©n ®Õn ®©y míi hay c¶nh giµu sang cña vua chóa thùc kh¸c h¼n ng−êi th−êng ! BÌn ng©m mét bµi th¬ ®Ó ghi nhí viÖc nµy :

LÝnh ngh×n cöa v¸c ®ßng⁽¹⁾ nghiªm nhÆt, C¶ trêi Nam sang nhÊt lµ ®©y !

LÇu tõng g¸c vÏ tung m©y,

RÌm ch©u, hiªn ngäc, bãng mai ¸nh vµo.

Hoa cung tho¶ng ng¹t ngµo ®−a tíi, V−ên ngù nghe vÑt nãi ®ßi phen.

Quª mïa, cung cÊm ch−a quen,

Kh¸c g× ng− phñ ®µo nguyªn⁽²⁾ thuë nµo !⁽³⁾

§i ®−îc vµi tr¨m b−íc, qua mÊy lÇn cöa míi ®Õn çi ®iÕm "HËu m· qu©n tóc trùc"⁽⁴⁾. §iÕm lµm bªn mét çi hå, cã nh÷ng çi c©y l¹ lïng vµ nh÷ng hßn ®¸ k× l¹.

Trong ®iÕm, cét vµ bao l¬n l−în vßng, kiÓu c¸ch thËt lµ xinh ®Ñp. Quan Ch¸nh

®−êng mçi khi ë triÒu ra th× nghØ ë ®Êy. ThÊy t«i, «ng b¶o quan truyÒn chØ :

 ChiÒu qua, t«i ®· t©u lªn. Th¸nh th−îng⁽⁵⁾ cho phÐp cô vµo ®Ó hÇu m¹ch

§«ng cung thÕ tö⁽⁶⁾.

¤ng cïng vµo víi quan truyÒn chØ, b¶o t«i ®i theo cïng mÊy ng−êi tiÓu hoµng m«n⁽⁷⁾. §i bé ®Õn mét c¸i cöa lín, thÞ vÖ, qu©n sÜ thÊy t«i ¨n mÆc cã vÎ l¹ lïng, muèn gi÷ l¹i. Quan truyÒn chØ nãi :

 Cã th¸nh chØ triÖu.

(1) V¸c ®ßng : dÞch tho¸t ý tõ ch÷ "kim qua"  c¸i m¸c, mét lo¹i vò khÝ thêi x−a.

(2) §µo nguyªn : lÊy ý trong §µo Hoa nguyªn kÝ (truyÖn Suèi Hoa ®µo) cña §µo TiÒm thêi §«ng TÊn (Trung Quèc), kÓ chuyÖn mét ng−êi ®¸nh c¸ l¹c ®Õn suèi Hoa ®µo. Sau dïng hai ch÷ "®µo nguyªn" ®Ó chØ thÕ giíi thÇn tiªn.

(3) Nguyªn bµi th¬ ®−îc viÕt theo thÓ thÊt ng«n b¸t có §−êng luËt. ë ®©y ng−êi dÞch ®· chuyÓn sang th¬ song thÊt lôc b¸t.

(4) §iÕm : ng«i nhµ dïng ®Ó dõng ch©n nghØ ng¬i hoÆc chê ®îi ; ®iÕm "HËu m· qu©n tóc trùc" : n¬i qu©n hËu m· lu«n cã mÆt ®Ó ®îi sai ph¸i.

(5) Th¸nh th−îng : tõ dïng ®Ó chØ nhµ vua, ë ®©y chØ chóa TrÞnh S©m.

(6) §«ng cung : n¬i ë cña th¸i tö – ng−êi sÏ lªn nèi ng«i vua ; thÕ tö : ng−êi sÏ lªn nèi ng«i chóa, ë

®©y lµ TrÞnh C¸n.

(7) TiÓu hoµng m«n : tªn gäi quan ho¹n thêi x−a.

(7)

Hä bÌn ®Ó cho t«i ®i. Qua d·y hµnh lang phÝa t©y, ®Õn mét çi nhµ lín thËt lµ cao vµ réng. Hai bªn lµ hai çi kiÖu ®Ó vua chóa ®i. §å nghi tr−îng⁽¹⁾ ®Òu s¬n son thÕp vµng. ë gi÷a ®Æt mét çi sËp thÕp vµng. Trªn sËp m¾c mét çi vâng

®iÒu. Tr−íc sËp vµ hai bªn, bµy bµn ghÕ, nh÷ng ®å ®¹c nh©n gian ch−a tõng thÊy.

T«i chØ d¸m ng−íc m¾t nh×n råi l¹i cói ®Çu ®i. L¹i qua mét cöa n÷a, ®Õn mét c¸i lÇu cao vµ réng. ë ®©y, cét ®Òu s¬n son thÕp vµng. T«i hái nhá quan truyÒn chØ,

«ng ta nãi :

 Ta võa ®i qua nhµ "§¹i ®−êng". Nhµ Êy gäi lµ "QuyÓn bång", c¸i g¸c nµy gäi lµ "G¸c tÝa". V× thÕ tö "dïng trµ" ë ®©y, cho nªn gäi nã lµ "phßng trµ". (Sè lµ ë

®©y kiªng danh tõ "thuèc" nªn gäi thuèc lµ "trµ").

BÊy giê trong "phßng trµ" cã b¶y, t¸m ng−êi. ThÊy quan Ch¸nh ®−êng ®Õn, tÊt c¶ ®Òu ®øng dËy. Quan Ch¸nh ®−êng ngåi ghÕ trªn. Mäi ng−êi ngåi theo thø tù.

Quan Ch¸nh ®−êng b¶o t«i ngåi vµo gi÷a. Lóc ®Çu t«i kh«ng hiÓu, sau míi biÕt ®ã lµ c¸c vÞ l−¬ng y cña s¸u cung, hai viÖn ®−îc dù vµo viÖc hÇu trµ, ngµy ®ªm chÇu chùc ë ®Êy. ThÊy t«i, hä ®Òu nh×n nhau. Cã ng−êi cói xuèng hái nhá. Quan Ch¸nh

®−êng c−êi :

 Cô nµy lµ con «ng Liªu X¸ ë §−êng Hµo vµo ngô c− trong H−¬ng S¬n, lµm thuèc hay cã tiÕng, nay v©ng th¸nh chØ vµo kinh.

BÊy giê cã ng−êi chÝt kh¨n l−ît tµu, c−êi vµ b¶o t«i :

 Cô cã biÕt t«i kh«ng ?

 T«i lµ kÎ ë n¬i quª mïa, lµm sao biÕt ®−îc c¸c vÞ ë n¬i triÒu ®×nh ®«ng

®óc nh− thÕ nµy ?

 T«i lµ ng−êi An ViÖt, huyÖn La S¬n, ë nhµ, t«i vÉn nghe tiÕng cô nh− sÊm ®éng bªn tai, nh−ng ch−a hÒ ®−îc gÆp.

BÊy giê t«i míi biÕt «ng ta lµm gi¸o quan ë An ViÖt, tªn lµ Chøc, ®−îc «ng NguyÔn Kiªm ng−êi Tiªn §iÒn lµm Thù trÊn ®Ò cö lµm thÇy thuèc chÇu chùc ë

®©y. Sau ®ã, l¹i ®−îc lµm thuèc ë Bé Binh, gi÷ chøc Tham ®ång. T«i nãi :

 Chç ë cña t«i kh«ng xa chç ë cña ngµi bao nhiªu. T«i mÊy lÇn muèn ®Õn th¨m nh−ng phiÒn mét nçi lµ kh«ng cã dÞp.

§ang dë c©u chuyÖn th× quan truyÒn mÖnh ®Õn nãi nhá víi quan Ch¸nh

®−êng. Quan Ch¸nh ®−êng ®øng dËy, b¶o t«i :

(1) §å nghi tr−îng : c¸c lo¹i ®å dïng theo nghi thøc cÊp bËc quy ®Þnh cho vua chóa.

(8)

 Ta h·y vµo ¨n c¬m s¸ng mét l¸t ®·.

T«i theo «ng, ®i theo con ®−êng cò trë vÒ ®iÕm "HËu m·". ¤ng nãi :

 Th¸nh th−îng ®ang ngù ë ®Êy, xung quanh cã phi tÇn chÇu chùc, nªn ch−a thÓ yÕt kiÕn. Ta h·y t¹m ra ngoµi.

¤ng san m©m c¬m cho t«i ¨n. M©m vµng, chÐn b¹c, ®å ¨n toµn lµ cña ngon vËt l¹, t«i bÊy giê míi biÕt çi phong vÞ cña nhµ ®¹i gia. ¡n xong, thÊy mét viªn quan hÇu cËn ch¹y l¹i mêi quan Ch¸nh ®−êng vµo vµ b¶o t«i ®i theo. §ét nhiªn, thÊy «ng ta më mét chç trong mµn gÊm råi b−íc vµo. ë trong tèi om, kh«ng thÊy cã cöa ngâ g× c¶. §i qua ®é n¨m, s¸u lÇn tr−íng gÊm nh− vËy, ®Õn mét çi phßng réng, ë gi÷a phßng cã mét çi sËp thÕp vµng. Mét ng−êi ngåi trªn sËp ®é n¨m, s¸u tuæi, mÆc ¸o lôa ®á. Cã mÊy ng−êi ®øng hÇu hai bªn. Gi÷a phßng lµ mét c©y nÕn to c¾m trªn mét çi gi¸ b»ng ®ång. Bªn sËp ®Æt mét çi ghÕ rång s¬n son thÕp vµng, trªn ghÕ bµy nÖm gÊm. Mét çi mµn lµ che ngang s©n. ë trong cã mÊy ng−êi cung nh©n ®ang ®øng xóm xÝt. §Ìn s¸p chiÕu s¸ng, lµm næi mµu mÆt phÊn vµ mµu

¸o ®á. Xung quanh lÊp l¸nh, h−¬ng hoa ngµo ng¹t. Xem chõng Th¸nh th−îng th−êng th−êng vÉn ngåi trªn ghÕ rång nµy, nay ng−êi rót lui vµo mµn ®Ó t«i xem m¹ch §«ng cung cho thËt kÜ.

T«i nÝn thë ®øng chê ë xa. Quan Ch¸nh ®−êng truyÒn lÖnh cho t«i l¹y bèn l¹y.

ThÕ tö c−êi :

 ¤ng nµy l¹y khÐo !

Quan Ch¸nh ®−êng l¹i truyÒn mÖnh :

 Cô giµ yÕu, cho phÐp cô ngåi hÇu m¹ch.

T«i khóm nóm ®Õn tr−íc sËp xem m¹ch. Xem xong, nghe trong mµn cã tiÕng nãi nhá :

 Cho «ng ta xem c¶ th©n h×nh n÷a !

Mét viªn quan néi thÇn⁽¹⁾ ®øng chÇu ®Õn bªn sËp xin phÐp thÕ tö. ThÕ tö ®øng dËy, cëi ¸o, ®øng bªn gi−êng cho t«i xem. T«i xem kÜ tÊt c¶ l−ng, bông vµ ch©n tay mét l−ît. Quan Ch¸nh ®−êng l¹i truyÒn mÖnh b¶o t«i l¹y t¹ råi ®i ra. T«i ®øng dËy l¹y bèn l¹y. ThÊy quan Ch¸nh ®−êng b¶o mét tiÓu hoµng m«n ®−a t«i ra

"phßng trµ" ngåi. Mét l¸t sau, «ng ®Õn hái :

(1) Quan néi thÇn : quan hÇu cËn trong cung cÊm.

(9)

 Cô xem m¹ch nh− thÕ nµo ? Nªn dïng thø thuèc g× th× cô cø viÕt mét tê tr×nh lªn.

Råi «ng l¹i tiÕp :

 BÖnh ®· nöa n¨m nay. Tr−íc kia gÇy l¾m, nay ®· h¬i cã da, cã thÞt, b¶n chÊt yÕu, bÖnh ®· l©u mµ kh«ng bæ ®−îc, v× dïng d−¬ng d−îc th× nãng, mµ dïng ©m d−îc th× trÖ⁽¹⁾. Cã khi ph¶i dïng nh÷ng vÞ ph¸t t¸n⁽²⁾ míi xong !

¤ng b¶o quan T¶ viÖn ®em nh÷ng ®¬n thuèc ®ang dïng ®Õn cho t«i xem.

Nguyªn khi «ng ®Ò cö t«i vµ nãi mÊy c©u nµy lµ còng cã ý muèn t«i biÕt chõng.

¤ng còng cã biÕt thuèc, tuy kiÕn thøc vÒ thuèc ch−a s©u, nh−ng hÔ bµn ®Õn thuèc lµ cø muèn dïng thø thuèc c«ng ph¹t. ¤ng th−êng nãi : "Cã bÖnh th× tr−íc hÕt lµ ph¶i ®uæi bÖnh. Khi ®· ®uæi c¸i tµ ®i råi h·y bæ, th× míi lµ c¸i phÐp ®óng ®¾n nhÊt". Nh−ng theo ý t«i, ®ã lµ v× thÕ tö ë trong chèn mµn che tr−íng phñ, ¨n qu¸

no, mÆc qu¸ Êm nªn t¹ng phñ yÕu ®i. V¶ l¹i, bÖnh m¾c ®· l©u, tinh khÝ kh« hÕt, da mÆt kh«, rèn låi to, g©n thêi xanh, tay ch©n gÇy gß. §ã lµ v× nguyªn khÝ ®· hao mßn, th−¬ng tæn qu¸ møc. NÕu chØ lo dïng thø thuèc c«ng ph¹t kh¾c b¸c⁽³⁾ mµ kh«ng biÕt r»ng nguyªn khÝ cµng hao mßn dÇn th× chØ lµm cho ng−êi thªm yÕu.

BÖnh thÕ nµy kh«ng bæ th× kh«ng ®−îc. Nh−ng sî m×nh kh«ng ë l©u, nÕu m×nh lµm cã kÕt qu¶ ngay th× sÏ bÞ danh lîi nã rµng buéc, kh«ng lµm sao vÒ nói ®−îc n÷a. Chi b»ng ta dïng thø ph−¬ng thuèc hoµ ho·n, nÕu kh«ng tróng th× còng kh«ng sai bao nhiªu. Nh−ng råi l¹i nghÜ : Cha «ng m×nh ®êi ®êi chÞu ¬n cña n−íc, ta ph¶i dèc hÕt c¶ lßng thµnh, ®Ó nèi tiÕp c¸i lßng trung cña cha «ng m×nh míi

®−îc. NghÜ ®i nghÜ l¹i mét håi, t«i míi nãi :

 T«i thÊy th¸nh thÓ gÇy, m¹ch l¹i tÕ, s¸c⁽⁴⁾. ThÕ lµ ©m d−¬ng ®Òu bÞ tæn h¹i, nay ph¶i dïng thuèc thËt bæ ®Ó båi d−ìng t× vµ thËn, cèt gi÷ c¸i c¨n b¶n tiªn thiªn⁽⁵⁾ vµ lµm nguån gèc cho c¸i hËu thiªn⁽⁶⁾. ChÝnh khÝ ë trong mµ th¾ng th×

bÖnh ë ngoµi sÏ tù nã tiªu dÇn, kh«ng trÞ bÖnh mµ bÖnh sÏ mÊt.

(1) D−¬ng d−îc : thuèc cã tÝnh nãng ; ©m d−îc : thuèc cã tÝnh l¹nh ; trÖ : ø ®äng kh«ng l−u th«ng.

(2) VÞ ph¸t t¸n : vÞ thuèc cã t¸c dông lµm cho ng−êi bÖnh ®æ må h«i.

(3) Thuèc c«ng ph¹t kh¾c b¸c : lo¹i thuèc dïng ®Ó ch÷a bÖnh cho mau khái nh−ng rÊt h¹i ®Õn søc khoÎ cña ng−êi bÖnh.

(4) M¹ch tÕ, s¸c : m¹ch nhá vµ ®Ëp nhanh.

(5) Tiªn thiªn : c¸i bÈm sinh cña con ng−êi khi cßn trong bµo thai, ngµy nay gäi lµ gien di truyÒn.

(6) HËu thiªn : c¸i do nu«i d−ìng, ®−îc h×nh thµnh sau khi ra ®êi.

(10)

¤ng tá ý kiÕn nãi ®i nãi l¹i mÊy lÇn, nh−ng t«i vÉn cø gi¶i thÝch m·i. ¤ng nãi :

 Cô ®· cã chñ ý nh− thÕ th× cô cø viÕt ra thµnh ph−¬ng thuèc ®Ó d©ng lªn.

T«i v©ng lÖnh viÕt tê kh¶i r»ng :

"ChÇu m¹ch, thÊy s¸u m¹ch tÕ, s¸c vµ v« lùc, h÷u quan yÕu, h÷u xÝch l¹i cµng yÕu h¬n. Êy lµ t× ©m h−, vÞ ho¶ qu¸ thÞnh, kh«ng gi÷ ®−îc khÝ d−¬ng, nªn ©m ho¶

®i cµn. V× vËy, bªn ngoµi thÊy cæ tr−íng, ®ã lµ t−îng tr−ng ngoµi th× phï, bªn trong th× trèng. Nªn bæ t× thæ th× yªn. Nay pháng dïng : b¹ch truËt (mét l¹ng⁽¹⁾), thôc ®Þa (ba ®ång⁽²⁾), can kh−¬ng (hai ®ång), ngò vÞ (mét ®ång). S¾c cho ®Æc, mçi mét lÇn uèng mét th×a trµ ®iÒu víi n−íc s©m s¾c ®Æc. Uèng khi l−ng bông.

TiÓu thÇn Lª H÷u Tr¸c phông kª".

T«i viÕt xong ®−a lªn. ¤ng nh×n kÜ mét håi, xem cã ý ng¹i. C¸c thÇy lang ngåi

®Êy còng muèn xem. ¤ng kh«ng cho, ®ót giÊy vµo tói ¸o, c−êi :

 Ph−¬ng thuèc vµ lËp luËn cña cô kh¸c chóng ta nhiÒu.

¤ng b¶o mét néi thÇn mang tê giÊy vµo. Mét l¸t sau, «ng ®øng dËy b¶o t«i ®i theo, trë vÒ ®iÕm "HËu m·". Uèng trµ mét l¸t, «ng nãi víi t«i :

 Cô ®i xa x«i vÊt v¶, giê h·y t¹m vÒ nghØ. Cã bµ con b¹n bÌ mêi mäc còng kh«ng ®−îc ®i ®©u. §Ó chê th¸nh chØ xem nh− thÕ nµo.

T«i tõ gi·, lªn c¸ng vÒ dinh Trung Kiªn. Trong vßng m−êi ngµy, b¹n bÌ trong kinh ®Òu ®Õn th¨m hái, th−êng t×nh nh− thÕ.

(Theo Lª H÷u Tr¸c, Th−îng kinh kÝ sù, b¶n dÞch cña Phan Vâ, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1971)

h−íng dÉn häc bµi

1. Cho biÕt Lª H÷u Tr¸c dïng bao nhiªu lÇn tõ th¸nh chØ, th¸nh th−îng, th¸nh thÓ trong ®o¹n trÝch ? Nh÷ng tõ ®ã dïng ®Ó chØ c¸i g×, chØ ai vµ dông ý cña t¸c gi¶ ?

(1) L¹ng : ®¬n vÞ träng l−îng thêi x−a, t−¬ng ®−¬ng víi 40 gam.

(2) §ång : b»ng mét phÇn m−êi l¹ng (4 gam).

(11)

2. Trong ®o¹n trÝch, t¸c gi¶ kÓ ra rÊt nhiÒu ng−êi phôc vô, tõ quan qu©n ®Õn ng−êi hÇu. §iÒu nµy gîi cho anh (chÞ) suy nghÜ g× vÒ uy quyÒn cña chóa TrÞnh S©m ?

3. §Ó ®Õn ®−îc n¬i ë cña thÕ tö C¸n, Lª H÷u Tr¸c ph¶i ®i qua nh÷ng n¬i nµo ? Quang c¶nh vµ c¸ch bµi trÝ tõng n¬i t¸c gi¶ ®i qua gîi cho anh (chÞ) suy nghÜ g×

vÒ cuéc sèng cña chóa TrÞnh ?

4. Dùng l¹i kh«ng khÝ kh¸m bÖnh cho thÕ tö C¸n trong phñ chóa TrÞnh. Chó ý tíi sù hèi h¶, tÊp nËp cã vÎ trang nghiªm nh−ng hµi h−íc qua c¸ch kÓ cña ng−êi t−êng thuËt.

5. Theo anh (chÞ), c¸ch viÕt kÝ cña Lª H÷u Tr¸c cã g× ®Æc s¾c ?

Bµi tËp n©ng cao

Anh (chÞ) h·y dùng l¹i h×nh t−îng nh©n vËt Lª H÷u Tr¸c qua ®o¹n trÝch Vµo phñ chóa TrÞnh.

tri thøc ®äc - hiÓu

KÝ trung ®¹i ViÖt Nam

KÝ lµ lo¹i h×nh v¨n xu«i tù sù dïng ®Ó ghi chÐp vÒ con ng−êi, sù vËt, phong c¶nh,... KÝ cña ViÖt Nam kh¸ ®a d¹ng, phong phó vµ thùc sù ra ®êi vµo thÕ kØ XVIII. Ta cã thÓ coi C«ng d− tiÖp kÝ cña Vò Ph−¬ng §Ò (thÕ kØ XVIII) lµ t¸c phÈm më ®Çu cho thÓ kÝ ë ViÖt Nam. TiÕp theo lµ hµng lo¹t t¸c phÈm kÝ kh¸c nh− C¸t Xuyªn tiÖp bót cña TrÇn TiÕn, Th−îng kinh kÝ sù cña Lª H÷u Tr¸c, B¾c hμnh tïng kÝ cña Lª Quýnh, Vò trung tuú bót cña Ph¹m §×nh Hæ,... §Õn thÕ kØ XIX, nh÷ng t¸c phÈm kÝ viÕt vÒ ph−¬ng T©y b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. T¸c phÈm ®Çu tiªn lµ T©y hμnh kiÕn v¨n kØ l−îc cña LÝ V¨n Phøc, sau ®ã lµ Nh− T©y nhËt kÝ cña nhãm t¸c gi¶ Ph¹m Phó Thø,...

Th−îng kinh kÝ sù lµ t¸c phÈm kÝ ®éc ®¸o ®−îc Lª H÷u Tr¸c hoµn thµnh vµo th¸ng 8 - 1783. ë ®ã, t¸c gi¶ ®· kÕt hîp nhiÒu h×nh thøc nghÖ thuËt cña kÝ nh− : du kÝ, nhËt kÝ, håi kÝ, kÝ phong c¶nh, kÝ ghi ng−êi, ghi viÖc,... Ph¶i thõa nhËn r»ng, ®Õn Th−îng kinh kÝ sù, thÓ kÝ v¨n häc ®Ých thùc cña ViÖt Nam míi thËt sù ra ®êi. §äc xong t¸c phÈm, ta thÊy h×nh t−îng nh©n vËt t¸c gi¶ hiÖn lªn râ rµng, sinh ®éng. §Êy lµ mét thi nh©n, mét Èn sÜ thanh cao, mét danh y lçi l¹c ®· tù ®Æt m×nh ra ngoµi vßng c−¬ng to¶ vµ mçi khi nghe tíi hai ch÷ "c«ng danh" th× sî

®Õn "dùng c¶ tãc g¸y" bëi ®· m¾c vµo råi th× "trêi cøu còng kh«ng tho¸t ®−îc". Ngoµi ra, ta cßn thÊy Lª H÷u Tr¸c lµ ng−êi lóc nµo còng ®au ®¸u mét nçi th−¬ng cha mÑ, yªu quª h−¬ng, nhí b¹n bÌ th©n thÝch ®Õn kh«ng cÇm ®−îc n−íc m¾t.

(12)

®äc thªm

cha t«i

(TrÝch §Æng DÞch Trai ng«n hµnh lôc⁽¹⁾)

®Æng huy trø

TiÓu dÉn

§Æng Huy Trø (1825 - 1874) hiÖu TØnh Trai vµ Väng T©n, tù lµ Hoµng Trung, ng−êi lµng Thanh L−¬ng, x· H−¬ng Xu©n, huyÖn H−¬ng Trµ, tØnh Thõa Thiªn  HuÕ. ¤ng ho¹t ®éng trªn nhiÒu lÜnh vùc : gi¸o dôc, v¨n ho¸, kinh tÕ, qu©n sù, v¨n häc,... vµ trªn lÜnh vùc nµo còng ®Ó l¹i dÊu Ên kh«ng mê.

N¨m 1843, khi m−êi t¸m tuæi, §Æng Huy Trø ®ç cö nh©n. Song trong khoa thi ¢n khoa⁽²⁾ n¨m 1848, mÆc dï ®· ®ç tiÕn sÜ, xÕp thø b¶y nh−ng v× ph¹m huý⁽³⁾ «ng ®· bÞ ®¸nh tr−ît vµ bÞ t−íc lu«n c¶ häc vÞ cö nh©n. Dï vËy, §Æng Huy Trø vÉn kh«ng n¶n lßng.

Lµ ng−êi ®Æt nÒn mãng cho t− t−ëng canh t©n, §Æng Huy Trø ho¹t ®éng chÝnh trÞ  x· héi vµ v¨n ho¸ kh«ng biÕt mÖt mái. Noi g−¬ng «ng, sau nµy NguyÔn Tr−êng Té, NguyÔn Lé Tr¹ch,... d©ng th− ®iÒu trÇn vµ ra søc vËn

®éng nh»m ®æi míi ®Êt n−íc. §¸ng tiÕc r»ng t− t−ëng t©n tiÕn cña c¸c «ng kh«ng ®−îc nhµ vua bÊy giê ®Ó ý.

§Æng Huy Trø s¸ng t¸c rÊt nhiÒu. ¤ng ®· ®Ó l¹i kho¶ng mét ngµn hai tr¨m bµi th¬ vµ nhiÒu t¸c phÈm kh¸c nh− ViÖt sö th¸nh huÊn diÔn N«m, S¸ch häc vÊn t©n, §«ng nam tËn mÜ lôc,... vµ mét sè ghi chÐp t¶n m¹n kh¸c.

N¨m 1867, trong lóc bÞ èm khi ®ang c«ng c¸n ë Qu¶ng §«ng (Trung Quèc)

§Æng Huy Trø nhí tíi quª nhµ, håi t−ëng vÒ ng−êi cha ®¸ng kÝnh cña m×nh vµ viÕt nªn §Æng DÞch Trai ng«n hμnh lôc. §©y lµ t¸c phÈm kÝ kh¸ ®éc ®¸o cña «ng.

*

* *

(1) §Æng DÞch Trai ng«n hµnh lôc : ghi chÐp vÒ lêi nãi vµ viÖc lµm cña §Æng DÞch Trai. DÞch Trai lµ tªn hiÖu cña §Æng V¨n Träng, th©n phô §Æng Huy Trø.

(2) ¢n khoa : Thêi NguyÔn, ngoµi khoa thi chÝnh thøc cã ®Þnh k×, gÆp nh÷ng ngµy lÔ lín, nhµ vua th−êng më thªm k× thi, còng lÊy ®ç nh− k× thi chÝnh thøc, gäi lµ ¢n khoa.

(3) Ph¹m huý : ph¹m nh÷ng ®iÒu cÊm khi viÕt bµi thi. Xem thªm chó thÝch (2) vµ (3) trang 14.

(13)

Mïa thu n¨m Quý M·o⁽¹⁾, t«i theo cha cïng ng−êi anh con b¸c tr−ëng lµ §Æng Huy SÜ ®Õn tr−êng Phó Xu©n⁽²⁾ ®Ó thi.

ChiÒu h«m tr−íc ngµy yÕt b¶ng c«ng bè kÕt qu¶, t«i ®i xem h¸t ë phñ An Phong, Hång B¶o.

§Õn khi x−íng danh, ng−êi ®Çu tiªn ®−îc gäi lµ Lª VÜnh Khanh ; ng−êi thø hai lµ NguyÔn §¨ng Hµnh. X−íng ®Õn ng−êi thø ba, tiÕng loa nãi :

 Ng−êi x· B¸c Väng⁽³⁾...

TiÕng loa ch−a døt th× sÜ tö ®· kªu lªn :

 Tiªn sinh hä §Æng⁽⁴⁾ ®ç råi. Ng−êi nh− thÕ, ®ç nh− thÕ lµ hîp víi ®iÒu tr«ng mong cña mäi chóng ta. Chóng ta may mµ ®−îc xÕp bªn d−íi tiªn sinh còng lµ phóc råi.

Khoa nµy, ngoµi ba ng−êi hä §Æng nhµ t«i ®i thi, trong x· cã §Æng V¨n Minh ë gi¸p⁽⁵⁾ §«ng, Tr−¬ng V¨n Nguyªn vµ Lª V¨n Héi ë gi¸p T©y.

Cha t«i ®ang tõ tèn c¶m t¹ mäi ng−êi th× tiÕng loa chît x−íng ®Õn tªn t«i :

 §Æng Huy Trø...

Mäi ng−êi ng¹c nhiªn :

 L¹ nhØ ! Cha kh«ng ®ç mµ con l¹i ®ç. Do sè mÖnh ch¨ng ? [...]

L¹i nãi, khi x−íng danh th× t«i cßn ®−¬ng ë chç xem h¸t, ý ®Þnh lµ ®Ó ®Õn tèi sÏ ®i coi b¶ng tó tµi⁽⁶⁾ xem cã tªn m×nh hay kh«ng. Quan chÊm thi lóc ®ã kh«ng thÊy t«i lªn lÜnh mò

¸o ph¶i sai qu¶n vÖ c−ìi voi truyÒn loa gäi. C¸c em nhá véi ch¹y b¸o t«i mau vÒ. VÒ ®Õn n¬i th× thÊy cha t«i ®· chuÈn bÞ bèn ng−êi b¹n vµ giao cho anh TrÇn HuyÒn Phñ, con c« thø hai

®−a t«i vµo tr−êng thi. [...]

T«i b¸i lÜnh mò ¸o trë ra. SÜ tö b¶y tØnh ®i xem b¶ng lóc Êy thÊy cha t«i dùa vµo c©y xoµi, n−íc m¾t −ít ¸o. Mäi ng−êi lÊy lµm l¹ hái :

 Con ®ç cao lµ viÖc ®¸ng mõng, sao cô l¹i khãc nh− gÆp viÖc ch¼ng lµnh vËy ? Cha t«i nãi :

 Cã g× ®¸ng vui ®©u. §ç ®¹t cao lµ ®Ó dµnh cho ng−êi cã phóc ®øc. Con t«i tÝnh t×nh ch−a giµ dÆn, ch−a cã ®øc nghiÖp g×. Lóc ®Çu nghÜ cho h¾n ®i thi, ch¼ng qua lµ muèn cho

(1) N¨m Quý M·o : ë ®©y lµ n¨m 1843.

(2) Tr−êng Phó Xu©n : tr−êng thi ë HuÕ lóc bÊy giê.

(3) Gia ®×nh §Æng Huy Trø vèn ë Thanh L−¬ng, khi ®i thi «ng l¹i ®¨ng kÝ quª ë B¸c Väng.

(4) Hä §Æng : mäi ng−êi t−ëng lµ §Æng V¨n Träng.

(5) Gi¸p : ®¬n vÞ hµnh chÝnh thêi x−a, nhá h¬n th«n.

(6) Tó tµi : häc vÞ d−íi cö nh©n. §Æng Huy Trø khiªm tèn, ý nãi r»ng m×nh chØ ®¸ng ®ç tó tµi th«i.

(14)

h¾n quen víi tiÕng trèng tr−êng thi mµ th«i, may mµ ®ç ®−îc tó tµi th× ë nhµ d¹y trÎ còng

®ñ miÕng c¬m manh ¸o, ch¼ng may n÷a th× còng khái ph¶i ®i phu phen, binh dÞch⁽¹⁾, ®©u d¸m cã tham väng ®−îc dù yÕn vua ban. Nµo ngê, míi mét lÇn ®i thi l¹i tróng thø ba. §ã lµ do triÒu ®×nh nu«i d−ìng, tæ t«ng tÝch ®øc, gia ®×nh gi¸o dôc mµ ®−îc thÕ. ChØ sî råi l¹i kiªu c¨ng, tù m·n, Õch ngåi ®¸y giÕng coi trêi b»ng vung, phóc ®©u ch¼ng thÊy, ho¹ ®·

s½n chê. Cæ nh©n ®· nãi : "ThiÕu niªn ®¨ng khoa nhÊt bÊt h¹nh d· !"⁽²⁾. ThuyÒn nhá kham sao næi träng t¶i lín ! T«i lo l¾ng lµ v× thÕ. Nh×n lªn, t«i ®éi ¬n t¸c thµnh cña thiªn tö, l¹i c¶m kÝch c«ng vun trång cña tæ tiªn, chØ sî con t«i kh«ng b¸o ®¸p ®−îc nghÜa nÆng ¬n dµy nªn kh«ng cÇm næi n−íc m¾t.

Nãi råi, n−íc m¾t vÉn øa ra, b¹n bÌ khuyªn gi¶i míi th«i. Mäi ng−êi l¹i nãi :

 Cha nh− thÕ, con nh− thÕ ®ñ râ nÒn nÕp gi¸o dôc cña gia ®×nh. "BØ s¾c t− phong"⁽³⁾, vèn lµ ®¹o trêi vËy.

Råi vç vai t«i vµ nãi :

 VÞ t©n khoa h·y cè g¾ng cho th©n phô khái lo.

*

* *

Khoa thi Héi⁽⁴⁾ mïa xu©n n¨m §inh Mïi⁽⁵⁾ nh©n tø tuÇn ®¹i kh¸nh⁽⁶⁾ cña ®øc HiÕn tæ Ch−¬ng Hoµng ®Õ ThiÖu TrÞ, vua cho më ¢n khoa. T«i ®i thi. §Ò thi kinh nghÜa do chÝnh vua ra. C¶ hai vi Gi¸p, Êt⁽⁷⁾ kh«ng mét thÝ sinh nµo lµm ®−îc ®ñ c¸c ®Ò, t«i lµm

®ñ vµ ®−îc b¶y ph©n. Cßn bµi v¨n ®èi s¸ch th× kh«ng s¸t ®Ò l¾m. C¸c quan chÊm thi lµ Phan Thanh Gi¶n, Tr−¬ng Quèc Dông⁽⁸⁾ ®em quyÓn thi d©ng vua, vua xem l¹i vµ nãi :

"Kh«ng nì v× mét t× vÕt mµ bá" vµ cho t«i ®ç. T«i ®−îc xÕp thø b¶y. Khoa Êy ®Ò thi rÊt khã.

(1) Thêi x−a, ai ®ç tõ tó tµi trë lªn th× ®−îc miÔn ®i lÝnh, ®i phu.

(2) C©u nµy lÊy ý cña Tr×nh Di (1033 - 1107) ng−êi thêi B¾c Tèng : Con ng−êi cã ba ®iÒu bÊt h¹nh : tuæi trÎ mµ ®ç ®¹t cao lµ ®iÒu bÊt h¹nh thø nhÊt ; dùa vµo uy thÕ cña cha anh ®Ó ®−îc quan cao léc hËu lµ ®iÒu bÊt h¹nh thø hai ; cã tµi cao, giái v¨n ch−¬ng lµ ®iÒu bÊt h¹nh thø ba.

(3) BØ s¾c t− phong : mÆt nµy h¬n th× mÆt kia kÐm ®i. §©y lµ quan niÖm cña ng−êi x−a, h¬n çi nµy th× kÐm çi kh¸c, ®−îc çi nµy th× mÊt çi kia,...

(4) Thi Héi : khoa thi do triÒu ®×nh tæ chøc, th−êng ba n¨m më mét lÇn, thÝ sinh ph¶i ®ç thi H−¬ng míi ®−îc dù. Ng−êi ®ç k× thi Héi ®−îc häc vÞ tiÕn sÜ.

(5) N¨m §inh Mïi : ë ®©y lµ n¨m 1847.

(6) Tø tuÇn ®¹i kh¸nh : ngµy mõng vua bèn m−¬i tuæi.

(7) Ngµy x−a, tr−êng thi th−êng chia thµnh tõng l«, gäi lµ vi ®¸nh thø tù Gi¸p, Êt, BÝnh,... cho nªn ë ®©y Gi¸p lµ mét, Êt lµ hai.

(8) Phan Thanh Gi¶n (1796 - 1867), ng−êi BÕn Tre, ®ç tiÕn sÜ n¨m 1826 ; Tr−¬ng Quèc Dông (1797 - 1864), ng−êi Hµ TÜnh, ®ç tiÕn sÜ n¨m 1829. Hai «ng ®Òu lµm gi¸m kh¶o khoa thi n¨m 1847.

(15)

Trong chÝnh b¶ng⁽¹⁾ t¸m ng−êi ®ç chØ cã mét m×nh NguyÔn V¨n HiÓn, ng−êi MÜ Ch¸nh, huyÖn Phong §iÒn, tróng c¶ tam tr−êng, ®ç Héi nguyªn, cßn ®Òu chØ ®¹t nhÞ tr−êng. T«i v× lµm ®−îc c¶ s¸u ®Ò kinh nghÜa, ®¹t ®iÓm sè cao nªn ®−îc xÕp trªn NguyÔn §øc T−, ng−êi An Th−, Qu¶ng TrÞ.

Tin t«i thi Héi ®ç b¸o vÒ. Cha t«i l¹i rít n−íc m¾t vµ nãi :

 BËc ®ç ®¹i khoa ¾t ph¶i lµ ng−êi phóc phËn lín. Con t«i ®øc ®é ra sao mµ ®−îc nh−

vËy, chØ lµm cho t«i thªm lo l¾ng.

Vµo thi §×nh, ®Ò còng do vua ra. Lµm ®Õn ®o¹n ca ngîi c«ng ®øc, t«i dïng hai ch÷

"phong ®«", kh«ng nhí "phong ®«" lµ ®ång ©m víi "phong ®« ®Þa phñ". §Õn bµi v¨n s¸ch,

®o¹n nãi vÒ "cá d¹i lµm h¹i lóa non" t«i dïng bèn ch÷ "nha miªu chi h¹i"⁽²⁾, kh«ng ®Ó ý r»ng "nha miªu" lµ ®ång ©m víi "Gia Miªu", mµ Gia Miªu lµ quª h−¬ng cña nhµ vua⁽³⁾.

Quan gi¸m kh¶o lµ Hµ Duy Phiªn, ng−êi Hoµng §¹o, Thanh Ho¸, lµ HiÖp biÖn ®¹i häc sÜ t©u lªn vua, t«i liÒn bÞ truÊt tiÕn sÜ vµ c¸ch c¶ b»ng cö nh©n khoa tr−íc, chê khoa sau cho thi l¹i.

K× thi §×nh n¨m Êy vµo ngµy 26 th¸ng 4. §óng h«m ®ã, tõ cuèi nhµ bªn tr¸i ®iÖn CÇn Ch¸nh b¸o tin d÷ : b¸c ngù y §Æng V¨n Chøc⁽⁴⁾ mÊt [...]. T«i th× võa bÞ ®¸nh háng trong k× thi §×nh [...]. C¶ nhµ l¹i cµng buån cho t«i. Riªng cha t«i cho r»ng viÖc t«i bÞ truÊt c¶

tiÕn sÜ vµ cö nh©n nh− kh«ng cã chuyÖn g× ®¸ng kÓ, chØ thë dµi vµ nãi :

 Nay chÆt ch©n tay t«i, rãc thÞt x−¬ng t«i còng ®−îc, t«i chØ th−¬ng anh t«i th«i ! C«ng viÖc cña Trø kh«ng ®¸ng kÓ. Khi ng−êi ta ®Çy ®ñ l¾m th× trêi g¹t bít ®i cho b»ng. Gia ®×nh ta cùc k× thÞnh m·n råi, viÖc Trø gÆp ph¶i nh− vËy lµ phóc cho nhµ ta mµ còng lµ c¸i may lín cho b¶n th©n Trø. Song, sau c¬n sÊm sÐt, m−a mãc l¹i cã thÓ t−íi nhuÇn. Trø nÕu cè g¾ng chÞu khã häc vÉn cßn nhiÒu hi väng. Riªng anh cña ta ra ®i lµ ra ®i m·i m·i. Tõ nay vÒ sau cã muèn chôm ®Çu vµo nhau mµ hµn huyªn còng kh«ng thÓ nµo ®−îc n÷a råi.

MÊy ngµy sau, viÖc tang b¸c t«i h¬i th−, cha t«i míi khuyªn nhñ t«i :

 §· vµo thi §×nh th× kh«ng cßn ®¸nh tr−ît n÷a, tõ ®êi Lª ®Õn nay nh− thÕ ®· l©u mµ nay con l¹i bÞ ®¸nh tr−ît. Nh−ng th«i. Nh©n viÖc sai lÇm téi lçi cña con, T¸o qu©n t©u lªn Thiªn tµo, ¢m ti thi hµnh lÖnh ph¹t, t−íc c¶ khoa danh cña con lµ ®Ó rÌn luyÖn cho con nªn ng−êi. Con kh«ng ®−îc v× thÕ mµ tho¸i chÝ. ¤ng Ph¹m V¨n Huy ë Thiªn Léc, «ng Mai Anh TuÊn ë Thanh Ho¸ tr−íc ®©y còng ®· tõng bÞ c¸ch cö nh©n. VÒ sau, mét ng−êi

(1) Thêi NguyÔn, ng−êi ta chia tiÕn sÜ lµm hai b¶ng : chÝnh b¶ng vµ phã b¶ng. ChØ nh÷ng ai ®ç chÝnh b¶ng míi ®−îc kh¾c tªn vµo bia V¨n MiÕu ë HuÕ, ®ç phã b¶ng th× kh«ng ®−îc nh− vËy.

(2) Nha miªu chi h¹i : c¸i lµm h¹i lóa non.

(3) Gia Miªu : quª cña c¸c vua triÒu NguyÔn ; bëi vËy c©u "nha miªu chi h¹i" cã thÓ hiÓu lµ "c¸i lµm h¹i cña Gia Miªu".

(4) §Æng V¨n Chøc : anh §Æng V¨n Träng, b¸c ruét cña §Æng Huy Trø.

(16)

®ç hoµng gi¸p, mét ng−êi ®ç th¸m hoa. Buæi s¸ng mÊt, buæi chiÒu l¹i thu vÒ, h¼n lµ sau khi bÞ c¸ch, c¸c «ng Êy ®· nç lùc tu tØnh, cho nªn ®· sÈy ch©n ng· mµ l¹i ®øng lªn ®−îc.

Tµi häc, phÈm h¹nh cña con cßn kÐm c¸c «ng Êy mu«n lÇn. Ng−êi ta ai ch¼ng cã lóc m¾c sai lÇm, quý lµ ë chç biÕt söa ch÷a.

(Theo b¶n dÞch cña nhãm Trµ LÜnh, trong s¸ch V¨n xu«i tù sù ViÖt Nam thêi trung ®¹i, tËp hai : KÝ,

NXB Gi¸o dôc, 2001)

h−íng dÉn ®äc thªm

1. §o¹n trÝch cã mÊy sù kiÖn chÝnh ? H·y tãm t¾t néi dung tõng sù kiÖn.

2. Ph©n tÝch lêi ®¸p cña th©n phô §Æng Huy Trø khi mäi ng−êi hái : "Con ®ç cao lµ viÖc

®¸ng mõng, sao cô l¹i khãc nh− gÆp viÖc ch¼ng lµnh vËy ?". Theo anh (chÞ), c©u

"ThiÕu niªn ®¨ng khoa nhÊt bÊt h¹nh d·" ®èi víi ngµy nay ®óng hay sai ? V× sao ? 3. H·y chØ ra tÝnh triÕt lÝ trong lêi nãi cña §Æng DÞch Trai tr−íc viÖc con trai bÞ ®¸nh tr−ît

tiÕn sÜ vµ bÞ t−íc c¶ häc vÞ cö nh©n.

4. TriÕt lÝ vÒ viÖc ®ç  tr−ît trong thi cö cña th©n phô §Æng Huy Trø gîi cho anh (chÞ) suy nghÜ g× vÒ viÖc thi cö cña b¶n th©n ?

5. Nªu ý nghÜa ®o¹n kÕt : "¤ng Ph¹m V¨n Huy ë Thiªn Léc... quý lµ ë chç biÕt söa ch÷a".

Tù thuËt

Bµi Cha t«i thuéc lo¹i v¨n tù thuËt. Tù thuËt lµ mét trong nh÷ng thÓ tµi cña kÝ. ë ViÖt Nam thêi trung ®¹i, kÝ chØ thùc sù ra ®êi tõ thÕ kØ XVIII khi ng−êi cÇm bót ý thøc vµ tù kh¼ng ®Þnh ®−îc c¸i t«i c¸ nh©n cña m×nh.

KÝ tù thuËt th−êng ®−îc dïng ®Ó kÓ l¹i cuéc ®êi, nh÷ng kØ niÖm, nh÷ng sù kiÖn lín t¸c ®éng

®Õn t©m t−, t×nh c¶m, nhËn thøc x· héi cña b¶n th©n ng−êi cÇm bót vµ ng−êi cÇm bót th−êng dïng ®¹i tõ ng«i thø nhÊt ®Ó x−ng h« trong t¸c phÈm. Mét yªu cÇu nghiªm nhÆt d−êng nh− b¾t buéc ®èi víi t¸c gi¶ kÝ tù thuËt trung ®¹i lµ tÝnh trung thùc, kh«ng h− cÊu. Bëi vËy ta kh«ng ng¹c nhiªn khi thÊy §Æng DÞch Trai nãi : "ThiÕu niªn ®¨ng khoa nhÊt bÊt h¹nh d·", nh−ng khi biÕt tin §Æng Huy Trø bÞ truÊt c¶ tiÕn sÜ vµ cö nh©n, «ng l¹i thë dµi vµ khuyªn nhñ con : "§·

vµo thi §×nh th× kh«ng cßn ®¸nh tr−ît n÷a, tõ ®êi Lª ®Õn nay nh− thÕ ®· l©u mµ nay con l¹i bÞ

®¸nh tr−ît. Nh−ng th«i". Râ rµng §Æng DÞch Trai chØ t¸n thµnh viÖc triÒu ®×nh ®¸nh tr−ît häc vÞ tiÕn sÜ cña §Æng Huy Trø nh−ng kh«ng hµi lßng vÒ viÖc triÒu ®×nh truÊt c¶ häc vÞ cö nh©n cña con «ng.

(17)

ng«n ng÷ chung vµ lêi nãi c¸ nh©n

HiÓu ®−îc c¸c kh¸i niÖm ng«n ng÷ chung vµ lêi nãi c¸ nh©n.

Cã ý thøc häc ng«n ng÷ chung vµ trau dåi lêi nãi c¸ nh©n.

I  Ng«n ng÷ chung

Ng«n ng÷ chung lµ ng«n ng÷ ®−îc mét céng ®ång x· héi sö dông thèng nhÊt

®Ó giao tiÕp. Víi ng−êi ViÖt, ng«n ng÷ chung lµ tiÕng ViÖt, "thø cña c¶i v« cïng l©u ®êi vµ v« cïng quý b¸u cña d©n téc" (Hå ChÝ Minh).

Ng«n ng÷ chung bao gåm hÖ thèng çc ®¬n vÞ, çc quy t¾c, çc chuÈn mùc x¸c ®Þnh vÒ ng÷ ©m  ch÷ viÕt, tõ vùng vµ ng÷ ph¸p. VÒ nguyªn t¾c, mäi thµnh viªn cña d©n téc, cña céng ®ång ph¶i cã vèn hiÓu biÕt t−¬ng tù nhau vÒ ng«n ng÷

chung ; cã nh− vËy, viÖc dïng ng«n ng÷ chung ®Ó giao tiÕp míi ®−îc diÔn ra thuËn lîi, th«ng suèt.

Muèn cã vèn hiÓu biÕt vÒ ng«n ng÷ chung, nhÊt thiÕt ph¶i th−êng xuyªn häc hái. Cã hai c¸ch häc hái chñ yÕu : mét lµ häc qua giao tiÕp tù nhiªn, h»ng ngµy ; hai lµ häc qua nhµ tr−êng, s¸ch vë, b¸o chÝ.

Qua giao tiÕp tù nhiªn, h»ng ngµy con ng−êi häc ng«n ng÷ chung theo kªnh lêi. §ã lµ ng«n ng÷ chung tån t¹i ë d¹ng mét biÕn thÓ ®Þa ph−¬ng cô thÓ.

Vèn hiÓu biÕt tÝch luü ®−îc nhê c¸ch häc nµy th−êng cã tÝnh chÊt kinh nghiÖm ; cïng víi vèn hiÓu biÕt Êy lµ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hai kÜ n¨ng quan träng : nãi vµ nghe.

Qua nhµ tr−êng, s¸ch vë, b¸o chÝ,... con ng−êi häc ng«n ng÷ chung tån t¹i víi t− çch ng«n ng÷ v¨n ho¸. Víi ng«n ng÷ v¨n ho¸, häc theo kªnh lêi (qua lêi gi¶ng ë líp, qua lêi ph¸t biÓu ë çc héi nghÞ, héi th¶o, diÔn thuyÕt,...) vÉn rÊt cÇn thiÕt. Tuy nhiªn, cÇn thÊy r»ng häc ng«n ng÷ chung theo kªnh ch÷ cã vai trß cùc k× quan träng. H¬n n÷a, víi kªnh ch÷, cßn cã nh÷ng bµi häc riªng, nghiªm cÈn vÒ ng«n ng÷ chung (çc bµi TiÕng ViÖt trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷

v¨n). Vèn hiÓu biÕt tÝch luü ®−îc nhê c¸ch häc nµy rÊt phong phó, ®a d¹ng vµ

(18)

th−êng cã tÝnh chÊt khoa häc ; cïng víi vèn hiÓu biÕt Êy lµ sù hoµn thiÖn hai kÜ n¨ng nãi vµ nghe, ®Æc biÖt lµ sù h×nh thµnh ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn hai kÜ n¨ng quan träng kh¸c : viÕt vµ ®äc.

Tãm l¹i, ph¶i biÕt häc hái suèt ®êi ®Ó cã kiÕn thøc ®Çy ®ñ vÒ ng«n ng÷ chung,

®Ó hoµn thiÖn c¸c kÜ n¨ng sö dông ng«n ng÷, nhÊt lµ kÜ n¨ng viÕt vµ nãi  hai kÜ n¨ng cã vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi viÖc t¹o lËp lêi nãi c¸ nh©n.

II  Lêi nãi c¸ nh©n

Mçi ng−êi ®Òu vËn dông ng«n ng÷ chung t¹o lËp nªn çc v¨n b¶n viÕt vµ nãi dïng ®Ó giao tiÕp. Nh÷ng v¨n b¶n viÕt vµ nãi ®ã lµ lêi nãi ç nh©n. Nh− vËy, lêi nãi ç nh©n lµ s¶n phÈm cña mçi ng−êi khi sö dông ng«n ng÷ chung lµm c«ng cô giao tiÕp trong t×nh huèng cô thÓ. Do ®ã, mçi v¨n b¶n nãi vµ viÕt th−êng mang dÊu Ên ç nh©n cña ng−êi t¹o lËp nªn nh− thãi quen ç nh©n trong ph¸t ©m, dïng tõ, diÔn ®¹t. Trong v¨n ch−¬ng nghÖ thuËt, dÊu Ên ç nh©n Êy ®−îc trau chuèt thµnh lêi nãi cã phong çch nghÖ thuËt. Nhµ v¨n T« Hoµi gi·i bµy : "Tõ lóc míi cÇm bót viÕt mét c©u, muèn ®Þnh cho nã lµ lµm mét viÖc nghÖ thuËt, th× trong con ng−êi m×nh ®· ph¶i tr¶i hai lÇn nghÜ. Mét lÇn nghÜ ra çi ý Êy, mét lÇn n¾m lÊy çi ý Êy mµ t×m ch÷ nghÜa ®Ó ®Æt bót xuèng. Trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt, ta ph¶i v−ît hai lÇn s¸ng t¹o. Lóc ®Çu kh«ng mÊy ai cã ý thøc Êy. Nh−ng dÇn dÇn vÒ sau, viÕt cµng quen, th× c¶ thãi quen lÉn l−¬ng t©m ngßi bót m×nh ®· t×m ra çi lÇn s¸ng t¹o thø hai. Tõ khi biÕt nh− thÕ th× viÖc t×m ch÷ nghÜa ®èi víi t«i trë thµnh mét çi ham mª kÝch thÝch, trë thµnh nh÷ng çi khã, çi khæ, çi sî. CÇm bót viÕt kh«ng lóc nµo kh«ng lo. Mét ch÷ ph¶i lµ mét h¹t ngäc trªn trang b¶n th¶o, ph¶i lµ h¹t ngäc míi nhÊt, cña m×nh t×m ®−îc, do phong çch v¨n ch−¬ng m×nh mµ cã ®−îc. Trang s¸ch mµ kh«ng cã ngäc, trang b¶n th¶o kh«ng cã ch÷ thÇn, kh«ng cã tinh hoa th×

c¸i hån t¸c phÈm, tõ t− t−ëng ®Õn nh©n vËt, tÊt c¶ bao nhiªu −íc väng, kh¸t khao ta göi g¾m vµo s¸ng t¸c biÕt lÊy g× mµ sèng ®−îc. Kh«ng cã ch÷ nu«i nã, nã trèng rçng råi chÕt hÐo ®i. NghÜ ®Õn s¸ng t¸c nghÌo nµn, cßi cäc, bao giê còng giËt m×nh"⁽¹⁾. Nh− vËy, th«ng qua lêi nãi c¸ nh©n, nh÷ng "h¹t ngäc míi nhÊt" Êy gãp phÇn lµm phong phó thªm ng«n ng÷ chung, thóc ®Èy ng«n ng÷ chung ph¸t triÓn.

LuyÖn tËp

1. H·y cho biÕt v× sao ph¶i ®Ò ra yªu cÇu häc nãi trong c©u tôc ng÷ Häc ¨n häc nãi häc gãi häc më. Theo anh (chÞ), néi dung häc nãi bao gåm nh÷ng g× ?

(1) Gi÷ g×n sù trong s¸ng cña tiÕng ViÖt, NXB Gi¸o dôc, 1977.

(19)

2. Cho biÕt ý kiÕn cña anh (chÞ) vÒ néi dung cña c¸c c©u tôc ng÷, ca dao sau ®©y :

 Chim kh«n kªu tiÕng r¶nh rang Ng−êi kh«n nãi tiÕng dÞu dµng dÔ nghe.

 Ng−êi thanh tiÕng nãi còng thanh Chu«ng kªu khÏ ®¸nh bªn vµnh còng kªu.

 §Êt xÊu trång c©y kh¼ng khiu

Nh÷ng ng−êi th« tôc nãi ®iÒu phµm phu.

LuyÖn tËp Ph©n tÝch ®Ò, lËp dµn ý cho bµi v¨n nghÞ luËn x· héi

BiÕt ph©n tÝch mét ®Ò v¨n nghÞ luËn x· héi.

 BiÕt t×m ý vµ lËp dµn ý cho bµi v¨n nghÞ luËn x· héi.

Cho c¸c ®Ò v¨n sau :

§Ò 1. Tr¸i ®Êt sÏ ra sao nÕu thiÕu ®i mµu xanh cña nh÷ng c¸nh rõng ?

§Ò 2. C¸c M¸c nãi : "Mäi tiÕt kiÖm, suy cho cïng lµ tiÕt kiÖm thêi gian". Anh (chÞ) h·y gi¶i thÝch vµ lµm s¸ng tá c©u nãi trªn.

§Ò 3. Tõ v¨n b¶n Cha t«i cña §Æng Huy Trø, anh (chÞ) h·y ph¸t biÓu quan niÖm cña b¶n th©n vÒ viÖc ®ç  tr−ît trong thi cö.

1. Ph©n tÝch ®Ò

Víi mçi ®Ò v¨n trªn, anh (chÞ) h·y x¸c ®Þnh :

 Néi dung träng t©m ;

 C¸c thao t¸c lËp luËn chÝnh ;

 Ph¹m vi t− liÖu cÇn huy ®éng.

(20)

Anh (chÞ) cÇn ®äc kÜ ®Ò bµi, t×m nh÷ng tõ ng÷ quan träng, huy ®éng kiÕn thøc ®· häc vÒ ®Ò v¨n nghÞ luËn ®Ó x¸c ®Þnh c¸c yªu cÇu c¬ b¶n cña mçi ®Ò.

Ch¼ng h¹n, víi §Ò 3, tõ néi dung cña v¨n b¶n Cha t«i cã thÓ x¸c ®Þnh träng t©m cÇn triÓn khai : VÊn ®Ò ®ç  tr−ît trong thi cö vµ sù thµnh ®¹t cña mét con ng−êi.

2. T×m ý

a) Víi §Ò 1, sau khi ®· x¸c ®Þnh ®−îc néi dung träng t©m cña ®Ò, ng−êi viÕt cÇn t×m çc ý lín, ý nhá cho bµi nghÞ luËn. ViÖc t×m ý cã thÓ ®−îc thùc hiÖn b»ng çch ®Æt ra çc c©u hái vµ vËn dông hiÓu biÕt cña b¶n th©n ®Ó tr¶ lêi.

Ch¼ng h¹n :

– Rõng mang l¹i cho tr¸i ®Êt nh÷ng gi¸ trÞ vµ lîi Ých g× ?

– HiÖn nay, mµu xanh cña rõng ®ang bÞ huû ho¹i, tµn ph¸ ra sao ? – Nguyªn nh©n vµ hËu qu¶ cña thùc tr¹ng trªn ?

– CÇn cã nh÷ng gi¶i ph¸p nµo ®Ó g×n gi÷ mµu xanh cña rõng ? – Chóng ta cã thÓ lµm g× ®Ó gãp phÇn g×n gi÷ mµu xanh cña rõng ?

Víi mçi ý t×m ®−îc, cã thÓ ®Æt tiÕp c¸c c©u hái ®Ó chia t¸ch thµnh ý nhá h¬n.

Ch¼ng h¹n : Rõng mang l¹i cho tr¸i ®Êt gi¸ trÞ vµ lîi Ých g× vÒ c¸c ph−¬ng diÖn kinh tÕ, m«i tr−êng, søc khoÎ céng ®ång ?

b) Víi §Ò 2, cã thÓ ®Æt nh÷ng c©u hái nh− sau ®Ó t×m ý : – ThÕ nµo lµ tiÕt kiÖm ? T¹i sao chóng ta cÇn ph¶i tiÕt kiÖm ? – Ng−êi ta th−êng tiÕt kiÖm nh÷ng g× trong cuéc sèng ? – TiÕt kiÖm thêi gian lµ g× ?

...

HÖ thèng ý trªn ®©y ch−a hoµn chØnh, h·y ®Æt tiÕp c¸c c©u hái ®Ó t×m thªm c¸c ý kh¸c theo yªu cÇu cña ®Ò.

c) B»ng c¸ch ®Æt c©u hái, h·y t×m c¸c ý cho §Ò 3.

3. LËp dµn ý

a) Sau khi t×m ý cÇn s¾p xÕp c¸c ý theo mét tr×nh tù nhÊt ®Þnh. Víi mçi ®Ò v¨n cã thÓ cã nhiÒu c¸ch kh¸c nhau ®Ó x©y dùng dµn ý. Ch¼ng h¹n, ë §Ò 1 cã thÓ lËp dµn ý nh− sau :

Më bµi (®Æt vÊn ®Ò)

(21)

Giíi thiÖu kh¸i qu¸t néi dung träng t©m cña ®Ò : vai trß vµ gi¸ trÞ cña rõng trong cuéc sèng con ng−êi.

Th©n bµi (gi¶i quyÕt vÊn ®Ò)

Ph¸t triÓn néi dung träng t©m ®· nªu ë phÇn më bµi : – Gi¸ trÞ, lîi Ých lín lao mµ rõng mang l¹i cho con ng−êi : + Lµ l¸ phæi duy tr× sù sèng trªn tr¸i ®Êt ;

+ TiÒm Èn bao nhiªu tµi nguyªn quý b¸u ; + §em l¹i vÎ ®Ñp b×nh yªn cho cuéc sèng.

– Mµu xanh cña rõng ®ang bÞ ®e do¹ :

+ Rõng ®ang bÞ ch¸y, bÞ chÆt ph¸, khai th¸c bõa b·i ;

+ Nguyªn nh©n : sù bÊt cÈn vµ nhËn thøc n«ng c¹n, vô lîi cña chÝnh con ng−êi.

– Nh÷ng gi¶i ph¸p ®Ó g×n gi÷ mµu xanh cña rõng : + KÕ ho¹ch l©u dµi ;

+ Nh÷ng viÖc tr−íc m¾t cÇn lµm.

KÕt bµi (kÕt thóc vÊn ®Ò)

Nh÷ng c¶m xóc, mong −íc cña b¶n th©n vÒ mét tr¸i ®Êt m·i m·i mµu xanh.

b) Tõ dµn ý trªn, anh (chÞ) h·y :

 Bæ sung, ®iÒu chØnh hoÆc x©y dùng mét dµn ý theo c¸ch cña m×nh.

– LËp dµn ý cho §Ò 2 vµ 3.

(22)

lÏ GHÐt TH¦¥NG

(TrÝch TruyÖn Lôc V©n Tiªn)

NguyÔn §×nh ChiÓu^(*)

 HiÓu ®−îc t− t−ëng ghÐt h«n qu©n, b¹o chóa, th−¬ng ng−êi hiÒn tµi cña t¸c gi¶ qua lêi «ng Qu¸n trong

®o¹n trÝch.

 ThÊy ®−îc nghÖ thuËt truyÒn c¶m b»ng c¸ch dïng ®iÖp ng÷, thµnh ng÷, tiÓu ®èi, tõ l¸y trong ®o¹n trÝch.

TiÓu dÉn

TruyÖn Lôc V©n Tiªn lµ t¸c phÈm lín cña v¨n häc ViÖt Nam, ®−îc nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ nh©n d©n Nam Bé yªu chuéng. NguyÔn §×nh ChiÓu s¸ng t¸c TruyÖn Lôc V©n Tiªn vµo kho¶ng sau n¨m 1850, khi «ng më tr−êng d¹y häc.

T¸c phÈm ®−îc s¸ng t¸c trªn c¬ së c¸c m« tÝp cña v¨n häc d©n gian vµ truyÖn trung ®¹i kÕt hîp víi mét sè t×nh tiÕt cã thËt trong cuéc ®êi t¸c gi¶. TruyÖn

®−îc l−u truyÒn s©u réng vµ cã nhiÒu dÞ b¶n.

TruyÖn kÓ vÒ Lôc V©n Tiªn, mét chµng trai v¨n vâ song toµn, trªn ®−êng

®i thi ®· ®¸nh tan bän c−íp, cøu KiÒu NguyÖt Nga. NguyÖt Nga nguyÖn lÊy chµng ®Ó tr¶ nghÜa. Còng trªn ®−êng ®i thi ®−îc tin mÑ chÕt, chµng ph¶i vÒ chÞu tang vµ th−¬ng khãc mÑ ®Õn mï hai m¾t. Chµng bÞ TrÞnh H©m ghen tµi, lõa ®Èy xuèng s«ng råi bÞ cha con Vâ ThÓ Loan trë mÆt : tr−íc kia høa g¶ con g¸i cho, sau thÊy Lôc V©n Tiªn bÞ mï th× béi −íc, bá chµng trong hang nói.

Nh−ng chµng ®−îc ng−êi tèt vµ thÇn cøu, cuèi cïng m¾t chµng s¸ng ra, thi ®ç Tr¹ng nguyªn, ®−îc cö ®i ®¸nh giÆc ¤ Qua, cøu n−íc.

NguyÖt Nga chung thuû víi V©n Tiªn nh−ng bÞ Th¸i s− b¾t ®i cèng cho giÆc. Nµng kh«ng chÞu, nh¶y xuèng s«ng tù tö, nh−ng ®−îc cøu sèng. Sau ®ã, nµng bÞ cha con Bïi KiÖm Ðp duyªn, ph¶i bá trèn. Cuèi cïng, V©n Tiªn th¾ng trËn trë vÒ gÆp l¹i NguyÖt Nga, cïng nµng kÕt duyªn vî chång.

§o¹n trÝch LÏ ghÐt th−¬ng (tõ c©u 473 ®Õn 504) nãi vÒ cuéc trß chuyÖn gi÷a nh©n vËt «ng Qu¸n vµ mÊy nho sÜ trÎ tuæi. §ã lµ lóc V©n Tiªn cïng b¹n V−¬ng Tö Trùc ®i thi, vµo qu¸n trä gÆp TrÞnh H©m vµ Bïi KiÖm còng lµ sÜ tö.

(*) VÒ cuéc ®êi vµ sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn §×nh ChiÓu, xem bµi NguyÔn §×nh ChiÓu ë trang 35.

(23)

TrÞnh H©m ®Ò nghÞ bèn ng−êi lµm th¬, so tµi cao thÊp. TrÞnh H©m, Bïi KiÖm thua tµi l¹i nghi Lôc V©n Tiªn vµ V−¬ng Tö Trùc gian lËn. ¤ng Qu¸n nh©n ®ã míi bµn vÒ lÏ ghÐt th−¬ng ë ®êi^(*).

* * * 1. Qu¸n r»ng : "Kinh sö⁽¹⁾ ®· tõng,

Coi råi l¹i khiÕn lßng h»ng xãt xa.

Hái thêi ta ph¶i nãi ra,

V× ch−ng hay ghÐt còng lµ hay th−¬ng".

5. Tiªn r»ng : "Trong ®ôc ch−a t−êng, Ch¼ng hay th−¬ng ghÐt, ghÐt th−¬ng lÏ nµo ?".

GhÐt ®êi U, LÖ⁽⁴⁾ ®a ®oan⁽⁵⁾,

(*) ë phÇn V¨n häc, ®Ó tiÖn theo dâi, ng−êi biªn so¹n th−êng ®¸nh sè thø tù dßng th¬ hoÆc chia

®o¹n v¨n b¶n.

(1) Kinh sö : s¸ch kinh vµ s¸ch sö cña nho gia.

(3) KiÖt, Trô mª d©m : vua KiÖt cuèi ®êi nhµ H¹, vua Trô cuèi ®êi nhµ Th−¬ng. Hai vua tµn ¸c, hoang d©m, bÞ nh©n d©n o¸n ghÐt mµ mÊt ng«i.

(4) U, LÖ : U V−¬ng vµ LÖ V−¬ng ®êi nhµ Chu lµm nhiÒu viÖc b¹o ng−îc.

(5) §a ®oan : l¾m chuyÖn l«i th«i.

(6) Ngò b¸ : n¨m vua ch− hÇu thêi Xu©n thu ®êi nhµ Chu. C¸c vua nµy û thÕ n−íc lín, muèn x−ng b¸ nªn kÐo bÌ kÐo c¸nh, xói n−íc nµy ®¸nh n−íc kia, khèng chÕ, lÊn ¸t nhµ Chu, g©y chiÕn tranh h¹i d©n.

(10) §Çu : ®Çu hµng.

(11) L»ng nh»ng : ý nãi t×nh thÕ rèi bêi, kÐo dµi ; gì kh«ng ra.

(24)

20. Ba m−¬i mèt tuæi, t¸ch ®µng c«ng danh.

Th−¬ng «ng Gia C¸t⁽⁴⁾ tµi lµnh, GÆp c¬n H¸n m¹t⁽⁵⁾ ®· ®µnh phui pha⁽⁶⁾. Th−¬ng thÇy §æng Tö⁽⁷⁾ cao xa,

ChÝ thêi cã chÝ, ng«i mµ kh«ng ng«i.

25. Th−¬ng ng−êi Nguyªn L−îng⁽⁸⁾ ngïi ngïi, Lì bÒ gióp n−íc l¹i lui vÒ cµy.

Th−¬ng thÇy Liªm, L¹c⁽¹⁰⁾ ®· ra,

(1), (2) §øc th¸nh nh©n : chØ Khæng Tö, ng−êi n−íc Lç, sèng ë thêi Xu©n thu, tõng ®i c¸c n−íc Tèng, VÖ, TrÇn,... t×m c¸ch thùc hiÖn ®¹o cña m×nh mµ kh«ng ®−îc. Khu«ng lµ tªn Êp, n¬i «ng

(3) Nhan Tö : Nhan Håi, tªn tù lµ Tö Uyªn, häc trß ®øc h¹nh nhÊt cña Khæng Tö, mÊt khi míi ba m−¬i mèt tuæi.

(4) Gia C¸t : Gia C¸t L−îng, tªn tù lµ Khæng Minh, ng−êi næi tiÕng m−u l−îc. ¤ng mét lßng gióp L−u BÞ kh«i phôc c¬ nghiÖp nhµ H¸n, nh−ng ®Õn khi chÕt (n¨m m−¬i t− tuæi), sù nghiÖp vÉn ch−a hoµn thµnh.

(5) H¸n m¹t : thêi nhµ H¸n suy vi, tøc vµo kho¶ng thêi Tam quèc ph©n tranh. C¬n H¸n m¹t cßn cã nghÜa lµ lóc vËn nhµ H¸n ®· hÕt.

(6) Phui pha : uæng phÝ.

(7) §æng Tö : §æng Träng Th−, nhµ nho næi tiÕng thêi H¸n, tµi cao häc réng, ®−îc t«n lµm "§¹i s−" mét thêi. ¤ng tõng lµm Giang §« t−íng thêi H¸n Vò §Õ, ®Ò xuÊt nhiÒu kÕ s¸ch cho nhµ vua, nh−ng bÞ b¾t giam, suýt bÞ giÕt h¹i, sau ®−îc x¸ téi. ¤ng l¹i lµm TÓ t−íng cho vua Liªu T©y, sau sî tai ho¹, c¸o bÖnh vÒ nhµ, v× thÕ mµ nãi "ng«i mµ kh«ng ng«i".

(8) Nguyªn L−îng : tªn tù cña §µo TiÒm (cßn cã tªn lµ Uyªn Minh). ¤ng lµ nhµ v¨n thêi TÊn, tÝnh thanh cao, häc réng, th¬ v¨n lçi l¹c. §ang lµm quan, v× kh«ng chÞu quþ luþ quan trªn, «ng bá vÒ nhµ, tù lµm ruéng ®Ó sèng.

(9) Hµn Dò : nhµ v¨n næi tiÕng thêi §−êng, v× d©ng biÓu khuyªn vua §−êng ®õng tin ®¹o PhËt mµ bÞ gi¸ng chøc vµ ®µy ®i xa.

(10) Liªm, L¹c : Liªm, tøc "Liªm Khª tiªn sinh" (ng−êi dùng nhµ häc "Liªm Khª th− ®−êng"), tªn lµ Chu §«n Di. L¹c, chØ hai anh em Tr×nh H¹o, Tr×nh Di, quª ë L¹c D−¬ng. C¶ ba ®Òu lµ triÕt gia næi tiÕng thêi Tèng, cã ra lµm quan, nh−ng do quan ®iÓm b¶o thñ, kh«ng ®−îc vua vµ ph¸i

(25)

Nöa phÇn l¹i ghÐt, nöa phÇn l¹i th−¬ng".

(Theo Th¬ v¨n NguyÔn §×nh ChiÓu, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1971)

h−íng dÉn häc bµi

1. C©u nãi cña nh©n vËt «ng Qu¸n "V× ch−ng hay ghÐt còng lµ hay th−¬ng" cho thÊy gi÷a th−¬ng vµ ghÐt cã mèi liªn quan víi nhau nh− thÕ nµo ?

2. Lêi «ng Qu¸n nãi vÒ kinh sö cho thÊy «ng ghÐt lo¹i ng−êi nµo, v× lÝ do g× ? Qua

®ã, cã thÓ hiÓu thùc chÊt t− t−ëng cña «ng Qu¸n lµ g× ?

3. ¤ng Qu¸n th−¬ng nh÷ng ai, nh÷ng ng−êi Êy cã ®Æc ®iÓm chung nµo ? §iÒu ®ã cho thÊy «ng quan t©m ®Õn nh÷ng líp ng−êi nµo trong x· héi ?

5. ChØ ra c¸c ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ trong lêi cña «ng Qu¸n nh− : ®iÖp ng÷, thµnh ng÷, tiÓu ®èi, tõ l¸y. Ph©n tÝch t¸c dông cña chóng trong viÖc t¹o nªn giäng

®iÖu truyÒn c¶m cña «ng Qu¸n trong ®o¹n trÝch.

Kh¸i qu¸t t− t−ëng nhµ th¬ ®−îc thÓ hiÖn trong ®o¹n trÝch LÏ ghÐt th−¬ng.

Giäng ®iÖu trong t¸c phÈm v¨n häc

S¾c th¸i c¶m xóc cña lêi v¨n ®−îc t¹o nªn bëi c¸c ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ nh− tõ x−ng gäi (nµng, chµng, ta, tí, h¾n, thÞ, anh, chÞ,...), danh tõ, tÝnh tõ, ®éng tõ, thµnh ng÷, biÖn ph¸p tu tõ,... cïng biÓu hiÖn mét th¸i ®é, t×nh c¶m chñ ®¹o nh− yªu, ghÐt, mØa mai, chÕ nh¹o,... Ch¼ng h¹n, giäng ®iÖu c¶m th−¬ng, giäng ®iÖu trµo phóng, giäng ®iÖu khinh b¹c, giäng ®iÖu ngîi ca,...

(26)

§äc thªm

cH¹y giÆc

nguyÔn ®×nh chiÓu

TiÓu dÉn

Ch¹y giÆc lµ bµi th¬ thÓ hiÖn lßng yªu n−íc nång nµn cña NguyÔn §×nh ChiÓu ®−îc viÕt vµo thêi ®iÓm nÒn ®éc lËp d©n téc cña ViÖt Nam bÞ ®e do¹ mét c¸ch nghiªm träng. Thùc d©n Ph¸p tÊn c«ng §µ N½ng, do vÊp ph¶i sù kh¸ng cù m¹nh mÏ cña qu©n triÒu ®×nh nhµ NguyÔn vµ gÆp mét sè ®iÒu bÊt lîi kh¸c, liÒn quay vµo Sµi Gßn, trµn tíi s«ng BÕn NghÐ⁽¹⁾, nh©n lóc qu©n ta phßng bÞ l¬ lµ mµ h¹ ®ån Gia §Þnh råi tõ ®ã ®¸nh loang ra c¸c tØnh miÒn ®«ng vµ miÒn t©y Nam Bé. NguyÔn §×nh ChiÓu tuy mï loµ nh−ng theo dâi rÊt s¸t t×nh h×nh ®Êt n−íc. ¤ng v« cïng ®au ®ín tr−íc nh÷ng th¶m c¶nh mµ qu©n c−íp n−íc ®· g©y nªn cho ®ång bµo ta vµ rÊt thÊt väng vÒ sù hÌn yÕu, bÊt lùc cña triÒu ®×nh.

*

* * Tan chî võa nghe tiÕng sóng T©y⁽²⁾, Mét bµn cê thÕ⁽³⁾ phót sa tay⁽⁴⁾. Bá nhµ lò trÎ l¬ x¬ ch¹y⁽⁵⁾, MÊt æ bÇy chim d¸o d¸c bay⁽⁶⁾. BÕn NghÐ cña tiÒn tan bät n−íc,

(Th¬ v¨n NguyÔn §×nh ChiÓu, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1963)

(1) BÕn NghÐ : tªn cò cña s«ng Sµi Gßn, còng lµ tªn cò cña vïng Sµi Gßn.

®Þnh chØ qua mét vµi n−íc ®i.

(4) ý c¶ c©u : Qu©n ta nóng thÕ vµ ®Êt n−íc ta ®ang l©m vµo mét côc diÖn bi ®¸t, gièng nh− ng−êi ch¬i cê thÕ ®· bÞ s¬ s¶y mét n−íc quyÕt ®Þnh vµ ®øng tr−íc nguy c¬ thÊt b¹i.

(5) L¬ x¬ ch¹y : ch¹y trong tr¹ng th¸i hít h¬ hít h¶i, hoang mang, mÊt ph−¬ng h−íng.

(6) D¸o d¸c bay : bay mét c¸ch ho¶ng lo¹n, ng¬ ng¸c, kh«ng thÓ tù ®Þnh h−íng.

(7) §ång Nai : tªn s«ng, còng lµ tªn mét vïng ®Êt.

(8) Trang : tõ chØ ng−êi, dïng víi s¾c th¸i trang träng, t«n kÝnh (vÝ dô : trang nam nhi, trang h¶o h¸n).

(27)

H−íng dÉn ®äc thªm

1. Nªu chñ ®Ò cña bµi th¬. NhËn xÐt vÒ tÝnh thèng nhÊt cña c¸c chi tiÕt, h×nh ¶nh trong bµi.

2. C¶nh ch¹y giÆc ®· ®−îc miªu t¶ cô thÓ vµ xóc ®éng nh− thÕ nµo trong hai c©u 3  4 ? 3. Ph©n tÝch nh÷ng cung bËc, s¾c th¸i kh¸c nhau cña nçi ®au mµ t¸c gi¶ biÓu lé trong

bµi th¬.

4. Giäng ®iÖu ë hai c©u cuèi cña bµi th¬ thÓ hiÖn t×nh c¶m g× ? (Chó ý nghÖ thuËt sö dông tõ trang, tõ nì cña t¸c gi¶).

5. Nªu suy nghÜ vÒ t×nh c¶m yªu n−íc cña nhµ th¬ NguyÔn §×nh ChiÓu ®−îc béc lé trong t¸c phÈm.

trong viÖc sö dông ng«n ng÷ ®Ó biÓu hiÖn c¶nh vËt vµ con ng−êi.

 Hoa d·inguyÖt, nguyÖt in mét tÊm, NguyÖt lång hoa, hoa th¾m tõng b«ng.

(28)

Mét m×nh lÆng ng¾m bãng nga, Rén ®−êng gÇn víi nçi xa bêi bêi.

(NguyÔn Du  TruyÖn KiÒu)

 TiÕng suèi trong nh− tiÕng h¸t xa, Tr¨ng lång cæ thô, bãng lång hoa.

C¶nh khuya nh− vÏ, ng−êi ch−a ngñ, Ch−a ngñ v× lo nçi n−íc nhµ.

(Hå ChÝ Minh  C¶nh khuya)

Ch−a bao giê c« T¬ thÊy râ çi ®au khæ ngËm ngïi cña tiÕng ®µn ®¸y buæi nµy. TiÕng ®µn hËm hùc, chõng nh− kh«ng tho¸t hÕt ®−îc vµo kh«ng gian. Nã nghÑn ngµo, liÔm kÕt⁽¹⁾ çi u uÊt vµo tËn bªn trong lßng ng−êi thÈm ©m. Nã lµ mét çi t©m sù kh«ng tiÕt ra ®−îc. Nã lµ mét nçi ñ kÝn bùc däc b−ng bÝt. Nã gièng nh−

c¸i tr¹ng huèng than thë cña mét c¶nh ngé v« tri ©m... Nã lµ niÒm vang déi qu»n qu¹i cña nh÷ng tiÕng chung t×nh. Nã lµ c¸i d− ba cña bÓ chiÒu ®øt ch©n sãng. Nã lµ c¬n giã ch¼ng lät kÏ mµnh th−a. Nã lµ sù t¸i ph¸t chøng tËt phong thÊp vµo c÷

cuèi thu dÇm dÒ m−a Èm vµ nhøc nhèi x−¬ng tuû. Nã lµ c¸i l¶ lay nhµo l×a cña l¸

bá cµnh. Nã lµ c¸i lª thª cña nÊm v« danh hiu hiu ngän vµng so le. Nã lµ c¸i oan uæng ngh×n ®êi cña cuéc sèng thanh ©m. Nã lµ sù khèn n¹n khèn ®èn cña chØ t¬

con phÝm...

(Chïa §µn)

 TiÕng suèi trong nh− tiÕng h¸t xa.

(Hå ChÝ Minh  C¶nh khuya)

 TiÕng h¸t trong nh− tiÕng ngäc tuyÒn.

(ThÕ L÷  TiÕng gäi bªn s«ng)

(1) LiÔm kÕt : thu gom l¹i, kÕt tô l¹i.

(29)

ChiÕc n«i ngõng bçng gÆp c¸nh tay ®−a.

(ChÕ Lan Viªn – TiÕng h¸t con tµu)

 Cßn xa l¾m míi ®Õn c¸i th¸c d−íi. Nh−ng ®· thÊy tiÕng n−íc rÐo gÇn m·i l¹i rÐo to m·i lªn. TiÕng n−íc th¸c nghe nh− lµ o¸n tr¸ch g×, råi l¹i nh− lµ van xin, råi l¹i nh− lµ khiªu khÝch, giäng g»n mµ chÕ nh¹o. ThÕ råi nã rèng lªn nh− tiÕng mét ngµn con tr©u méng ®ang lång lén gi÷a rõng vÇu rõng tre nøa næ löa, ®ang ph¸ tu«ng rõng löa, rõng löa cïng gÇm thÐt víi ®µn tr©u da ch¸y bïng bïng.

Bµi viÕt sè 1

(NghÞ luËn x· héi)

 VËn dông nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ®Ò v¨n, luËn ®iÓm vµ c¸c thao t¸c lËp luËn ®· häc ë líp 10 ®Ó viÕt bµi v¨n nghÞ luËn vÒ mét hiÖn t−îng ®êi sèng.

 BiÕt tr×nh bµy vµ diÔn ®¹t çc néi dung bµi viÕt mét çch s¸ng sña, ®óng quy çch.

§Ò 1. Suy nghÜ cña anh (chÞ) vÒ phong trµo ñng hé quü "V× ng−êi nghÌo".

§Ò 2. Quan niÖm cña anh (chÞ) vÒ lèi sèng gi¶n dÞ cña mét con ng−êi.

§Ò 3. Anh (chÞ) nghÜ g× khi nh×n nh÷ng c¸nh rõng tiÕp tôc bÞ tµn ph¸ ?

§Ò 4. Cuéc sèng sÏ ra sao nÕu nguån n−íc s¹ch ngµy cµng v¬i c¹n ?

(30)

V¨n tÕ nghÜa sÜ

⁽¹⁾

cÇn Giuéc

⁽²⁾

nguyÔn ®×nh chiÓu

 HiÓu ®−îc vÎ ®Ñp bi tr¸ng mµ gi¶n dÞ cña h×nh t−îng ng−êi nghÜa sÜ n«ng d©n CÇn Giuéc vµ thÊy ®−îc th¸i ®é c¶m phôc, xãt th−¬ng cña t¸c gi¶ ®èi víi hä.

 N¾m ®−îc gi¸ trÞ nghÖ thuËt (tÝnh chÊt tr÷ t×nh, thñ ph¸p t−¬ng ph¶n vµ viÖc sö dông ng«n ng÷) cña bµi v¨n tÕ.

Khu di tÝch mé vµ ®Òn thê cô §å ChiÓu ë Êp 3, x· An §øc (Ba Tri, BÕn Tre) (¶nh : Th«ng tÊn x· ViÖt Nam  V¨n Kh¸nh)

(1) NghÜa sÜ : ng−êi cã chÝ khÝ, kh«ng qu¶n hi sinh v× viÖc nghÜa nh− cøu ng−êi, cøu n−íc.

(2) CÇn Giuéc : vïng ®Êt nay lµ huyÖn CÇn Giuéc, tØnh Long An.