HƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ HỌC TỔNG KẾT VỀ TỪ VỰNG I. Từ đơn và từ phức :
1. a) Từ đơn là từ chỉ gồm một tiếng.
VD: nhà, cây…
b) Từ phức là từ gồm hai hoặc nhiều tiếng.
VD: quần áo, trầm bổng…
c) Từ phức gồm 2 loại:
a. Từ ghép: gồm những từ phức về nghĩa.
b. Từ láy: gồm những từ phức có quan hệ láy âm giữa các tiếng (láy âm và vần).
2. Trong những từ sau, từ nào là từ ghép, từ nào là từ láy.
Trong các từ sau đây từ nào có sự “giảm nghĩa”, từ nào có sự “tăng nghĩa”
Giảm nghĩa
Tăng nghĩa.
II. Thành ngữ :
1. Thành ngữ là loại cụm từ có cấu tạo cố định biểu thị một ý nghĩa hoàn chỉnh.
2. Trong những tổ hợp sau, tổ hợp nào là thành ngữ, tục ngữ.
a. Thành ngữ:
- Đánh trống bỏ dùi, làm việc không đến nơi đến chốn, thiếu trách nhiệm.
- Được voi đòi tiên: lòng tham vô độ.
- Nước mắt cá sấu: hành động giả dối được che đậy một cách tinh
Gần mực thì đen… hoàn cảnh sống, môi trường xã hội có ảnh hưởng quan trọng đến việc hình thành nhân cách con người.
- Chó treo mèo đậy: bảo vệ thức ăn.
2. Bài tập
2.1. Bài tập 2 SGK/122
- Từ ghép: giam giữ, tươi tốt, cỏ cây, đưa đĩn, rơi rụng, mong muốn, bọt bèo,bĩ buộc, nhường nhịn, ngặt nghèo
- Từ láy: nho nhỏ, gật gù, lạnh lùng, xa xôi, lấp lánh.
2. Bài tập
2.1. Bài tập 2: SGK/123 mục (II) - Tổ hợp từ là tục ngữ :a,c
- Tổ hợp từ là thành ngữ: b, d, e
+ "Đánh trống bỏ dùi": làm việc không đến nơi,đến chốn, bỏ dở, thiếu trách nhiệm.
+ Tục ngữ:"Chó treo mèo đậy": muốn giữ gìn thức ăn với chó thì phải treo lên, với mèo thì phải đậy lại.
+ "Được voi đòi tiên": tham lam được cái này muốn cái khác hơn.
+ "Nước mắt cá sấu": sự thông cảm thương xót, giả dối nhằm đánh lừa người khác.
- Tục ngữ: "Gần mực…thì rạng": hoàn cảnh, môi trường XH có ảnh - Thành ngữ có yếu tố chỉ động vật:
+ Chó cắn áo rách: chỉ h/cảnh khốn cùng hoặc chỉ người nghèo lại còn thêm tai hoạ
Đặt câu: Anh ấy vừa cháy nhà,nay lại mất trộm,đúng là cảnh chó cắn áo rách.
+ Mèo mù vớ cá rán: 1 sự măy mắn tình cờ do h/cảnh đem lại không phải có được bằng tài năng, trí tuệ hay sự cố gắng nào đó.
+ Đầu voi đuôi chuột-> thiếu cân đối.
- Thành ngữ có yếu tố chỉ thực vật:
+ Cây nhà lá vườn: những thức rau, hoa, quả do nhà trồng được (không cầu kì, bày vẽ)
+ Bãi bể nương dâu: Theo tgian cuộc đời có những thay đổi khiến con người phải giật mình suy nghĩ. V. Từ đồng âm:
1. Khái niệm:
- Từ đồng âm là những từ phát âm giống nhau nhưng nghĩa khác xa nhau
VD: Kiến bò (ĐT) đĩa thịt bò (DT) ⇒ đồng âmPhân biệt hiện tượng từ nhiều nghĩa với hiện tượng từ đồng âm.
a) Hiện tượng từ nhiều nghĩa: một từ có chứa nhiều nét nghĩa khác nhau.
VD: Từ "chín"
- Chỉ lương thực, thực phẩm đã nấu chín: Cơm chín…
- Chỉ thực vật phát triển đến giai đoạn cuối có thể thu hoạch hoặc sử dụng được:
Lúa chín, mít chín.
- Chỉ sự vật đã được xử lí qua nhiệt như 1 công đoạn bắt buộc: Vá chín
b) Hiện tượng đồng âm: 2 hoặc nhiều từ ngữ phát âm giống nhau có nghĩa khác xa nhau.
+ Dây cà ra dây muống → nói dài dòng lan man.
- III. Nghĩa của từ:
1. Khái niệm:
- Nghĩa của từ là toàn bộ nội dung (sự vật, t/chất, hđộng, qhệ) mà từ biểu thị - Muốn hiểu đúng nghĩa của từ ta phải đặt từ trong câu cụ thể
VD: Thuyền, biển, tốt, xấu
IV. Từ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyển nghĩa của từ;
1. Khái niệm: - từ có thể có một hoặc nhiều nghĩa
VD: Từ 1 nghĩa: xe đạp, máy nổ - Từ nhiều nghĩa: chân, mũi, xuân
- Hiện tượng chuyển nghĩa của từ: là hiện tượng thay đổi nghĩa của từ tạo ra những từ nhiều nghĩa .Trong từ nhiều nghĩa có nghĩa gốc là nghĩa xuất hiện từ đầu là cơ sở để hình thành các nghĩa khác. Nghĩa chuyển là nghĩa được hình thành trên cơ sở nghĩa gốc, có quan hệ với nghĩa gốc
2. Bài tập
- Từ hoa trong thềm hoa, lệ hoa được dùng theo nghĩa chuyển song nó chỉ có nghĩa như vậy trong văn cảnh này, chưa có trong từ điển(nghĩa chuyển lâm thời) nó chưa làm thay đổi nghĩa của từ -> kh
VI. Từ đồng nghĩa:
1. Khái niệm:
- Là những từ có nghĩa giống nhau hoặc gần giống nhau. Một từ nhiều nghĩa có thể thuộc nhiều nhóm từ đồng nghĩa khác nhau .
VD: mẹ và má, chết - hi sinh, quả- trái . Bài tập
a. Bài tập 2(125)
- Chọn cách hiểu d: "các từ đồng nghĩa với nhau có thể không thay thế được cho nhau trong nhiều trường hợp sử dụng"
VD: Nhóm từ: chết, bỏ mạng, khuất núi, tỏi, hai năm mươi…không thể thay thế cho nhau trong nhiều trường hợpb. Bài tập 3 (125)
- Khi người ta đã ngoài 70 xuân…
→ từ xuân thay thế cho từ tuổi
⇒ xuân chỉ một mùa trong 4 mùa của năm - 1 năm lại tương ứng 1 tuổi → Như vậy lấy 1 mùa để chỉ 4 mùa là phép hoán dụ (lấy bộ phận để chỉ toàn thể ) - 4mùa
= 1năm = 1tuổi là phép so sánh ngang bằng.
- Từ "xuân" ở đây được sử dụng để tránh lặp từ tuổi tác,có hàm ý chỉ sự tươi đẹp trẻ trung đồng thời thể hiện tinh thần lạc quan của tác giả
VII. Từ trái nghĩa
1. Khái niệm:
- Là những từ có nghĩa trái ngược nhau xét trên một cơ sở chung nào đó. - Một từ X
VD: già >< trẻ (độ tuổi) Già >< non ( sự vật) 2. Bài tập
a. Bài tập 1 (125): Cặp từ có quan hệ trái nghĩa:
Xấu - đẹp, xa - gần, rộng - hẹp b. Bài tập 2(125)
- Cùng nhóm với sống - chết có: chẵn - lẻ; chiến tranh - hoà bình (trái nghĩa lưỡng phân: biểu thị 2 khái niệm đối lập nhau và loại trừ nhau,thường không có khả năng kết hợp được với những từ chỉ mức độ: rất, hơi, lắm, quá)
- Cùng nhóm với già - trẻ: yêu - ghét, cao - thấp, nông - sâu, giàu - nghèo (trái nghĩa thang độ: biểu thị khái niệm có tính chất thang độ, khẳng định cái này không có nghĩa là phủ định cái kia, có khả năng kết hợp được với các từ chỉ mức độ: rất, hơi, lắm, quá)
VIII. Cấp độ khái quát của nghĩa từ ngữ:
1. Khái niệm:
- Từ được coi là nghĩa rộng khi phạm vi nghĩa của từ bao hàm phạm vi nghĩa của 1 số từ khác
- Từ được coi là nghĩa hẹp khi phạm vi nghĩa của từ được bao hàm trong phạm vi nghĩa của từ khác
VD: Động vật: chó, mèo, gà, lợn
- Một từ ngữ co nghĩa rộng đối với những từ ngữ này đồng thời có thể có nghĩa hẹp đối với 1 từ ngữ khác
2. Bài tập 2 (126) - Từ: từ đơn và từ phức - Từ phức: từ ghép và từ láy X. Trường từ vựng
1. Khái niệm:
- Là tập hợp tất cả những từ có một nét chung về nghĩa.
VD: Trường từ vựng đồ dùng học tập: vở, sách bút…
2. Bài tập
2 từ cùng trường từ vựng là tắm - bể
→ tăng giá trị biểu cảm của câu nói, khiến cho câu văn có hình ảnh sinh động và có giá trị biểu cảm. Sức tố cáo tội ác thực dân Pháp mạnh mẽ hơn.