THAM NH NG VÂ PHÔNG CHÔNG THAM NH NG THÔI LÊ TRjNH
NLÍA CUÔI THÉ KÎ XVIII
PHAN NGOC HUYEN*
Tôm tât: Nûa cuoi thé ki XVJH lå giai dogn dåy bién dông cûa xã hôi Bgi Viêt ô Bång Ngoái gdn vái nhiéu thôi tê å chon quan trUdng. Trtíôc txnh trgng tham nh ng trân lan tU trung uang dén dia phuang, nhá nUác Lé - Trinh ãã cá nhiêu cô gâng trong uiêc phông chong ånh huông cûa tê ngn náy thông qua háng logt các bién pháp nhU:
Cãnh tînh vå rân de trãm quan tU bô thôi tham ô nhãng nhiéu; Khåo khôa vâ xét hgch hánh vi tham nh ng cûa quan Igi; Biêu duang vá hâu thuông cho nhUng quan Igi thanh liêm; Thii li vá xãphgt hánh vi tham nh ng cãa quan Igi các câp. Tiêc rång, nhUng nô luc nåy không mang Igi hiêu quå nhu mong muon vå trên thuc té c ng không the cUu vãn duac su khtíng hoång nghiêm trgng, toån diên cûa triêu dgi trong nhUng nãm cuô'i théklXV H.
Tii khôa: Tham nh ng; phông chong tham nh ng; Bai Viêt; Lê - Trinh; thê kî XVIII
Dãt v â n dê
Tham nh ng lá vãn nan nhUc nhô'i cúa mgi thcfi dai. Lâm sao dê giåm thiêu vã chêt trir dugc tê tham quan ô lai lã vâri dê trãn trcf c a tã't ca các triéu dai trong lich su Viêt Xara X a cuô'i thê' ki X\7II lâ thcfi ki dåy bien dgng cûa xã hôi Dai Viêt ô Dãng Ngoãi. Dây lå giaí doan gân v6i quãng thcfi gian cåm quyên chíi yeu cíja -v-ua Lê Hién Tông cûng \-6i các \"i chúa nhu Tnnh Doanh, Trinh Sãm. Trong giai doan náj', bén canh háng loat ván dé noi côra cúa xã hôi n h u n a n d6i. dich bênh. dân phiêu tán vã nông dán khoi ngh a. té tham nh jng cûa
quan lai các cá'p c ng vdi nan cUcfng hâo lång xã ô nông thôn dã lám cho bUc tranh ddi song chính tri ciia Dai Viêt cô quá nhiêu mâng tô'i. TrUdc tinh cånh d6, chính quyen Lê - Trinh dã c6 nhi ng nô luc không nhô trong viêc han chê' các thoi té o chon quan trugng. Vâ\', mUc dô c a tinh trang tham nhijng a giai doan náy ra sao vá nhiJST,g biên pháp cUa nhã nUdc trong viéc phong chô'ng tê nan nãy se âi dé'n dâu?
1. Tinh trang tham nh n g diíôi thc/i Lê - Trinh nûa cuoi thê' ki XVHI
Xua cuô'i thê' kî XV II lâ giai doan khá
•" TS- Phan Xguc Huyên. TrUãng Dai hoc Sií pham Há Xô
36 Nghiên cúu Dông Nam Á, s65/2017
rô'i ren cua nen chính tri Dai Viét ô Dâng Ngoâi. Trong triêu d nh, vua Lê gån nhu phô mãc hoân toân viêc nUác cho chúa Trinh. Vua Lé Hien Tông la con ngUcfi nhu nhugc vâ nhân nhuc chiu dUng, châ'p nhân
"khoanh tay ru^áo" nhin hg Trinh toán quyên cai tri dát nUôc de dugc yên vi. Chúa Trinh nam thuc quyên tri quô'c song lai phåi dô'i ph6 vdi nhiêu khô khãn vâ lUc lugng chô'ng dô'i. Trinh Doanh lâ ngUcfi nghiêm nghi, cúng ran, cô y thCfc vUc lai ctí do ci a hg Trinh nhung doån thg, không the cúu vãn dugc su sa sút nhiêu mãt cûa dâ't nUôc. Trong khi d6, chúa Trinh Sâm lai xa rcfi chính su, lay cá mãc bênh nên không chãm chî thiê't triêu, de quyên hânh rcfi vâo tay bgn te thân vâ ngoai thích.
"Thugng bâ't chính, ha tâ't loan", sU sa sút cúa chính quyên trung Ucfng dã kéo theo sU yê'u kém c a bô máy hânh chinh các câ'p.
Té tham ô, hô'i lô ciing theo d6 mã tro thânh công khai d các nha môn.
Trong viêc bô' nhiêra quan lai, bån thân nhá nuôc thcfi k nây dã cho phép hién tugng mua quan bán tudc diên ra công khai.
TU nãm Cånh Huíig thU 8 (1747), triêu dinh dã ha lênh cho phép trãm quan quyên nôp tiên th6c dê trao chUc. Chúa Trinh Doanh láy c6 rang, dijng quân dánh dep phâi tiêu phí nhiêu, bén ha lênh cho các quan vân, v5 vá nhi ng nôi giám, tap lUu, ai nôp tiên hoãc thôc sê trao cho chUc phãm cao thá'p idiácnhaU^', Ciingvdi tînh trang dijng ticn dô mua quan tudc diên ra mgt cách ngang nhiên, hiên tuong cåu canh, hô'i lô dê chay chUc vá dUdc thâng tien c ng trd nên phb biô'n. Nãm Cánh Hung thU 32 (1771), phú Chúa phái dua ra bãn nghi vê viêc "gán dây bô Lai thãng bô' các chUc thú hnh chi theo tu cách thám mén kh6 nhoc mã idiông .\6t nguãi áy tot ra sao vâ viêc bô ngUcíi tá nhi jchi chUc Lang trung 6 các bô, hãm luc
phåm] lai câng phú'c tap. C ng vi vây nên quan trudng chua dugc trong sach"*^'. "nnh trang câu canh, chay chgt không ch nãm ô các chiîc vu lôn d triêu âãnh mâ con dô'i vôi các chûc quan d dia phUcfng n h u Hiê'n phô vå Tham nghi. Diêu nây gây nhUc nhô'i dê'n mijfc tríêu dinh phåi thtra nhân: "Hié^n sát phô súf vå tham nghi lâ nguâi cô chuyên trách cf môt dia phutíng, thê' mâ ít lâu nay nhi ng bgn cåu may dê lâm quan phán nhiêu không do các quan trong triêu dUtmg båo cijf, chi lén lút cåu canh de dugc du vâo sU bo dung"*^'.
Trong viêc xét xuf các vu án, hiên tugng hinh quan ngâm miêng ãn tiên de "doi trãng thay den" không côn hiem gãp. Nãm Cånh Hung thú 7 (1746), Hiîu thi lang bô Lai V Khâm Lân nhân khi lãm nhiém vu khâo quan cô ra dåu bâi hÔi các sî tú-
"NgUdi lãm quan, thay c6 ké giê't ngU6i giUa ban ngây, nhUng kho chú dUtíc cûa dút roi, m di không tô' cáo, neu xét theo luât dê tri tôi hung thû thi trái thê lê, nê'u ngoi nhin không tra xét thi bo phép luât NhU vây thi nên lám thê' não cho hgp lé?" '•*'.
Câu hôi nãy c6 y chî trích chính su lúc bâ'y gicf c6 nhiêu thôi tê, trong dô l nh vUc xét xLf hinh án.
Trong viêc thu nôp vâ quán lí thuê' khôa, tînh trang bôn rút tiên bac cûa bô phân thu nap, trông coi tiên thuê' dã trô thânh ván dê nhUc nhôi. Báy gicf, tien gia tô, tiên thuê diêu tí các trán dêu giao cho các quan trong luc phiên trông coi thu nhan. Tuy nhiên, phân nhiêu trong sô' ho lai dua nhau b6t xén, tính toán gian lân so sách, che giau cho nhau dê' ciing lára viêc gian doi '^' Ô các thue stí tuån, tinh trang há Idiác nhûng nhiéu ngLToi buôn bán c ng diôn ra Idiông kéra khi các nha lai dua nhau lara thu trái the lê de hbng truc Itíi*^'.
Phan Ngoc Huyen - Tham nhêng vơ phông chong tham rthûng... 37
Nđm Cơnh HUhg thúf 38 (1777), Lí Quy Dôn difgc chúa Trinh sai tra xĩt, thong ư so^ thoc thu vơo, phât r a tií nđm Giâp Ngp (1774) t r ô lín de bâo câo vđi trieu Ưnh Ngttyín n h đ n cûa viíc diíu tra nơy c ng xuat phât tií thiíc t e dê diín ra tCí lđu; "Ttf lúc dung binh, diíu phât ngđy thím nhiíu, hoêc sai dđn cung tdĩn thôc, hoêc mua vĩt thôc cija n h đ giđu, hoâc tnfiig thu ô kho thôc công cûa câc lô, trUôc sau sai Tâng lí giâm dô'c vđn tâi duffng thijy, dũmg bô vđn chuyín qua nhiíu chđng. Nh iig npl&i lđm viíc thu phât, phđn nhiíu n h ng lam, che dêu lên cho nhau, t^ êy không k l xiít"''''.
Cô the nôi, sií chi phô'i aêa dông tiín vđp dîri song chính tri, xê hôi niîa cuô'i the ki XVIII dê khiíh cho mgi giâ tri trong cuôc sô'ng bi dơo Ign. Trong khoa djf, giâo duc, câc khoa thi vđn mcf ra song chêt lugng thi ngđy cđng sa sút vdi sU xuat hiín cíja hi$n tugng "Sinh do ba quan". Sâch Khđm êinh Viít sê thông giâm cUcmg mtic chĩp; "Lúc bât dơu trung hifiig, sô' tiín do sinh dô nôp díu cap lđm môn tiín chi phí cua hiíu quan trong huyín. D â i nay, vî dûng quđn dânh dep, chi phí mât nhiíu, tđi dung trong nUđc không dû. Nêm nđo gđp khoa thi hUcfng, thi ha lính cho môi ngUôi nôp ba quan tien, sí miín phơi khơo hach vđ díu cho di thi, ggi lđ "tiín thông kinh"I)o day, ngUcíi lêm ruông, ngirbi buôn bân, ngủfi do te díu hôn hô nôp quyen di thi..."'^'. Chính sU thô'i nât trong thi cijf vđ phUcmg thUc tuyín chgn nhđn tai thôi Id nđy dê khien cho tri thúc thuc giơ trd nín lđn lôn, khơo quan vi vđy c ng dua nhau ên tiín mê lay dô môt câch bíra bêi.
Nêm Cơnh Hung thU 26 (1765), mđc díi dê co quy dinh ví phĩp thi rô rđng nhung câc viín quan nam quyín khơo hach vđn lđy ngUdi dô quâ lam nín so ngUôi thi do cf hai xU Stín Tđy vđ Hơi DUcfng vugt bat thUcfng
quâ nfaiíu so vôi vûng d a t Tîianh Nghí vđ câc trđii*^*.
Trpng quên dôi, ncíi kî kjđt cûa laieu Ưnh kjôn cđn dugc xem t r o r ^ c ng diln ra tính trang bôn rút n ^ n quy, cô' tính nhđn hra lô de truc Idi câ nhđn. Trong cuôc noi dđy cua Nguyín Danh Phiiigng (1740 1751), triíu (Enh dê nhiíu lan sai quđn di dânh nhang k h ô i ^ dep dugc. Nguyín nhđn thifc sU lđ do ngfa a quđn dê mang tâín cua di hoi lô cfao quan Gfuđn. Câc tiidng cua triíu
£ n h thêy cua hâm lcê nín cúf dung túng cho Nguyín Danh Pfaiícfng de hđo tođn lây thđn. Vi the cuôc khơl n ^ i î a nđy mâi tíii Ưítíc fagn 10 nêm trcđ, giúp Iifc luung cua Nguyín Danh PhUtíi^ "ngfaiím nhiín lđ môt nUÔc doi dich vcfi triíu <finh"'^*'*.
Cô the thay, tînh t r a i ^ tham ô, hÔi lô, mua quan bân chiífc, chay chgt cđu canh, bbn rút cûa (Ưng dê diín r a trín nfaiíu Enh vUc khâc nh ui h n h a môn câc cđp. Diíu nđy lđm cho chon (juan tní&ng thtri Lí - Trinh trong mêy thđp Id cuoi the kî XVin trof nín vân duc. Dô cûng lđ diíu gđy nhúfc nhoi dô'i vđi dcfi sô'ng cua trêm hg trong xê hôi ding nhu ehúih sâch cai tri cua triíu dînh- 2. Nhffng n ô Iijfc c u a nfađ ni^dc L í - T r i n h t r o n g v i ^ c pfaông c h o n g t h a m n h i m g n û a c u o i t h e k i X V l i l
2.1. Cơnh tînh, rên êe trêm. quan tií bô tham ô lih ng nhiíu
Nhđn thúfc dUtíc nhCfng mat trâi dđ vđ dang diín ra d chô'n quan trUông, chúa Trinh dê không ít lơn nhâc nhd, rên bơo câc quan phơi giCf dUc hím khií't, trânh xa thôi tí. Nêm Cơnh Huhg thû 14 (1753), chúa Trinh Doanh dê "thđn siîc ví chúfc trâch câc ti, ví lí khâm hÔi kiín tung vê cêin câc quan khơo hach hge trô không dugc dí ngUcfi yet kien riíng [de dút lôt cau
38 Nghiên cihi Dông Nam A, sô 512017
canh]" '^^'. Lcíi nhac nhd nây dô'i vôi quan lai các ti difímg nhu không cô hiêu quå nên 10 nãm sau, nãm Cãnh Hong thiî 24 (1763), chúa Trinh Doanh lai du các quan vãn vô vâ các ti ngoai nhâm rang: "V ía roi nhân sau khi dánh dep, phép tác quan trucfng bi Icfi lông, các quan tûy y lâm bUa.
Ta dã tham khåo quy che dien lê dinh lai chUc trách c a các ti. Dê'n nay dã hcfn 10 nám roi, thê' mâ các quan vãn coi thuUng lan n îa, ít ai lãm trôn chUc vu. Nay ta suta dái ê c , doi mcfi chính tri. Vây các ngUtíi ai náy dêu phåi kính giU chUc nghiêp, phát huy tâi nãng, chô lâm trái phép de muu Igi riêng, bo viêc công, chi câu tiên cûa. Phåi bô hãn thôi trê biê'ng, thôi theo hiJa, dua nhau trô lai con dUUng công b nh chính truc". Sau Ibi cånh t nh, chúa Trinh côn sai thuôc quan dera du nãy di pho bíen cf các trán ngoãi biên cho quan lai dia phucfng dugc ro''^'. Dé'n nãm Cånh Hung thU 28 (1767), chúa Trinh Sâm sau dii ke nhiêm Minh vuong Trinh Doanh dã nêu ra sáu diêu rãn bâo thân dân, sai thuôc ha iã Nguyên Nghiêm tuyên bô' du nåy 6 sân phii dU6ng, trong d6 nhán manh: "Các quan vãn vô, chUc ti trong ngoâi không duoc im lãng, dua dâra, tranh dua, tham lara há khãc;
Các quan nôi giára nên giU gin cán thán, ti-ung thuc, Idioan hba; Quân s trong ngoãi nhá't nhát phái tuân theo Id luât"'^^'.
Nám Cânh Hung nãra thU 37 (1776), chúa Trinh Sâm la môt lån nUa rãn các trán qumi không dugc quây nhiéu ngu6i dân trong dia hat quán ií cúa minh, trong c6 nghiéra câ'm viêc lam thu tiên thuê' liuôn bán'^"
Mãc d tán Euâ't nhUng lôi du nhu vây không dugc chính sU thoi Hâu Lê chép nh ^u nhtíng c ng cho thay phân náo su n6 lUc cua tri6u dinh LÔ - Trinh trong ^-iêc
canh tinh vâ rân de quan lai các câ'p tU bo tê tham ô nhimg nhiêu ô chÔh quan trUcfng.
2.2. Khåo khôa vá xét hach hánh vi tham nhûng cûa quan Iqi
Chúa Trinh Doanh lâ ngUcfi cô nhiêu dgng thái tích cUc trong viêc thuc hiên che dô khåo khôa vâ thanh tra, giám sát công tác bo nhiêra, thãng giáng quan lai các cãp. Trên thuc tê', ngay tU nãm Cånh Hung thU nhâ't (1740) sau khi lên nô'i ngôi, chúa Trinh Doanh dã sai tung quan tuyên bô' lôi du cf phû dUcfng bao gom 15 diêu, trong dô cô diêu thU 11: "Dinh rô viêc khiê'u tô' các viên quan cai quån låm viêc hâ khác nhíjng lam"'^^'.
Nãm Cånh Hutig thU 15 (1754), nhâ nUác Lê - Trinh lai cho khâo xét công trang cûa các quan. Scf chép: "[Chúa] ha lênh cho bgn Hoâng Ng Phúc, Trinh Tân vá Nguyên Dinh Thach khåo xét háng quan vô; bgn Nguyên Huy Nhuân, Nguyen V vã V Công Trâ'n khâo xét háng quan vãn; phân biêt rô râng theo thU tU dãng cáp, thay doi nhau xét di xét lai, bân luân cho hgp ly, roi se xin chúa quyê't dinh"'^^'.
C ng trong nãm nãy, viêc khâo xét công trang ciia các quan trong kinh, ngoái trâ'n dêu dinh han 6 nãm môt lân.
Nãm Cånh Hung thU 21 (1760), chúa Trinh Doanh nhân di Scfn Nam de te vgng thân núi sông dã cho kháo xét quan lai.
Chúa sai dân các quan trong hai ti Thira chhih vá Hiê'n sãt vão yet Iden, xét hác phLÍ huyên vã hiôu quan [Viên quan giiî viêc day hpc 6 phú huyên| trong hat, xem ngLrbi hay nguôi do dé dinh viêc truâ't bãi hoãc câ't nhâc. Lai ha lênh cho phû huyên xét hoi trong hat rainh: ngLrdi nâo c6 vân hgc, dUc hanh, tái nãng, nghê thuât dáng ntíi bo dung; nguãi nåo á hang ky cUu, lão thánh, hiê'u hanh, tiê't ngh a, åÅn^ dUtJc
Phan Ngoc Huyên - Tham nhãng vá phơng chong tham nh ng.. 39 tuyên diíong, címg nhCifng viêc m ơ mang
moi Itfi, trií bo mƠi hai cho dân, dêu cho phép pfả huyên dugc trinh bây sU thuc"*^^'.
Mgl n á m sau sU kiên nåy, nãm Cãnh Hung thúf 22 (1761), trieu a n h sau khi bo dung Bûi The Dat t a m giOf cơng viêc d trãh Nghê An dã ha lênh cho viên quan nây tiên h â n h db xét quan lai trong hat xem ngucíi nâo nh n g nhieu tân tê thi hãc tâu lên de xû H trCfag phat nhãm lâm cho hâng ng quan lai dugc trong sach*^^'.
Tiep dơ, nãm Cånh Hung thiỵ 25 (1764), triêu Ỉnh lai quy dinh rơ thê lê thuyên chuyen, cat nhãc vâ bão cOf, trong dơ yêu c4u các quan lai phâi khai dúng sU thât vê ly lich, quá trinh cơng táe (thuơng phat vâ cơng tơii áơng thUi nhỉi manh: "NgUơi não ân giau, khi \iêc phát giác sê phåi luân tơi nãng". Duâi th&i ki chúa Trinh Sâm cám quyên, triêu d nh c ng tỵMg bãn dinh viêc khâo xét các quan phû, huyên.
Xãm Cânh Hung thU 32 a 7 7 1 i . t r i e u t h å n ã X'guyén Nghiêm dâng tcf khái nơi:
"ChUc trách thú lênh [ch các quan phû, huyén] rã't lã gån dãn, nê'u khơng dúng dugc ngudi tơt. th dân sé bi tai hai.. TU nay xin khâo duyêt ky lu fng hon, chỵ cơ't chgn lâ'y ngucfi nâo tu cách vá dubng xuâ't thân c ng xUng dáng, lcfi nơi vâ viêc lãm dêu cơ thê thu dung dugc. roi dinh rơ ky han nhat té htíp tâp dê xét thuc, bay gi6 sê cho di nhân chUc". Lơi bãn nãy dugc chúa Trinh Sâm dơng y. TU dáy phám c6 cãt nhâc bo dung các vién phu, huyên, tru6c hét bơ Lai =át hach. rơi dê lên quan chính dudng xét duyét lai mdi cho d nhán chUc. Viéc cat nhãc bơ dung nhã váy cơ phån cán thãn duac dơi chút--'.
Xgay ca vơi chUc danh Xã trUong. trong g ai doan náy ir.êu dinh cûng nhãc ai lé tjvên chon 2iơr.g nhu dau thoi Lé dé \iêc
xét hach ve sau dugc nghiêm tijc. Sách Lich trieu tgp M viê't: "Tuân theo lê c , chgn ơ hâng xã, trong dám nho sinh, quan viên tuf, nhiêu nam, sinh do cCmg nhíỵng ngUM cơ hoc thUc mã thanh Uêm, cån mân vâ tuoi dã thânh niên, dUtíc ngUcíi trong lâng vơh kính phuc, båu lâm Xã trUơng. Xâ to vâ xã víra thi 3 ngUcri, xã nho thi 2 ngUcíi dê thíra hânh các sU viêc khán th , thu thuê' vâ ngp thue*^^^'.
Bên canh viêc tãng cUcfng khåo khơa quan ai, triêu dinh Lê - Trinh cơn cho phép ngUbi dân dugc quyên to cáo nhíỵng quan lai tham tang, nh ng nhiêu. ThUc tê' viêc nây dã cơ tCr thcfi chúa Trinh Cucmg'22'. Dê'n khi Trinh Doanh câm quyên, chúa dã cho dãt chuơng vã mơ ơ cái diê'm cLfa phû dUcfng de ngUcfi dân cơ ctí hơi dugc dánh chuơng, viê't giây trinh bãy vê chỵnh sU hiên thdi ciing nhu dugc tu minh tien CLf neu cơ tâi nãng'^'. Lê nây sau dơ dã bi cãt do tháy khơng hiêu quå, phân v viêc nhiêu ngubi kêu báy cãn rb, phân v viên quan cơ trách nhiêm dáng báo dê'n tai chúa cijng dé châm trê hôc nhãng quên di. Tuy nhiên, den nãm Cánh Hung thU 37 (1776). chúa Trinh Sám lai cho khơi phuc vã ha lénh: ''Neu ai c6 giâ'y tcf niêm phong táu bãy \iêc mát, viên quan co trách nhiêm phâi láp tUc dê dat, theo nhu the íé c "'^'*'.
Dây c ng c6 thê coi lá mơt kênh tin tUc mã thơng qua d6, triêu dinh phán náo biê't dugc quan lai các cãp thãn dán hay hã khác, thanh ỵiêm hay thara ơ
\"iêc tãng cuong các bién pháp khao xét, thanh tra vã giára =át quá trinh bơ nhiêm quan lai c ng nhu cho phép ngubi dãn tơ' cáo thara quan dã thê hiên raong rauơ'n cúa triêu d n h Lê - Trmh nhãm han chê' nhUng hiên tUo'ng tiéu cUc trong phUo'ng cách tuyén bơ quaji ai vơn dang chcn ra .
40 Nghiên ci'ai Dông Nam A, s6512017
2.3. Bieu diúmg vã hâu thi^ng cho nhHng quan Igi thanh liêm
Trên thUc te, không phåi viên quan nao duái thôi Lê - Trinh c ng tham ô, nhíing nhiêu. Trên nên cija húfc tranh cô phan u tô'i noi chon quan trucfng thcfi bay gicí vân le lôi cô nhijftig diem sár^. Dô la nhiisig vi quan thanh liêm, ngay thang, cuong trUc, hê't long vi nildc vî triêu ffinh. Do vôi nhííng viên quan nây, triêu (3înh the hiên su trong vgng ngay cå khi hg dã vê hiíU hay quá'dcfi.
Nãm Cånh HUhg thúr 21 (1760), Thugng thu bô Lê vâ Idêm chUc Tham tung dã huu trí lâ Lê HUU Kiêu mát, trieu dinh thUcfng tiê'c vã truy tâng cho ô i ^ chUc Thái phô. SS d Lê HÍJU Kiêu dugc trgng vgng nhu vây v ông â ngUcfi cô tính cách dara bac, kiêm uUc, lâm quan thuån can, không âp sân nghiêp, công danh dUtíc trgn ven'^^'. C ng trong nâm náy, triéu dinh cho khcfi phuc Lê Trgng ThU giU chú'c Tã chính ngôn. Lé Trgng ThU dUtíc chính sLf chép lã ngubi trung thuc, bôc trUc, dám nôi thãng thán, luôn láy viêc can ngãn ám trách nhiêm cûa minh. Nãm dô mãc dij dô'n tuoi raãn han nghi viêc nhLfng ông vân dugc chúa tin d ng cho den nãm 80 tuoi raôi dUtíc cáo lão. Các sCf thån th&i Hâu Lê cho rång: "TU dbi Lê Trung Hung cho dé'n dây, chî co hai ngirdi lâ Dãng Dinh Tutíng vã Lê Trgng ThU lã hai lân trí s . Dám vân thân dêu cho ã vmh hanh"'^®'.
Môt nhân vât khác dugc chúa Trinh Doanh dâc biêt nêu khen lã Hoãng Ngû Phúc. Xãra Cånh Hung thU 21 (1760), nhãn di Stín Nara de te vgng thån núi sông vá tien hánh khâo xét quan ai, chúa Trinh Doanh thâ'y Hoãng Ng Phúc lå vi quan nghiêm túc, cán trgng, biet cách cai tri dé .vên dãn nên dã ban tâng cho 4 chU "Phién tuyên iLíoTig hán"'2^' dê khen thUtíng raôt cách dãc biêt
Nâm Cånh Huhg thiî 32 (1771), Dai Tir dô Khuê quân công Giáp Nguyên Khoa mâ't, dugc trieu dinh truy phong lâm phúc thån. Giáp Nguyên Khoa lâ gia thån háu ha trong phú chúa, tính tînh thanh liêm can thân, cô tâm trí. Ong tCftig dUtíc giao trgng trách coi viêc ô hô Phiên, "tråi hgn hai mUcfi nãm, khéo diêu dô biê't liêu so mâ thu chi, không mang tieng bcft xén hâ khác, mã viêc quân viêc nUdc chi diing thucmg thCra thãi"*28).
NhUng nhân vât nhu Lê HUu Kiêu, Lê Trgng Thúf, Hoâng Ng Phúc, Giáp Nguyên Khoa cô the dugc coi lâ nhíjíig vi quan thanh Uêm - nhCTng "diem sáng" khá dãc biêt trong dôi ng bá quan vãn vô cf triêu dînh. Viêc ban thuông, nêu khen vâ the hiên sU trgng vgng dô'i vái nhCftig cá nhân nhu vây cCing c6 thê coi lá mgt biên pháp nêu gUcfng nhãm idiuyen khích nhííng viên quan c6 dao dUc thanh cao vã sU nghiêp quan trubng trong sach.
2.4. Thu li vá xû phgt các hánh vi tham nhûng cûa quan Igi
Ghi chép t\î các tãi liêu chính si thcfi Hâu Lê vá thcfi Nguyên cho thâ'y, chi trong vong máy chuc nãm cuô'i the kî XVIII dã cô nhiêu vu án tham nh ng xáy ra, lién dôi tcfi quan lai ô nhiêu cáp vâ nhiêu dia phUtíng khác nhau. Duôi dây lã môt so vu án tham nh ng tiêu bieu dUtíc ghi trong các tãi Hêu chính sU: Xem báng 1
Các su idên thong kê trên tát nhiên chua thê phãn ánh day dú tâ't cå các vu án tham nh ng thuc tc' dã xây ra vão cuô'i thê' ki XV II. Tuy nhiên, nh n váo môtsô'vu án dién hinh duoc nôu o trên, c6 the tháy nhâ nu6c Lê Trinh báng cách thông qua triéu thân hoãc ngUcíi dân cáo giác dã thUc hiên xLf lí ngay các hãnh vi tham nh ng c a quan lai các câ'p Bang thong kô cho thâ'y
Phan Ngpc Huyên - Tham nh ng vâ phông ch6ng tham nh ng... 41 rô các hãnh vi pham tgi cu t h l thUcmg lå
Itfi dung chúfc vu, qtiyen h a n de tham ô, nhân hÔ lô må lo viêc tWnh thác, chay chiîc, lâíy d6 bUa hgc trô dip thi cií; cai tri hâ khãc, nh ng nhiêu dê vtí vét, bôn rút tiên ciia dân dia phUcfng, bôt xén/tiêu lam tiên cûa công quy...TUcfng iifng vdi tiing trUcfng hgp pham tôi cu the, các miîc hinh phat chû yê'u dUtíc áp dung lã miln/cách chUc, giáng chú'c, cho ve lâm dân hoãc tô'ng giam trong nguc. Diêu nây cho thâ'y nhâ nUôc Lê - Trinh Idiông hê lâm ngtí hoãc dung du ng cho tinh trang tham ô, nh ng nhiêu cûa bá quan vãn vô.
3. Môt sô' n h $ n x é t v ê t i n h t r a n g t h a m n h û n g v å c á c b i ê n p h á p p h ô n g chô'ng t h a m n h n g thcíi L ê - T r i n h n ú a c u o i thê' kî x v n i
ThU nhát, tham nhijng lå môt tê nan thuc su duái thcíi Lê - Trinh, dãc biêt lâ våo nhUng thâp kí cuô'i thé' Id XVIII. Nh n chimg, dây lá thcfi k nên kinh te - xã hgi cûa Dai Viêt cf Dáng Ngoãi dã lâm vão khúng hoáng sâu sãc, quan truông vi vây cíing theo dô mâ trtí nên hû bai. NhUng ghi chép cúa các tái Uêu chính sU vê thdi ki náy déu cho tháy tinh trang thiô'u hut nãng né vê tãi chính, ngân sách cúa nhã nuôc trong giai doan nãy. Ngán khô' thiê'u hut, "ngubi lám quan Idiông cô lUdng bong thugng xuyén, bong îôc phâi trông vão viéc kiôn tung"''^^', d6 c ng lã môt trong nhUng nguyên nhán Idiách quan thúc dáy t nh trang tham nh ng nây ntí trán lan tU tncu dinh trung uong dê'n nha raôn cúa quan lai các câ'p, hinh thiinh nên môt dôi ng thain quan ô lai dông dåo trong xã hôi,
Thú hai, nhã nU6c Lê - Trinh dã c6 nhiêu co gáng nhãm giain thiêu tinh trang tham nh ng c a quan lai, tuy nhiên quyé't
tâm vâ biên pháp xi K chua dê'n n d . Nê'u so sánh vôi thcíi Lê Stí, dac biêt lâ trong giai doan cåm quyên cûa vua Lê Thánh Tông cf nífa cuô'i thê' kî XV thi co the tháy rô quyê't tâm phông chô'ng tham nh ng thUi ki Lê - Trinh dUUng nhU chua dû lôn dê xác dinh dô lâ nhiêm vu quan trgng háng dåu trong chính sách tri quô'c'^'^'. Vê mat biên pháp, cô the thâ'y rô trong các vu án tham ô, nhân hô'i lô Icfn nho thcfi ki nây dêu chua viên quan nâo bi xijf K den tôi lUu hay tLf. Các Mnh phat thUcfng tháy chû yê'u lá biê'm chUc, bãi chUc, duoi vê quê lâm dân thucmg vå nãng nhâ't lâ bat giam c m trong nguc. Khôp" it án trang vê tham nh n g d ã dugc chnin chúa Trinh cho ân xá vâ giâm nhe raUc hinh phat. Ví du nhu vu án nãm 1762, Doc suâ't trâii Nghê An Vãn D nh Uc pham tôi bbn rút cúa dân, chính lênh há khãc, nhíing nhiêu, doi trên lUa dudi, tôi dáng phâi luãn mUc ttf hinh, nhung chúa Trinh Doanh "láy c6 ráng Dînh Uc lã ngUcíi cô công, nên chí lôt het quan chUc, cho vê lãm dân"'^^'. TrUbng hgp Idiác nhU Tri Công phiên Phara Gia Huê vão nám 1766 dã lam thu thue cúa dân 6 phû Bâc Hã hcfn hai ngân quan tién. Hãnh vi náy dáng nhd ngoái bãt nôp íai tiên phái luân vão tôi dô nhLmg chúa Trinh Doanh "con cô Ibng thuong, ch bãt phåi bãi chUc"'^^*. Diêu nãy cho thâ'y raUc dô xU phat các hãnh vi thara nh ng thcfi ki nây c6 phân con nuong nhe, thâra chí cbn cá sU bao che, dung túng nhâ't dinh iná chua theo luât dinh
Thú ba. nhUng nô lUc phbng chong thara nh ng cúa nhá nuác thô'i Lê - Tnnh niia cuô'i thê' Id XVI I trên thuc te dã Idiông dat dugc hiôu quá nhu mong muô'n Dgc Id chính sU thoi Hâu Lê thi cô the thãy ro diêu náy qua su phá sán cúa háng loat các biên pháp må tnêu dinh Lê -
42 Nghiin ci'ni Dång Nam A. so 512017
Nãm 1756
1758
1760
1762
1763
1765
1765 1765 1766
1768
1771
1772
1774
1775
Bâng1. Môtsã'vu án tham nh ng ttêu bilu uan l^i pham t8i Các quan phú huyén mién T ã y - Nam gom Trjnh Thy vâ 13 nguôi
Th^f Oô'c thi Nghê An Phan Cånh, Dô'c ddng Thanh Hoa Nguyên Ky
Npi thj Bûi Lé Viên, Nguyên Dinh Xuân
ô'c suá't trâ'n Nghê An Vãn Dinh Líc
Hãn låm Thi/a ch B i Trpng Huyê'n
Tham chính S n Tåy Nguyên Ointi Cci c jng vôi Hien sát sû Nguyên Tông Trinh vã Thu Tham chính Håi Duong Phan Nhuê, Thu Hien st/ Hái DuOng Nguyên Lênh Tân
Hiê'n sát si tran Son Nam Pham Huy Co Các quan ph huyên trâ'n Thanh Hoa Tri Công Phiên Pham Gia Huê
Oô'c trâ'n Cao Bâng Nguyên Trong Hoánh
Hien sát SLÍ tran Nghé An Pham Bá U'ng
Dôc dong Lé Doãn Thân
D dôc Thiêm si; ÍMguyên Olnh Thach, Thái íe Nguyén Phan vâ Thi/a chính síf Vii Huy D nh Thi/ Hien sát sU Son Nam 05 The Hoãnh
ã thdí Lê - rjnh n lz cu6'i thê' k XVIII Hãnh vi ph^m tôi
Tham nh ng, thôí nát
VI viêc thînh ttiác bj lô
Nhiêu lán câu xin các viêc cho ngiífl khác, nhân nhiêu îién bac dût lôt Bôn rút cLia dân, chính Ignh hã khác, nh ng nhiêu, bi dãn vá thuôc ha tô' cáo Duoc sai lám Oe diêu tri/cing thi Nghê An, an glâ'u hon môt nghin quan tién thông kinh c a hoc trô Khåo duyêt hoc tro, phân nhiéutheoy riêng [nhân tiê'n] mâ lâ'y hay bô"
Ãn hô'i lô Tham 0
Phung mang di thu thuê' phû Bâc Hã, thu lam cua dân htín hai ngãn quan tién
Bôn njtcûadân lãmc a riêng minh, bi dân trong châu tô' cáo tô' Lám quan hã i<hác nhîjng nhiêu Hã khãc nh ng nhiêu tham lam Tiêu lam tién công quy
Hlnh thij'c x ' lí Truít (cách) chíc
Bãi chírc
Gíángchúícduoívêlám dân
Lôt hê't quan chi c, cho vé lâm dân
Cách chLfc duoi vê vá phâi dén gâ'p dôi sô', tién dã lå'y, nôp váo kho công
Biê'm chLfc, tich thu sô tien ngoãi thông kinh, nôp vão quy công
Bât giam vão nguc Giáng chiíc Bãi chLfc
Cho thôi chi c
Miån chUc
Miên chLfc
Giáng chLfc '
Ãn cDa dút XOa tên trong s6 quan
1 chúc J
%ooo.-TonQ hap c a tác giå diía vâo sách Bai Vmsû giam cuang muc
kfWcbiên 1676- 1789VÍ KhSm âmh ViêtslMV
Phan Ngoc Huyên - Tham nh ng vâ phông ch6ng tham nhãng... 43
Trinh tCíng cô' gáng thiíc hiên. Ví du, chúa Tr nh Doanh tîmg cho dãt ô'ng de nhân dgn tô' cáo vâ cho phép sî phu, dân chúng dUtfc bí mât viê't vão giay niêm phong vach tôi các hânh vi tham tang, nhiing nhiêu cûa quan lai nhiAig trên thuc té', khi triêu dinh cho dieu tra, xét hôi thi phån nhiêu các lá dcfn to cáo deu không dúng sU thât'^^'. C ng vî diêu nây mâ chû trUcfng dãt ong nhân dun tô' cáo c a dân sau nây dã bi bãi bô. Vê sau, chúa Trinh Sâm dã co gãng cho thi hánh lai biên pháp nãy theo nhu thê lê c nhLíng cuô'i cûng c ng không thu dugc kê't quå.
Doi vái viêc thanh tra, giám sát hánh vi pham tôi cúa quan lai, triêu dinh rat tích cUc CLf các chUc quan chuyên gi " nhiêm vu dån hãc quan ai nhu Hiê'n ti di diêu tra, nãm bát t nh hinh cf các dia phuong nhuhg cíJng không thu dugc tín hiêu khâ quan.
Bån thân chúa Trinh Doanh khi câm quyên ciing phâi thUa nhân tînh trang dUi song nhân dân ngáy cáng diêu hao, trong khi các viên quan phú, huyén thi vån không tránh dugc cái tê phién nhiêu dân'^'". Dê'n nãm Cânh Hung nâm thU 37 (1776), nhã nuác phâi bãi bo thông lê cho Hiô'n ty các dia phuong di dô hoi sU dau khÔ cûa nhân dãn vi trên thuc te, các quan dêu không tu diêu tra má cU bgn nha lai di thay. Bgn nãy cây vâo chUc trách c a minh dên nhâ dân chí sách nhiêu ãn uô'ng vá lúc báo cáo lai chi nôi nhiJng chuyên không dâu. Dicu nãy vUa idiien cho an tinh cûa dán Idiông dUgc dê dat lên, vUa sinh thêm thoi tê cúa bon nha lai''^^'. Dê'n nãm Cánh Hung nãm thU 40 (1779), chúa Tnnh Sâm lai ha lônh cho Phú doãii vã Hien sát sU di tuán hãnh, xét hoi các nha môn vâ nhCfng nguoi quyên thé' vê viêc Uc hiê'p nhíjng nhiêu nhân dân. Tiec rãng trong thUc tê', nhUng viên quan cô chUc trách nê'u biê't
dUgc chuyên gl c ng chî nhui nhau roi ngâm miêng diin dáy iân cho nhau d i cho qua chuyên*^^*. Kê't quå lâ, tînh trang tham quan ô lai trong giai doan ncfa cuôî thê' ki XVni không hê giåm di mâ ngUgc lai cbn cô xu huáng tâng lên.
Kê't l u â n
Trong nhi2ng thâp kî cuoi thê' Id XVin, nhâ nudc Lê - Trinh dã không kiêm soát dugc nhiîng thoi tê ncfi chô'n quan truímg ô Dâmg Ngoâi, dâc biêt lâ tinh trang thara ô, nh ng nhiêu cua quan la các câ'p. Mác d trieu dînh dã co nhiêu nô lUc nhkm phông ngí/a, dâ'u tranh de giåm thieu vâ'n nan tham nh ng nhung cuoi c ng các bien pháp dua ra dêu không thu dugc hiêu quå nhu mong muô'n. ThUc te náy cho tháy rô sU bát luc c a triéu dinh trung UUng trong viêc thuc hiên chính sách lai tri c ing nhu khâ nãng kiem soát t nh hinh nôi chính ô trong nUdc. Vã dô c ng chính bi kich cûa xã hôi Dai Viêt trong giai doan lich s\í dåy biê'n dông náy.
"ôn cô' nhi tri tân", sU thâ't bai cûa nhå nudc Lê - Trinh trong viêc phbng chô'ng tham nhíJng thêm mgt lån nUa nhac nhô hâu thê': "Dât nLíôc bai vong lã do quan lai gian t ã Cái tê ngán dUi không ngoái câu nôi a/''^''. Lo'i nhác nho cúa tiên nhân vá nhUng gi lich sUthånh bai dã diên ra trong nCfa cuô'i thê' Id XV II rat dáng de cho chúng ta suy ngâm vã tham kháo trong công cuôc phông chô'ng tham nh ng cúa dât nuôc biên nay/.
CHÚ T H Í C H
Quô'c sU quáii triéu Nguyên (1998). Kliåm dinh Viôt sU íhôiig giúin cUang muc iBáii
44 Nghiên cûit Dông Nam A, sô 512017
dich), Nxb Giáo duc, Hâ N g i (Bán diên ti!f), tr.873.
2. Bgi Viêt sâ ki tuc biên 1676 - 1789 ( B â n dich, 2012), N x b H 6 n g B â n g - T n m g t â m ngôn ng î vãn h á a D ô n g Tây, tr. 332.
3. Quô'c sijf quán trieu N g u y l n (1998), Khãm dinh Viêt sã thông giám cUcmg muc ( B á n dich), Sdd, tr.923.
4. 5. Bgi Viêt sû kí tuc biên 1676 - 1789 ( B â n dich), Sdd, tr. 870, 243-244.
6. Quô'c sû quán triêu N g u y l n (1998), KJiåm dinh Viét sû thông giám cUcmg muc ( B å n dich), Sdd, tr.894.
,. Bai Viêt sâ kí tuc biên 1676 - 1789 ( B å n dich), Sdd, tr. 416.
8. Quoc sû quán triêu N g u y l n (1998), KJiãm ãinh Viêt sû thông giám cuong muc ( B â n dich), Sdd, tr,879.
9 Dai Viêt sã kí tuc biên 1676 - 1789 ( B â n dich), Sdd, tr. 284.
10. Quô'c sCf q u á n triêu N g u y ê n (1998), Kliám âinh Viêt sû thông giám ciámg muc ( B å n dich), Sdd, tr.879.
11, 12, 13, 14. Dai Viêt sû ki tuc biên 1676 - 1789 (Bån dich), Sdd, tr 227, 266, 296, 403.
15, 16, 17, 18, 19, 20. Quô'c su quán trieu Nguyén (1998), Kliám dinh Viêt sã thông giáin cUang inuc (Bán dich), Sdd, tr. 832, 888. 896, 9 0 1 , 903-904, 9 2 3 .
21. Ngô Cao L ã n g 11995), Lich triéu tgp ki (Bån dich), N x b K h o a hoc xã hôi, H ã Nôi, tr, 339
22. Sách Khåm dinh Viét sû thông giám cUcmg muc (Bân dich, 1998) chép: ' T r i n h CLTOng h a l ê n h cho n h â n d â n duøc p h é p ca t u n g hoác chê bai viêc tô't viêc xâ'u c a viên quaji gii viêc cai t n dâii", Sdd, t r 8 0 1 23. 24, 25 Quôc SLf q u á n triêu N g u y l n (1998),
K]uiin dinh Vict sû thông giám cUcnig miic (Bán dich), Sdd, t r 872, 940, 225 26, Dai Viét sû kî tiic biên 1676 - 1789 (Bán
dich), Sdd, t r 342
27 Bôn chCr oãy \' chi môt viéii quan dai t h á n
rãt tôt: Vê vô công thi lã cgt tru cua nhâ nuîâc; v l chính tri thi tuyên ductng an diîc cua triêu dinh.
28. Bgi Viêt sû ki tuc biên 1676 - 1789 (Bån dich), Sdd, tr.331
29. Quô'c stf quán trieu N g u y l n (1998), Khãm ãinh Viêt sã thông giám cUang muc (Bån dich), Sdd, tr.870.
30. De cô cái n h i n so s á n h , co t h l dgc thêm.
P h a n Nggc H u y e n (2013), Phông chéng tliam quan ô Igi duôi thdi Lê Thánh Tông:
Chính sáclt vá bái hgc, T a p chí K h o a hoc Xã hôi Viêt N a m , sô' 7, tr. 65-73.
3 1 . 32, 33. Quô'c sU quán trilu N g u y l n (1998), Khâm dinh Viêt sU thông giám cuang muc (Bån dich), Sdd, tr.900-901, 906-907, 854.
(Cuong muc tr.854)
34, 35. Bai Viét sû ki tuc bién 1676 - 1789 ( B å n dich), Sdd, tr.303, 407.
36. Quoc s û quán triêu Nguyên (1998), Khåm dinh Viêt sû thông giám cuong miic (Bån dich), Sdd, t r . 9 4 8 .
37. Lê Quy D ô n (1995), Quán thu khåo bién {Bån dich), N x b Khoa hgc xã hôi, Hå Nôi, t r l 2 9 .
TAI LIEU THAM KHAO
1. Dai Vict sû ki tuc biên 1676 - 1789 (Bân dích). N x b H ô n g B ã n g - Trung t â m ngôn ngU v â n h ô a D ô n g T ã y , 2012.
^. Lé Quy Dôn (1995), Quán thu kháo biên (Bån dich), N x b K h o a hpc xã hôi, Hã Nôi.
o. P h a n Ngpc H u y ê n (20131. Phông chdng tham quan ô lai duai thãi Lc Thánh Tông' Chính sách va båi hoc, T a p chí Khoa hoc Xâ hôi Viêt N a m . sô' 7, t r . 65-73 4. Ngô Cao L ã n g (1995), Lich tríéu tap kî (Bån
dich). N x b K h o a hgc xã hôi. H á Nôi 5 Quô'c sLf q u á n trieu N g u y é n (1998), Kliâm
dinh Vict sU thông giúm cunng rnuc (Bån dich), Nxti Giáo duc, H å Nôi i B ã n diên tU).