• Không có kết quả nào được tìm thấy

T ra n s n a tio n a l C o rrp o ra tio n - an m te m a tio n a l acto r

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Chia sẻ "T ra n s n a tio n a l C o rrp o ra tio n - an m te m a tio n a l acto r"

Copied!
11
0
0

Loading.... (view fulltext now)

Văn bản

(1)

Tap chi Khi»a họ c 1)1 ỈQCÌI ỈN, Kh<»a họ chội và Nhàn văn 24 (2008) 157-167

Công ty Xuyên quốc gia - chủ thể quan hệ quốc tê

H o à n g K hắc N am *

Trườn'^ Đại học Khoa hoc X ã hôi và N hãn văit. D H Q C H N 336 N ịỊuyẽn Trãi, Tỉianh X u â n , H à N ội, Việt N am

N h ặ n n g à y 28 th á n g 7 n ầ m 2008

T ó m lắt. Bcn cạ nh c h ủ t h ế tịuCk gia, s ụ nối Icn cũ a các c h ú Ihe ph i qut)c gía là m ộ t tro n g n h ữ n g

n h â n t õ t ạ o n c n n h ử n g t h a y d o i â 'n t ư ụ n g c ù ủ q u a n h ệ q u â c ỉ ế ( Q H Q T ) t h ò i h i ộ n đ ạ ỉ . C ô n g ìy X u y c n q u ố c gia là m ộ t tr o n g n h ừ n g ch ủ t h ế p hi q u ố c gia q u a n trọ n g nhất-

Đ ê tìm h íe u v a i t r ỏ c h ú Ihc’Q H Q r c ủ ú C ô n g ty X u y ỏ n q u ố c g ia . b à i vic't x c m x é t q u ả t n n h h ìn h i h â n h v à p h â t tr iô n c ủ a c h ủ n p k ố t ừ t h ờ i c ậ n đ ạ i c h o đ c h n a y . M ộ t q u ả trìn h p h á i ỉriỏn n h ư v ậ y cỏ t h e p i ú p th ay đ ư ợ c xu hưiVng là n g c ư ò n g vai trò củ a c h ú n g tro n g Q H Q T tho'giói.

Đàỉ viòt cùnjí tim hiôu n h ữ n g đ ă c đ iô m c ủ a c ỏ n g ty X uyè n q u ố c gia n h ư tín h cá n h â n , tính q u ỏ c tô' m ứ c đ ộ thỏ' chô*, q u a n hộ vói q u ố c gia,... Đ ó là n h ừ n g y ê u tỏ' k h ô n g chi g ó p p h a n q u y đjn h vai Irò ch ú th ố y i i Q l' m à còn tạo nô n n h ừ n g d ă c th ù riên g tro n g tác đ ộ n g c ù a c h ú n g t(Vj ricn kinh tô’ch ín h trj q u ỏ c tL\

C uối cùnỹ,. bài vic'l ciónh gió vo vai trò ch ủ th ê Q H Q T vói loíỉi h ìn h d á c biột Kì ch ú thô p h i q u ố c gia. Vlộc clánh gl.i n ủy J ư ọ c xom xét lấ n [ưiĩi ỉrôn bỏVi tiòu chỉ là th o m m ụ c clích, nSng lự c vả átìh h ư ớ n g .

VÍ4ỈC tim lìlôu Viìi trò ch ú th e Q H Q I' củ a C ô n g ty X uyê n qu ố c gia k h ô n g chi cỏ ý nj»hĩa đố ĩ vói vi ộc n g h iê n c ử u Q ÍÍQ T , mn cò n có t h e ìà ca n ỉhiè> đ ối vớí n ư ó c ta tr<mg b(Vi c i n h m ỏ cửn th u hú t đẴu tư n ư ớ c n g o ài v à hụi n h iip k m h ìc q u ỗ c ìĩỉ.

T r a n g phcĩn lỏn c h icu d hi lịch sử, Q H Q T hị chi p h ỏ ì v à đ ị n h d o ạ t b ờ i q u ố c gia. Đèh thòi hiộn d ại, th ê đ ộ c tỏ n đ ó d ấ n d ă n bị phá v ỏ bòi s ự nối lên các c h ủ thô m ó i b ẽ n cạn h quõ*c gia. Đ ó c h in h c h ù Ihỏ p h i q u ố c gia {N onstatc A cỉơr). S ụ iỏ n tại c ù a c á c c h ủ th e p h i q u ố c g ia đ ẵ tàc đ ộ n g m ạ n h m ẽ lên q u ô c gia v à d ẫ n d ô h n h ù n g th a y đ ổ i đ á n g k ế tro n g Q H Q T . T h ậ m chí, s ự p h á t triến c ủ a c h ú n g còn đ ư ợ c n hiểu n g ư à i kỳ v ọ n g sẽ c ò n đ e m lại n h ữ n g th a y đoi to lón h a n c h o ỉ u o n g lai í h ế giới.

• ĐT: 84-4-7730725

ỉi-mail h k R a a hcxi.com

C ô n g ty X u y c n q ư ỏ c gia là m ộ t tro n g n h ữ n g c h ú th ê p h i q u ỏ c g ia q u a n tr ọ n g nhất.

Đ ó là n h ữ n g tõ c h ứ c k in h d o a n h có q u y ể n sò h ừ u h o ặ c h o ạ t đ ộ n g k in h d o a n h d iễ n ra trên đ ịa b à n n h iê u q u ỏ c gia. T ro n g k in h th ư ờ n g có s ự p h â n biột g iữ a C ô n g iy Q u ô c lê' Ợ n tcrm tio ìĩỉĩỉ C orporation) với C ô n g ty Đa q u ô c gia {M uH unation al Corporation) v à C ô n g ty X u y ê n q u ô c g ia {T ransnational CorỊĩoration).

T r o n g đó. C ò n g ty Q u ỏ c tê'Lì c ô n g ty có sụ quô*c t ế h o á I h ị t r ư ò n g ; t ứ c là h o ạ t đ ộ n g ò cả t h ị t r ư ờ n g n ộ i đ ị a l ẫ n t h ị ỉ r ư ò n g n ư ớ c n g o à i, c ỏ n g ty Đ a q u ố c gia là côn g ty có s ự q u ố c tê' h ó a n g u ổ n vố n, tứ c là có c hú điiu tư th u ộ c các

157

(2)

158 J ioan<ị K ỉư c N iu n / T q y ih ỉ KÌUVĨ h ọ c D ỉiQ C H N , Khon học Xả hội ivi N ỉu ĩn 2 4 Í2 i)0 8 ) 1 5 7 -Ĩ6 7

q u ỏ c tlch k hac nhciu, c ỏ n g ty X u ỷ ê n cịu ó c gia là c ô n g tv có s ự q u ỏ c tô luuì hOiỊt đ ộ n g kinh dOiinh n h ư n g c h u d á u tvr th ư ờ n g th u ộ c m ộ t q u ỏ c t|ch.

N h in c h u n g , cảc cíích p h à n loại n ó i trên k h ỏ n g d ư ợ c s ư d ụ n g p h ó biến tr o n g n g h iê n c u u Q H Q T . Đ ôì vớì Q H Q T , m ộ t s ự x ô p h ạ n g Mieo q u y m ỏ d ịa lý và d o a n h sò^ s ự p h à n biệt q u ò c tịch c ủ a c ò n g ty mự h a y m ứ c đ ộ á n h h ư ớ n g tro n g Q H Q T t h ư ờ n g có V n g h ĩa n hiểu hơn s ự p h â n loại bòi n h ử n g tic u c h í trê n g iú p đ á n h g iá đ ư ợ c k h a n à n g t ư ơ n g tác v à v a i trò c ú a c h ủ n g ỉro n g Q H Q T . T u v nhiỏn, tr o n g bài náy, x u ả t p h á t t ừ g o c đ ộ có à n h h ư ớ n g x u v ê n q u ô c gia tro n g Q H Q T , th u â ỉ n g ử C ô n g ty X uvên q u ỏ c g ia đ ư ợ c s ứ d ụ n g c h u n g đ e chi tát cá các c ô n g ty h o ạ t đ ộ n g trê n q u y m ò q u ô c

tứ c là b a o g ổ m cả b a loại n òi trc n |1].

Vói cách h iế u C ô n g ty X u y ê n q u ô c gia n h ư vậy, bài v iẽ ì n à y x c m xét q u á tr ì n h và d ặ c đ iế m c ú a C ô n g ty X u y ê n q u ố c gia tro n g Q H Q T đ ế t ừ đ ó đ á n h giá vai trò c h ù th ể Q H Q T c ủ a c h ú n g . Việc tìm h ic u v a i trò chù t h ế Q H Q T c ú a C ô n g ty X u y ê n q u ố c gia k h ô n g chi cỏ ý n g h ĩa đ ô i v òi việc n g h iê n c ứ u Q H Q T , m à còn cỏ t h ế là c ã n ih iè ì đ ô i với n ư ó c ta tr o n g b ôì c ả n h m ở c ừ a t h u h ú t đ ã u tư n ư ớ c n g o à i v à hội n h ậ p k in h tẽ q u ô c tẽ'

1. Q u á t r ì n h p h á ( t r ỉ ể n c ủ a C ô n g ty X u y ê n q u ố c g ia

C ô n g ty X u y ẽ n q u ô c gia (TN C) ra đời tro n g Ihòi k ỳ p h á ỉ triế n c ủ a c h ủ n g h ĩa t ư b ả n (CNTB). T r o n g th ò i kỳ đ a u c ạ n h tr a n h t ự d o c ú a CN TB, m ụ c đ íc h lợi n h u ậ n v à s ự p h á t triến s á n x u ấ t đ à là m tă n g y ê u c á u v ẽ thị trư ờ n g n g u y ê n liệu, thị t r u ò n g la o đ ộ n g , thị Irư ờ n g h à n g h o á v à thj tr ư ờ n g tài c h ín h . C ác y ê u cẩu đ ó đ ã th ú c đ ấ y việc tă n g c ư ờ n g khai

thác Viĩ m o rộ n g h o ộ t d ộ n g kinh d o a n h Siíng n ư ó c khnc. ^iịịo à i ra, s ự c n n h tra n h q u y ế í liột c ù n g h u a n j ; n hieu <'ông ty Irong n ư o c đ i ù m lợi n h u ậ n tro n g thị I r u ờ n g bẽn ngoài- Q uô u i n h n à y â ầ d ư ợ c tạ o đ i é u kiộn b òi s ự phtíl tricn c u a t h ư a n g m ạ i q u o c ỉ ế đ ả h in h Ihành q u a n h ie u th ê kỷ tru ỏ c . Q u á ư i n h này c ũ n ^ đ ư ợ c tạ o đ iế u kiộn b á i s ự ù n g hộ c ủ a các n h à n ư ớ c TBCN và c h ủ n g h ía ỉhực dả n . Đ ổ n g thời, q u á Irinh đ i từ h ọ p tá c gián đ a n đ ê h liên kẻ't s â u sắc hơn tro n g giói c ô n g th ư ơ n g tư bân đ ã là m tă n g khà n ă n g t h ự c hiụn s ự m ò rộ n g nà y . T rcn c ơ sò đ ó , các tổ ch ứ c k in h d o a n h q u ố c lê' b ắ t đ á u đ ư ợ c h ì n h th à n h và phiìt ưiêVi. N h ừ n g c h ứ c k iể u n à y đ ư ọ c biẽ't đ c h s ớ m là v à o đ ẩ u th ỏ 'k ỷ XVII n h ư các C õ n g iy Đ ô n g A n c ú a A n h , H à L a n h a y C ô n g ly H u d s o n Bay. Vào th ờ i b ấ y g iò, các côn g ty đ ỏ đ â có ả n h h ư ớ n g n h â t đ ị n h đ ế n Q H Q T n h ư k h u y ò h k h í c h h o ặ c ì T ự c t i ế p th i h à n h c h ú n g h ĩa th ự c d â n . C ó n h ữ n g đ o à n th á m hiôin th ự c d à n d o các c ô n g ty n à y lổ chức. N h ic u c u ộ c x â m lược d o c h ín h các c ô n g ty này k h u y ẽ h k h ích v à h ỗ trọ . K h i ách th ự c d â n d ã đ ư ọ c th iế t lập, n h ừ n g c ô n g ty n à y đ5 đ i đ ấ u tro n g v iệ c b ó c lột v à k h a i th á c th u ộ c địa.

C á c T N C th ự c s ự h ì n h th à n h v à p h á t triẽn m ạ n h m c tro n g th ò i kỳ c h ủ n g h ĩa đ ế quôc.

T r o n g thời kỳ n à y , q u á tr ì n h rich tụ tư bán, tậ p t r u n g s á n x u ằ X s ự kẽ't h ợ p g iữ a giới ỉiìi ch ín h và giới côn g t h ư ơ n g đ â d ẫ n đ e n s ự rn đ ò i c ù a h à n g loạt các t ậ p đ o à n s ả n xuất*kinh d o a n h lớn theo xu h ư ớ n g đ ộ c q u y ề n . Sự cạn h tr a n h t ự d o íro n g th ờ i kỳ đ ẩ u c ú a CN TB v á i s ự th ô n tín h cá lớn nuô'1 cá b é c ũ n g tạ o th ê m đ iể u kiộn c h o s ự h ìn h Ih à n h các tố c h ứ c kinh d o a n h đ ộ c q u y ể n lớ n t ừ S y n d ic a q u a T r u s t tói C o n g lo m e ra te . Đ á n g c h ú ý , s ự c ạ n h ỉra n h và xu h ư ó n g đ ộ c q u y ể n d i ễ n ra m ạ n h m ẽ cả trcn thị tr ư ờ n g tro n g n ư ó c lẩ n n g oài nư ớ c nên c à n g là m ỉả n g lín h q u ố c t ế c ủ a các cõ ng ty

(3)

ỈÌOÍỈU^ K hổc N a m / ĨỢ Ị^chi Kỉĩoa lioc D H Q C H S . K)iOứ hoc X ả h ô i và N h à n vAn 24 (20()S) í 5 7 - ĩ 6 7 ]5 9

này. S ự nố i lòn c ù a các c õ n g ty đ ộ c q u y e n và s ự v ư o n m o n h ra t h í 'g i ớ i c ò n n h ờ s ự kê't hợp chặt c h c g iử a q u y e n iực kinh tc c ú a c h ú n g vởi q u y ể n lực c hính trị CÚCI nhtì n ư ớ c TBCN . Đieu đ à th ú c đ ẵ y s ự p h á t Irien cửa c h ủ n g h ĩa đô' qu ốc tr o n g Q H Q T . Hoi q u v ổ n lực n à v đõ so ng h à n h c ù n g n h n u tr o n g n h ie u nổ lục tra n h g ià n h thị ỉr u ờ n ị; q u ỏ c tế, m a rộ n g k h u vực á n h h ư ô n g v à chÌL»n tr<inh đ e q u ố c

Sau C h iê n í r a n h T h ê giỏi II, s ự p h á t trién c u a n ê n k in h íẽ Ih ê ^ íớ i. n h u cău lả n g c ư d n g q u a n hệ k in h tê q u ỏ c ỉê*và s ự h ợ p lác chính trị giũD các TBCN điì tạ o đ ic u kiộn c h o sự p h á t t r i ế n liôp lu c c ù a c ác T N C đ ặ c biệt tro n g th e giới tư bán. N h ic u T N C ra đ ò i v à p h á t Iri&n m ạ n h m e tro n g thời kỳ n à y . S ự p h á t tricn c ú a T N C k h ó n ị; chi s ự n ẳ m g iữ các lình v ự c k in h te tr ọ n g yê u , n õnj; lực tài c hính v à khoa h ọ c kỹ ỉh u ậ t,... m à còn ò s ự m ô rộ n g hoạt d ộ n g kinh dotìnlì ra k h n p th e giói tư b à r . Vai trò c u a T N C tr o n g Q Ỉ Ỉ Q T c ũ n g vi th ê 'm à điì tSng lỏn q u a sụ đ ó n g g ó p rãt lưn vào việc tă n g tr ư ờ n g các d ò n g đ ẵ u tư n ư o c n ^ o à i th ú c d í v ỉ iì II a n g moi x u y én q u ố c gin va m ỡ r ò n g p h â n công lao đ ộ n g q u ố c te. Béỉì

r . Ị n h «;ụ' T A r x i A q u õ r ^Ì.T m ô i

th u ộ c Thê' giới t h ử Ba c u n g v ỏi s ự yêu kcm cúa các n e n kinh tẽ d ú c ù n g v ẫ n d u v i ù c o hội cho T N C m n r ộ n g kinh d o iinh tại ìh ị írư ờ n g này. T u v nh iên, q u á k h ứ p a n lien với chù n^hiA Hìực cÌẲn v à chủ đc‘ quo'c đ ă tạ c nén s ụ p h a n ú n g v à n ^ h i n g a đcVi v ôi các TNC, T ro n g nhùn>; n ỏ m 1960 viì 1970, nhieu n ư ỏ c m o i gicình t1uọc Ỉ.ÌỘC \ộỌ đ à coi cảc T N C la " k è b o c lột", '"ihục d ả n k in h tê*' h a v " đ ộ n g v ậ t ăn th ịt" các n ư o r n g hèo. C ác T N C còn bị lên án bời xunl kliwiU c ỏ n g n g h ệ lạc hâU; khai thác q u á n hiốu tòi n g u y é n k h ò n g tải tạ o đ ưọc, tra n h g ià n h th u h u t lao đ ộ n g c h u y ê n m ôn, c h cn ép s ả n x u â t nội đ ịa v à lạ o n c n m ộ i tẩng lọ p giàu xôi ở n ư ớ c s ò tại... Vi thê' tài sàn

n ư ớ c n g oài cúa c í c T N C d ư ợ c q u ố c h ữ u hoá ò n h iế u noi. C á r T N C phủ) rúl lui khòi llìị tr ư ờ n g c ù a m ọ t sô* n ư ỏ c T h ẻ giới t h ứ Ba Mặc d ù vậy, đ ic u n à y c ủ n g k h ó n g n p ă n Cc^n đ ư ọ c s ự lớn m ạ n h cúo các T N C đặc biột ở các n u ó c T N C N p h á t {TÌến.

T ừ n h ử n g n ả m 1980, nhnt là sau C hiêh t r a n h Lạnh, các T N C đ ã p h á i ỉriêh rảí m ạ n h m ẽ và đ ò n g vai ÌTÒ n g â y càn g q u a n trọ n g Iro n g Q H Q T . Xu t h ế h o à d |u sau C h iẻ n tranh L ạ n h , sự p h á t triên c ú a k in h te thi tr ư ờ n g n h ư con đ ư ờ n g p h á i ỉriên c h u n g , xu th e h ọ p iá : c ù n g p h á t triên. trà o l ư u th ú c đ ấ y th ư ơ n g mại tự d o và hội n h ậ p k in h lỏ... d à tạ o đ ic u kiện c h o các T N C m ơ rộ n g d ịa ban, p h á t triên hoạt đ ộ n g ra k h ắ p thc' giới. Vai trò c h ín h trị và th ự c lực k in h tc to lởn c ủ n g n h ư s ự chi phỏì n e n k in h tê 't h ồ 'g ió i c ủ a cảc n ư ỏ c p h a t tríến • n a i x u ấ t p h a t c u a htiu hot các T N C lón - tiếp th ê m đ ic u kiộn c h o s ự p h á t triỏh và vai trò của các T N C . Đ á n g c h ú ý, s ự th a y dổi cách nliin n h ậ n vẽ T N C đ â g ỏ p p h a n đ á n g ke ch o s ụ m ò rộ n g h o ĩỊì d ộ n g kinh d o a n h q u ố c té c ú a các T N C . T N C n^ììy càn g J ư ợ c coi ih c ò n g cụ p h á i triẽn. là s ự tạ o c ô n g ấ n việc làm,

lÀ n g n õ n I h u ô t h u l.i s ự k h . i r p h ụ r v õ v ó n , k'ỹ

t h u ậ t c ô n g n g h ộ v à k in h n g h iộ m lâ m ăn quC k tè- Đ iẻu kiện c h ín h ir\ ìh a ỵ đôi ò nhiôu n ư ó c đ a n g p h ả t Irién v a cóc nến kinh tc c h u v ế n đỗi, s ự p h á t ỉriôn c ủ a hộ Ihò ng luột lệ q u ô c iẻ' p h á p lu ộ ỉ q u ố c g ia liên q u a n đ ê h T N C c ũ n g là m g iâ m b ú t s ự n g h i ngại c h ín h trị đòì với các T N C . Bài ihẻ^ các n ư ớ c d ế u m a cua thị trư ờ n g , k h u y ê n k hích FD1 v à th ậ m chí còn c ạ n h tra n h với n h a u íro n g viộc th u h ú t TNC.

N h ờ đó, cảc T N C đ ă b ò n h trư ớ n g k h á n h a n h v à m ỏ rộ n g vai ỉrò tr o n g đ ơ i s ố n g q u ố c ứ \

Sau C h iế n t r a n h L ạ n h , T N C đ ã có s ự p h á t triến c h ó n g m ă t v ớ i s ố lư ợ n g các T N C ỉăng g ã n g ấ p đ ôi, t ừ k h o ả n g 37.000 đ a u th ậ p kỷ 1990 iên g ã n 70,000 v à o n ă m 2004. Đ õ n g íhời.

(4)
(5)

H o à n ^ KJtfic N a m Ị T a p firi K hoa học D ÌỈQ G ĨÌÌ^ . Khoa h ọ c X â hội 1« N hnrt ĩ>í?« 24 (2 0 0 S ) Ì 5 7 -Ĩ 6 7 161

n ó đ ô ì với q u ố c g ia v à tr o n g Q H Q T . D ưới đ â y là m ộ t s ố đ ă c đ iô m c h ú y c u c u a T N C tro n g Q H Q T .

T inh cá nhãn troìiịỊ t ổ chức và hoạt dộng.

C o c ấ u tô chức, n g u y ê n tác h o ạ t đ ộ n g , th à n h p h a n ih a m gia, n g u ổ n tài c h in h đ ó n g góp...

cúa các T N C xuâ't phiít c h ú y ế u t ừ n g u ổ n cá n h á n h ơ n là n h à n ư ó c . Đ iẽu n à y k hien c h o tố ch ứ c v à h o ạ t đ ộ n g của các T N C d ự a trê n ý chí cá n h â n cú a n h ữ n g n g ư ờ i g ó p vô'n h o n là ý chí q u ò c gia. C ác T N C th e o đ u ố i lợi ích cúa c hính m ìn h h ơ n ià lợi ích q u ô c gia. T rê n thực tê^ có n h ữ n g T N C th u ộ c s ò h ử u n h à n ư ớ c hoặc d o n h à n ư ó c n ắ m cổ p h a n q u y ê t đ ịn h n h irn g sô lư ợ n g t ư ơ n g đ ôì Vì thế, lín h cá n h á n v ầ n \h đ ă c đ iế m p h ổ b iê h c ú a TNC-

- Títìh ÍỊUÔC t ế t r o n ^ tlĩàĩih p h â ĩi m ụ c dich v à hoạt C h ú s ở h ũ u v à ih à n h v iê n g ó p v ố n c ú a T N C th u ộ c n h ic u quỏ'c tịch k h á c n h a u . M ụ c đ íc h c ú a các T N C là lợi nhuẠ n trôn ìhị trư ờ n g quô'c t ế c h ứ k h ỏ n g b ó h ọ p í ro n g thị Irư ò n g nội địa. H o ạ i đ ộ n g k in h d o a n h c ú a nó là x u y ê n q u ố c gia với v iệc khai th á c thị ỉr ư à n g q u ó ‘c tế, thiêt lậ p chi nhcính n u ớ c ng oài v à s ử d ụ n g n g u ổ n n h ả n lực đ a q u ố c gia. HiC*n nay. ti tr ọ n g tài s à n n ư ớ c ngo ài, giá trị i h ư a n g m ại c ủ a các chi n h á n h n u ớ c ngoài v à n h â n c õ n g n ư ỏ c n g o à i cúủ T N C đ e u tă n g

\br\'*’K Đ ây là đ iẽ m g i ú p p h ả n biột T N C vỏi c.íc c ỏ n y ty q u ố c gia {N atiounl Corfioratiou).

- ' l i n h t ự ĩi<ịĩ{yẹti t r o ỉ i ' ị t h à n h l ậ p v à h o ạ t íU}n(ị, Đ ieu đ ó tức là m ụ c đích, s ự thiinh lập

và n h iệ m v ụ đo Tà, đ ó n g g ó p v à h o ạ t đ ộ n g c ủ a T N C c h ủ y ê u đ ư ọ c thực h iệ n trê n co sở th o ả th u ậ n k in h tè' h a y d â n s ự m ộ l cách tự n g u y ệ n c h ứ k h ô n g h o à n toàn chịu chi phôi, c ư ỡ n g é p củ a quỏ'c gia. T ất nh iên, lín h chải n à y k h ô n g b a o g ô m các T N C th u ộ c s ở h ử u n h à n u ó c n h ư n g tr o n g th ự c lế, các T N C đó c ù n g đ ư ợ c tra o q u y e n tự c h ú k in h d o a n h khá lớn.

- K hác vứi các I N G O có m ụ c tiêu và c h ư a n g írin h n g h ị s ự rất đ a d ạ n g , các T N C t h ư ò n g chi có m ụ c đ ic h là lợi nhuận. H o ạ t đ ộ n g c ù a c h ú n g c h ú y ế u tr o n g lĩnh v ự c k in h lê' C h ú n g có thè' h o ạ t đ ộ n g Irong m ộ t h a y nhiếu n g à n h k in h tc*. T u y n h iê n , n h ằ m p h â n tán rủi ro tr o n g k in h d o a n h , n g à y c à n g có n h iể u T N C h o ạ t đ ộ n g đ o n g íh ò i ư c n g n h iể u n g à n h kinh te k h á c n h a u . So với I N G O th ư ờ n g ít th a y đối v ế m ụ c tiêu v à c h ư o n g Irình n g h ị sự, T N C linh h o ạ t và dỗ th a y đ ối hcm n h iể u tro n g m ụ c tiẽ u v à n giìn h n g h e k in h doanh^^.

- Khóc v ói IN G O ít g ắ n trự c tiẾp với c h ín h trị, T N C có s ự íírin^ k ể với chiìĩh trị. Sự chi p h ô i lản n h a u g iữ a c h ín h trị v à k in h iỗ]

m ụ c đ íc h lợi n h u ậ n q u á lón cúa các T N C đ à q u v đ ịn h đ ie u nâv. K h ô n g k ế q u á k h ứ gắn với c h ù n g h ía í h ụ c d â n v à chủ n g h ĩa đ ế q u ố c , s ự c a n íh iệ p c ú a T N C v à o c ỏ n g việc nội bộ n ư ớ c k hác là h i í n t ư ự n g k h ô n g h ế hiem Irong tr o n g ihời h iệ n Hiộn nay, các p h ư ơ n g p h á p h o ạ t đ ộ n g c h ín h trị cúa T N C th ư ờ n g ih gã y s ứ c c p đ ô ì v ói n ư ó c sò lại v à v ậ n đ ộ n g

V í d u , ỉr o n g « v 100 T N C p h i tà ỉ c h írth h à n g đ ấ u ihỏ' gíCi KjC*r n ă y, c h i c ỏ P etrondẦ c u a M ủ b y s iđ \ầ c ô n ^ ỉỵ d o n h á n ư ớ c chi p h ô i, T ro n g sô ’ 50 T N C tả i c h i n h \ ở n n h đ ỉ th ê giới.

c h i c ỏ 3 n g â n h à n g c u a T r u n g Q u ó c là N g à n h à n g C ò n g (h ư ơ n g T r u n g Q u ô c . N g á n h ả n g T r u n g Ọ u ỏ c v ả N g à n h à n g X ảy d ư n g là th u ộ c s ơ h ữ u n h à n ư v c . C ò n 1^1 d ẽ u I h u ộ c sơ h ử u ỉ ư n h â n {So !iộu n ã m 2003).

K ảm 2003, tdi S à ĩ \ n ư ớ c n g ođi v à n h ả n c ò n g n ư ó c ngoải c iia 100 T N C \ở ĩ \ n h d ỉ ih õ ' g iớ i c h ic m g ẩ n 50% , t h g ià th in n ì^ m a i n iió c n g o à i chiéVn hiTiì 54% . Cá<r c h i s o n i y tă n g

l à n ìư ợ t 1 , 7 % . 0 , 4 % v à 1 .6% s o VỚI n ă m 2 0 0 2 \2, l r l 7 ) .

^ Vi d ụ đ ic n h in h là C ò n g ty S o n y đ ã m ở r ộ n g h o ạ i đ ộ n g lư c ô n g n g h iv p d iự n ỉử s a n g lĩn h v ự c g U i tr i n h ư ả m n h ^ c p h im á n h

í") V ụ m ộ t s o T N C c ù a M ỷ . n h ả ỉ ]ủ C ô n g ỉy Đ jc n i h o í i v ã d ỉ^ n lin q u ố c Ic ( I I T ) k h u y ế n k h ỉc h C ỈA v ả lự c liiv n g c ù a t ư o n g l* in o ch c lỉẽ'n h ^ n h á ù o c h in h lậ t d ố c h in h p h u A lg e n d e n â m 1973 ò C hik* la m ộ t v i d ụ đ i ê n h ỉn h . T h ế tig lợi c ủ a c h ín h p h ù c ả n h tá A lg c n d c d c d o ộ lọ i ỉc h c ù a h ơ n 100

c ô n g l y M ỹ đ a n g k j ê m s o i l p h â n lÓTì k i n h t c ' C h i l e , T r o n g s ỗ ’

ổ ó . c ó đ ù 24 c ô n g tỵ lá n n K ảt c ủ a M ỹ n h ư G e n e ra l M o to r.

G erxcral C a b le , R C A , X erox, P h e lp s D o d g e ...

(6)

162 Hckĩn^ KhẢc Nứnt / TíJ}ỉ chi KHm học D H Q G H S , Khoa học X â hội ỉứ ỈVỈÍJ 24 (2(XÌS) Ĩ57-Ì67

h à n h la n g o c h ín h đ ẽ’ th a y đổ i c h ín h sách Viì lu ậ t p h á p . N g ư ợ c lại, hoiỊt đ ộ n g cúâ T N C c ũ n g chịu ã n h h ư ò n g k h á ló n c u a m òi tr ư ò n g c h ín h trị c h in h q u ỏ t v à n ư ớ c s ò tại c ủ n g n h ư m ỏi qucin h ệ c h ỉn h trị giCra c h ú n g .

Tiìĩh the c h ế của T N C chặt chẻ h ơ n n h iế u so với các (NGO. T N C là loại h ìn h tổ ch ứ c kinh d o a n h q u ò c t ế v ói tổ c h ứ c n g u y ê n tắc h o ệ t đ ộ n g v à s ự q u à n lý k h á c h ẳ n với IN G O . C c c ấ u tổ c h ứ c cúa T N C t h u ò n g lhc?o h ìn h k im tự th á p với m ứ c đ ộ rà n g b u ộ c c a o v à sự p h â n n h iộ nì rõ ràng. C h ú n g có h ệ t h ô n g các q u y đ ịn h chặt chẽ c h o m ọi c ô n g đ o ạ n hoạt d ộ n g t ừ tổ c h ứ c xuôVig t ù n g c á n h ả n . C ác n g u v é n tắc h o ạ t đ ộ n g đ ư ợ c q u y đ ị n h rõ rà n g v à có tín h b ắ t buộc. T ín h chất q u a n h ệ tro n g T^JC th ư ờ n g m a n g tín h p h ụ c tù n g . T ín h th ế che c ù a T N C t h ư ò n g đ u ọ c th ê h iệ n tro n g đ iế u lệ cô ng ìy , q u y chê' h o ạ t đ ộ n g , nội q u y v à các p h u ơ n g á n k in h d o a n h cụ the.

- C ác T N C h o ạ t đ ộ n g tim iịỊ đôỉ độc lập với quoc <ỊÌa d o c h ú n g có s ự c h ủ đ ộ n g v ể tổ c h ứ c tài lực v à n h â n l ự c C h ú n g h o ạ t đ ộ n g vì lợi ích của b â n th â n n h iế u h ơ n là vi lọi ích q u ô c gia. N h ì n c h u n g , các T N C d ư ọ c l ự d o đ ị n h đ o ạ l q u y m ô , đ ô ì t ư ợ n g v à phưoTìK á n íhực hiện h o ạ t đ ộ n g k in h d o a n h m à ít có s ự can th iệ p c ủ a n h à n ư ó c . S ự đ ộ c lệ p c u a T N C còn đ ư ợ c tă n g lẻn b ói n h ũ ì ì g q u y đ ị n h p h á p lý c ủ a n h à n ư ớ c cho p h é p n ó đ ư ợ c q u y ẽ n t ự chù k in h d o a n h và tự chịu trách n h iệ m dỏ ì với kết q u ả k in h d o a n h . Bản th â n th ê 'lự c k h á ló n c ù a

Ba công ty san xuất ô tô hàng dSu của Mỹ là General Molor, Ford vả Chrysler dẫ lừng nhicu lấn Ihúc giục Chính p h ủ M ỹ th i h ả r\h c ả c b ỉộ n p h á p h ạ n c h é ’ s ự p h á t ỉr íê n ô tồ N h ậ t Đ àn ở ị\\ị tr ư ò n g M ỹ . D iõ u n à y đ ả g â ỵ ra c á c c u ộ c

"chích tranỉ* ô (ỏ" Mỹ*Nhặt và sự tham giâ gỉải quyc^ giữa chỉnh p K ù h a i n u tT C . H â y c á c v ỉ d ụ k h á c n h ư s ự p h ả n đ ố i

cúa các TNC Mỷ đôì vói lộnh câm vẳn U ên Xô sau 5ự kiện Aíganutan và sự kiện ứ\iò\ quán luảt ở Đa Lan nâm 19Ố1.

M ộ t SỐ T N G M ỹ c ủ n g d ẫ lừ n g v ậ n d ọ n g d d b ò ỉệ n h c â m v ịn vá đòi b’mh thường hoá vôi Việl Nâm sau khi Chiến tranh Ldnh Ihúc.

các T N C c ũ n g g i ú p d e m th ò m tin h đ ộ c lập t ư ơ n g đ ò ì c h o chúng-

- T u y nhiên, h o ạ t đ ộ n g cú a T N C vẫ n phụ ihiíậc viìo quôc khi c h ịu s ự d ic u c h in h cùa lu ậ t p h á p c h ín h qucVc c ủ n g n h ư c ú a n ư ớ c sở tại. Tại c h ín h quõ'c, c á c h o ạ t đ ộ n g của c h ú n g chịu s ự kiếm so át ít n h i ể u c ú a n h à n ư ó c d ư ó i h ìn h th ứ c n h ư t h u c h a y lu ậ l c h ố n g đ ộ c quyển^^®^ Tại q u ố c g ia s ò tại, T N C có t h ế bị q u o c h ử u h o á n h ư t r ư ớ c k ia hoặc n h ữ n g h ạ n c h ẽ 'n h ư h iệ n n a y v ẽ q u y m ò v à lĩn h v ự c h o ạ t đ ộ n g n h ư n g à n h n g h e đ ư ợ c p h é p k in h d o a n h , ti lệ g ó p vòVì tôì đ a , q u y đ ịn h v ế kiếm toán, k h u y ế n khích ve k i n h t ế n h ư n g h ạ n c h ế v ể c h ín h trị v à v ă n h o á ,... C á c T N C v ầ n cẩn s ự ủ n g h ộ h a y b ả o h ộ c ủ a q u õ c gia tr o n g hoại đ ộ n g k in h d o a n h trẻ n th ị t r ư ờ n g n g o à i n ư ớ c S ự p h ụ th u ộ c v à o q u ố c g ia còn b iể u h iệ n c h ỗ n h iể u k hi T N C d ư ọ c s ứ d ụ n g n h ư cô ng cụ c h ín h sác h đó ì n g o ạ i n h ư b a o vây c â m vận q u ô c g ia n à o đó. C á c T N C b u ộ c p h ả i tu â n th e o q u y è t đ ịn h c ú a quô'c g ia d ù đ iể u đ ó trái với lọi ích c ù a chúng^^^^

- H iệ n nay, h o ạ t d ộ n g c ù a các T N C n g à y c à n g có s ự ỉiêrt qu an gắ n bó đ ẽn nhau. Đ iể u n à y

m Vi dụ. các nưôc phảỉ ỉricn đcu ban hònh luật chống áC<

quycn nhám ngản chận sự lủng đ o ạ n cùa các TNG. Một I r o n g n h ử n g v ụ n õ i ti c n g n h ử t g a n đ â y là v iệ c B ộ T ư p h á p M ỷ đ ă d ư đ C õ n g ị y M ic ro M Í t f è t o à vi s ự v i p h ạ m lu ả l c K ^ g đ ộ c q u ỵ ẽ n tr o n g s á n p h ả m p h S n m ẽ m W in d o w s . M ộ ỉ s ố n ư ỏ c c ò n c ỏ cả q u ỵ d in h v ẽ h o ạ i đ ộ n g CÙA T N C ở nưiTc ngoài như N h iỉ Bán có quy đinh mức lương iối ihicu T N C p h á i tr ả c h o n h â n c 6 n g ở n x ró c n g o ả i.

C h ỉn h s á c h c ấ m v â n c ù a M ỷ đ ô i VỞI I r a n s â u c u ộ c C ả c h mạng Hổi giáo nàm 1979 là mộỉ ví dụ. Lộnh cấm vận này đirợc áp dụng không cKi đổi VC1TNC củđ Mỹ m à cả cár T N G c ù a n ư ò c k h á c . N ă m Ỉ9 9 5 . c ồ n g ly d l u l ừ a C o n o c o c u a M ỳ b ị c h i n h q u ỵ õ n C lin to n b u ộ c p h ả i h u ý b ò h ợ p đ ổ n g p h á t tr iế n m õ t m ỏ d ẩ u ờ Ira n . N g a y l â p tứ c , R o y a l D u tc h S hell ciia Hà Lan và Total của Pháp nháy vào thay thế. Mỹ đâ đc d o ạ ( r ử n g p h a i c ả c T N G C h â u  u v à d ic u n à ỵ d ẵ g â ỵ n c n c u ó c c ã i v ả g iữ a M ỹ v à E U . T u ơ n g t ự n h ư v ị y , C ô n g (y d ấ u mỏ Texaco cúa Mý củng phải rút khỏi M ianmar vì sức ép tr o n g v ấ n đ ẽ n h ả n q u y ế n .

(7)

ìíoàn<ị Khắc Níim / Tạp chi Khoa học Đ H Q C H N , Khoa học Xả hội vồ Nhấn vản 24 (2008) ĩ 57-167 163

đ ư ọ c q u y đ ịn h b òi tín h hộ ỉh ố n g c ủ a n ẽ n kinh tc\ xu hmýng thôVìg nh«Vt c ù a thị tr ư ờ n g thê' giói, q u á trin h p h â n c ô n g la o đ ộ n g v à b ỏi cô' g ắ n g c h in h trị c ủ a n h à n ư ớ c n h ằ m tạ o mỏi t r ư ờ n g k i n h d O í i n h th u ậ n lợ i. S ự liên q u a n nay có n h ic u p h à n á n h k h á c n h a u n h ư kô't h ợ p VỐH; m u a cổ p h ấ n c ù a n h a u , p h ô i h ọ p san xuèit, M &A, h ọ p đ ổ n g liên kêi cô ng nghệ, phòì h ọ p c ù n g g â y á p lực c h in h trị,... Đ ây ]à điôm khcic với I N G O n ìà h o ạ t đ ộ n g v ẫ n đ a n g còn k h á riêng rê.

N h ừ n g đ ặ c đ i ế m tré n k h ô n g chi tạ o ra

" b á n sắc riê n g " m à c ò n g ó p p h ẵ n đ e m lại vai

\ T Ò c h ù íh ẽ Q H Q T c h o TNC.

3. Vai trò c h ủ t h ể q u a n h ệ q u ố c t ế c ủ â C ô n g ty X u y ẻ n q u ố c g ia

Sự tă n g ír ư ỡ n g m ạ n h m ẽ cà VC lư ợ n g lẩn châ*t, vai trò to lớn đ ố i với s ự p h á t tricn kinh tò c ù n g vói các tác d ộ n g n g à y c à n g lă n g tro n g Q H Q T d a n g đ e m lại cho T N C k h á n ă n g của m ộ t chủ th e Q i ỉ Q ĩ . Đ iêu n à y đ ư ợ c thỏ' hiộn trên 4 tiêu chỉ c ù a c h u ỉ h ể Q H Q T là ỉ h a m gia.

m u c cíích, n ã n u l ư r và á n h h ư á n ji.

T h ử nhãì, xél trê n ỉiêu chí t h a m g i a , vể m ầ ì thời giari; T N C b ắ t đ ẩ u gh i d ấ u â h lớn trong Q H Q T v á i việc v ư ơ n ra íhị trư ờ n g nước n g oài từ n ử a c u o l thO'ky XIX, p h á t triến m ạ n h m ẽ tro n g th e k ỷ XX v à đ ẫ u th ê 'k ỷ XXL v ể m ậ t k h ô n g g ia n , ng àv na y , các T N C đ ả

" p h ú s ó n g '' h ẵ u n h ư k h ẳ p m ọ i q u ố c gia trên I h ế g iỏ i (xcm b ả n g ). T h ậ m chí, n h ic u T N C có uĩm h o ợ t d ộ n g tr ê n q u y m ò to à n v ế

Ví d ụ . n ã m 2003, ír o n g sô* 100 T N C p h ỉ ỉà i c h in h c ó s ố ỉài s a n nmVc n g o j i lử:i n h ả 'ỉ, c h i c ó 11 T N C c ó s ỏ ỉư ợ n g cKi n hkính n u O c n g o à i dư^Ti 100, c o n lại đ õ u c ó UVi h á n g ỉr ả m c h i n h i r i h C i biC*í có T N C c ó ỉó i h à n g n g h i n c h i n h á n h n u ó c T ìgoải n h ư H u lc h is o n W h a m p o a ( H o n g k o n g ) v ớ i 1990/2350, C v n o râl E k*ctnc (M v) VỚJ 106^/1398. [2, tr.2 6 7 ) T ro n g s ổ c ả c T N C lái c h ín h , C U y G r o u p (M ỹ ) c ó c h i n h ả n h ta i 7 7 n ư ớ c ,

k ê n h q u a n hệ, các T N C th a m gia v à o Q H Q T k h ô n g chi q u a q u a n h ệ g iữ a T N C vód quốc g ia k h á c g iừ a T N C với c ô n g ty k h á c m à còn tro n g nội b ộ c ô n g ty q u a q u a n hộ g iữ a trụ sớ với các chi n h á n h củữ m in h ò n ư ớ c ngoài, v ể h ìn h th ứ c q u a n hộ, đ ó là sự p h â n cô ng lao đ ộ n g q u ố c tế^ đ ẩ u l ư n ư ớ c ngoài, t h ư ơ n g mạỉ x u y ê n q u ố c gia, g ia o d ịc h tài c h ín h q u ố c tẽ, c h u y ê n g ia o c ô n g n g h ệ , th u h ú t lao đ ộ n g n ư ớ c n g O t ì i ;. .. V e l ỉ n h v ự c t h a m g i a , h o ạ t đ ộ n g cù a T N C k h ô n g chi d iễ n ra tro n g m ọi n g à n h k in h t ế lớ n m à c ò n đi sâu v à o các lĩnh v ự c c h u y c n m ô n họ p. Ben cạn h đ ó , s ự tham gia cù a T N C tr o n g c h in h trị - iĩnh v ự c q u a n tr ọ n g tr o n g Q H Q T - là rấ t đ á n g ke n h ư đà trin h b à y tr o n g p h ẩ n N g o à i ra, T N C c ò n hiện d iệ n k h á lớn m ộ t cách trự c tiếp hoặc g iá n tiê p tro n g n h iể u lĩn h vực k h á c n h a u cùa Q H Q T n h ư k h o a h ọ c v ă n hoá, xâ

K h ò n g chi v ề b c rộng, m ứ c đ ộ th a m gia Q H Q T c ú a các T N C c ủ n g rất sâu sắc, đ ặ c biộl tro n g k in h tế. Đ iế u n à y tạo k h ả n ă n g cho T N C th a m gia s â u h ơ n n ử a vào đ òi s ố n g kinh

tế, c h ín h trị v à x à h ộ i q u ố c tế.

U l ỉ [ > ( I l i u y ^ ĩ ) , A U i i H i / . ( Uu l)« I I S b C D o i t k p l c ( A i O k ỷ .

B N P P a n b a h SA (H h á p ) v á AỈ3N A m b ro (M à L an ) c ỏ chi n h á n h ỉa i 48 nxíóc... Ị2. tr.273)

C ó ỉ h ế b õ s u n g íh ê m \'a i Ir ò c u a TN 'C ỉr o n p ìĩn h v ự c sá n x u â'ỉ v ũ k h i. N g o ã i c á c TN C s a n x u d í v ũ k h i c u a Mỹ, lồ h ợ p công n g h ỉự p q u ô c phÒ Rg c ù a L iê n x ỏ ỉrư ứ c k ia n a v c ù n j5 d â c h u y ê n ỉh à n h T N C C á c T N C s à n x u á ỉ v ỹ k h í lớ n k h ỏ n g chi ỉá c đ ộ n g lớ i c h in h s á c h đ ố i n g o ộ i c ủ a c á c c u ó n g q u ổ c m S c ò n g ó p p h ầ n ịạ o n h ử n g v ấ n đ c a n n m h ỉ r o n g Q H Q T n h ư b u ô n b ó n v ũ k h (, c h ạ y d u a v ủ ir a n g , k ic h íh ic h x u n g đ ộ l v ù tr a n g ..

V í d ụ , T N C đ ỏ n g v a i tr ò r ấ í q u a n tr ụ n g I r o n g k h o a h ọ c N ă m 2002, 700 c ô n g ty c h ỉ p h i ló ii n h â l c h o n g h iê n c ừ u v«‘

p h á t ỉr iê n (RổcD), tr o n g đ ỏ có ỉt n h l't 98% )â T N C đ 5 c h i tói 3 10 ti U SD , c h iế m [ớì 4 6 % tồ n g c h i p h i K & D ỉhtí g iở j. C ác TNC không chi chi K&D trong nước mà còn dảu ỉir ra niróc n g o à i, ih ú c d â y quôic t c h o ả h o a i đ ộ n g R & D . N ă m 2002, 700 cõng ty rtói trên kiêiTì so it hon 2/3 (69%) việc kinh doanh R íc D [2, l r , l ! 9 ị , N g o à i ra , T N C c ò n I h â m g ia g iá n U cp tờ i

văn hoả, giáo dục, xã hội thông qua cảc hoạt đỏng tải trợ, iạocông ăn viộc iàm,...

(8)

164 Hoờn^ị Khâc N am i Tạ\i chi Khoíĩ học D H Q G H N , Khoíĩ học Xã hội I>à Nhản vAn 24 (2íX)8) 157-167

S o 'l m .m g c h i n h i i n h nưỏcn ^ o à i c ù a c á c T N C t h o o v ù n g ( i l ẽ h 2CX)4) \ 2, t r . 2 6 4 - 2 6 5 ]

V ủng

lư ợ n g

V ùng Sô' lư ợ n g

C h ả u Ả u C h á u Á

EU 199.303 D ô n g B ăc Á 250.020

C ác n ư ớ c C h â u Ả u 10.485 Đ ồ n g N a m Ả 33.892 p h á t tricn khiíc

D óng n am Ấu 97.407 N a m Ả 3.237

CÍS 10.405 Táy Á 11.023

C h â u M ỹ C h â u P h i

Băc Mỹ 28-332 Bắc Phi 3.286

N a m M ỷ 6.654 Tây Phi 575

T ru n p Mỷ 26.861 T ru n g Phi 274

C á c n u ớ c C aribboâ 1.806 Đ ồ n g Phi 792 C h â u Đ ại D ư cm g 4.822 N a m Phi 919

T h ứ hai, xét trê n tiê u chí m ụ c đ íc h , tâ^t cả các T N C đ ể u có m ụ c đích lọi n h u ậ n . Lọi n h u ậ n c h in h tà m ụ c đ íc h co bảrì; b a o t r ù m và xu y ê n s u ố t c ú a các T N C và đ ư ợ c p h ả n ánh tro n g đ iế u lệ, tro n g tổ c h ứ c v à m ọ i h o ạ t đ ộ n g k in h d o a n h . K h ỏ n g cỏ m ụ c đ íc h lợi n h u ậ n , k h ô n g p h ả i là T N C . T rẽ n p h ư ơ n g diện Q H Q T , m ụ c đ íc h n à y là đ ộ n g lực c h ín h h ư ó n ^ h o ạ i đ ộ n g c ủ a T N C ra b c n ngoửi n h ằ m khai th á c h ơ n n ử a lợi n h u ậ n trc n thị tr ư ờ n g q u ố c lế. T r ư ớ c kia, m ụ c đ íc h lọi n h u ậ n đ ả k hiến T N C g ó p p h ẵ n d ư a q u a n hệ bóc l ộ t s ự n ô d ịc h th ự c d â n v à s ự can th iệ p ch ín h trị v à o Q H Q T . N g à y na y , m ụ c đ íc h lợi n h u ậ n v ẫ n tiê p tụ c q u y đ ịn h c ô 'g ắ n g m ó rộ n g thị trư ờ n g , tả n g c ư ờ n g h o ạ t đ ộ n g v à p h á t ỉriến các h ìn h th ứ c tá c d ộ n g k h á c n h â u c ủ a c h ú n g tro n g Q H Q T . T h ò n g q u a q u á trìn h k in h d o a n h q u ỏ c iế , các T N C cỏ nhŨTìg đ ỏ n g g ó p tích cực c h o s ự p h á t triế n k in h t ế các n ư ó c n h ư d ẩ u t ư v ố n , kích th íc h xuâ't k h ẫ u , m ở rộ n g s ả n xuất, cải t ổ co câu, c h u y ế n giao cô n g nghệ, p h á t triể n k ỹ n ă n g q u à n lý, tạ o việc l à m ,. .. C ảc tá c d ụ n g tíc h c ự c đ ó đ ă k h iê h

m ụ c đích lọi n h u ậ n cúti T N C dỏ h o à h ợ p h o n v ói m ụ c d íc h p h á t triỏn c ủ a cảc nước. Đ ô ng thời, việc g iâ m thiôu s ự c a n Ihiộp c h ín h ỉrị thô b ạ o n h ư ỉrư ỏ c kia c ù n g g ó p p h ã n là m g iá m m â u th u ẫ n với m ụ c đ íc h a n n in h c h ín h trị c ú a các n ư ó c đ a n g p h á t triến . Và t ừ đ ó , s ự nghi ngại, c h ố n g đ ôì T N C ở các n u ó c n à y c ũ n g g iả m Đ ó c h ín h là c ơ h ội c h o T N C m ờ r ộ n g h o ạ t đ ộ n g ra k h ắ p th e giới đ ố th ự c hiện m ụ c đ íc h lọi n h u ậ n .

T h ứ ba, xét trẽ n tieu c h í n ă n g lực, các T N C có n g u ổ n tài lực và n h â n lự c riê n g ìừ cấ c chú s ở h ữ u v à n h ữ n g n g ư ò i t h a m g ia khác.

N g u ổ n tài c h ín h c ủ a c h ú n g rất và n g u ổ n n h ả n lực c ù a c h ú n g c ũ n g d ổ i dàố^.

T h ậ m chí, có n h ữ n g T N C cỏ sô' tài s ả n v ư ợ t xa G D P c ủ a n h iế u n ư ó c p h á t triên^^*\ Đ ó là c h ư a k ế xu h u ớ n g M & A đ a n g tạ o ra n h ừ n g T N C k h ổ n g lổ tr o n g n ể n k in h tê quô'c iQ. Các T N C đ ư ợ c lu ậ t p h á p c h ín h quô'c c ũ n g n h ư n ư ớ c s ó tại tra o c h o q u y ể n t ự c h ủ v à n h ừ n g th ẩ m q u y c n riẽng tr o n g h o ạ t đ ộ n g kinh d o a n h . L u ậ t p h á p c ú a c h ín h quô'c thì rộ n g rãị

V iệ t Nam \à m ộ t v i d ư d i é n h in h . S â u k h i b i t d ấ u c ô n g lx>ỉ M u i i:uOi nătìì tìỊ^ày n a m ^ u , V i^i N â m d a b a n h à n h L ì i i ì Đ đ u l ư n u ù c n g o à ỉ 1987 ih u ộ c \o ặ i ih ỏ n g thoáng nhất lủc báy giò nhầm ỉhu húl cảc TNC đáu tư vảo n ir ó c ta . C h o d c n n d ỵ , c h ú ỉrư c m g n ả ỵ v ẫ n đ ư ợ c h o p tụ c v ả cic TNC đâ dóng góp đáng kê vào sự phái tncn kính lô'cùa n ư ó c u .

Năm 20Ữ3, tống tri gỉả (ằi sÀn cũa 100 TNG hàng đấu g iớ i là hem 8 .0 0 0 ti U S D (2, ư .l 7 ] . T r o n g k h l đ ỏ , ỉo n g C D V ĩ h è '^ i ở i n ă m 2005 lẻ g ẩ n 4 4 .5 0 0 (i U S D (4).

N ã rtì 2003. s ố lư ợ n g l a o đ ộ n g c iia 100 T N C đ ẩ u Ihô g iớ i Id h o n i4 ,6 triộ ii \2, ư .lT ].

N c u h a n g so s á n h g ỉữ a G D P c ù a c i c q u o c g ia n á m 2005 v ó i t ô n g Iri g iá lả i » n c ù a T N C n á m 2003, c á c T N C sô c h iế m v i tr í 8 A Ỉ 0 tr é n C a n a d a ( l ỉ ) v à T â ỵ b a n n h a (12). C á c T N C c ũ n g c h iế m v ị tr í Kr 13 đ c n 21 tr ê n B ra z il (22), ch ic 'm V|

trí 23 trcn Hđn Quôc (24), chiếm vị trí 25 vả 26 trên lnđi3 (27), c h iê m VI tr i 28 l ã ‘n M c x ic o (29), cKicVn v ị ỉr i 3 0 tã*n Nga (31), c h ic ’m v ị ( rí 32 ỉ r c n Australia (33)« chiếm V) t r í l ử 34 đ c n 3 9 I r c n H à L a n (40), c h iế m v i tr i t ừ 41 d c h 6 4 tr ê n Bi (65). . N hư vệy, Irong 65 thực the* kinh ỉế lớ n nhấỉ ỉhô'gi(^i, TNG chicm tới AS, còn quôc gia chi )à 17 [4, 2, tr.273|

(9)

HiMĩỉiịi KỉiÂc Nam í Tạự chi K^ioa học D H Q C H N . ỈOuM học Xả hội vả Nhản t>ăn 24 (2008) 157‘Í67 165

lu ặ t p h ó p n u ó c sò tại thì khuyOh kh ích, luật p h á p quò'c tô' thì còn thiêu v à p h ụ th u ộ c n h iể u vào các n ư ó c p h á t iriêVi v ố n lại là c h ín h q u ố c n ê n Ccing tạ o đ i e u kiộn c h o 5 ự t ự trị c ủ a TNC. C o sở íài chính; n g u õ n n h â n lực và n h ữ n g th ầ m q u y ế n n h ư vậy d e m lại c h o các T N C khà n ă n g đ ộ c lâ p tro n g q u y ế t đ ị n h và tự chù tro n g h o ạ t đ ộ n g k in h d o a n h . T N C tự q u y ê t đ ị n h thị trư ở n g , m ặ t h àn g; đ ôl lác, lỗ chức, n h ả n lực, c h ín h sác h v à b iệ n p h á p kinh d o a n h c ù a n ó ò b ấ t kỳ n ư ớ c n à o m à k h ô n g chịu s ự á p che c ú a ai. m iẻ n là p h ù h ợ p với luật p h á p . Sự d ộ c lậ p v à t ự c h ú c ù a T N C còn đ u ợ c thê h iệ n q u a k h ả n ă n g lác đ ộ n g lên q u ố c gia v à con th iệ p v à o m ộ t sõ' k h u vực th u ộ c th ẵ m q u y ể n q u ô c gia. H iộ n na y , c h o d ù vẫn p h ả i c h ịu s ự đ ie u c h in h n h ấ t đ ị n h của q u ô c gia, n á n g lự c n à y c ú a T N C v ẫ n đ a n g đ ư ợ c c ù n g cô* n h ờ xu h ư ó n g ì ự d o hoá th ư o n g m ại, s ự c h à o đ ó n c ú a các q u ô c gia n h ậ n đ a u tư, s ự p h á t triêh n ă n g lực c ù a b à n ỉhân các T N C và cá xu h u ỏ n g tả n g c ư ờ n g h ọ p íá c g i ữ a c h ún g.

Tìiử tư, xét trẽ n tiêu chí à n h h ư ò n g tro n g Q H Q T, T N C có đ u ọ c vj trí k h ả lớ n tro n g O H Q T k h ô n g r h i n h ò Ihực* ị ự r l á n v k khẮ n ă n g kiêh tạ o các q utìn hộ x u y ê n q u ố c gia.

Ả nh h ư ò n g n à y c ò n đ ư ợ c q u y đ ị n h b òi n h u cẩu p h á t triên n g à y c à n g lả n g cú a m ọ i q u ố c g ia Irèn t h ế g i á i . N h u c ẩ u p h á t triến n à y đả đ o m lại vị thê' q u a n t r ọ n g c h o T N C tro n g c hính sách đ ò ì n g0{ii c ủ a các q u ố c gia. H ơ n nửa, các T N C c h ủ y c u x u â t p h á t t ừ c ác tr u n g lâm c hinh trị v à k in h t ê 'l ó n c ú a t h ế g ió i n h ư Bắc Mỹ; T â y Ả u v à N h ậ t B*ìn (xem th ê m chú thích 4). N h ò s ự h ậ u t h u ẫ n c ù a các t h ế lực nàv, a n h h ư ờ n g k in h t ế v à tiế n g nói c h ín h trị của T N C tr o n g Q H Q T đ ư ợ c tă n g lèn đ á n g kể.

Đ á n g c h ú ỷ , s a u C h ic h t r a n h Lạnh, ảr\h h ư ờ n g c ủ a T N C tr o n g Q H Q T có c h iểu h ư ó n g tă n g lên. N è b s ự nô i Icn c ủ a y ế u tô' k in h t ế

tr o n g Q H Q T đ e m lại vị th e q u ố c lô 'c a o hơn c h o T N C thì xu th õ 'th ố n g n h ấ t c ú a thị trư ờ n g t h ế giới đ e m lại á n h h ư ở n g loàn cău cho c h ú n g . T ro n g khi đó, d o khà n ă n g chi phỏl c h ín h trị c ủ a k in h tô' n g à y m ộ t l á n n ê n khà n ă n g tác đ ộ n g tỏi q u ố c gia và Q H Q T cùa T N C c ũ n g rấ t đ ả n g kế, N h ìn c h u n g ; T N C v ẫ n có k h ả n ă n g tác đ ộ n g lên qu óc gia, k ế cả chính quỏ'c lầ n n ư ó c s ờ lại, b u ộ c c h ú n g th a y đ ô i hay đ i ể u c h in h h à n h vi đ ô ì nội và đ ỏ l ngoại.

4. K ế t l u â n

N h u v ậ y , với việc đ á p ứ n g đ ú b ô n tiêu c h í ò trên, T N C cỏ Khả n ă n g đ ó n g vai trò của m ộ t c h ủ t h ể Q H Q T . C h ú íh ể n à y đ a n g tác đ ộ n g n g à y m ộ t n h iể u tỏi nôn k in h t ế c h ín h trị q u ố c tế. D o có tín h đ ộ c lặp tư ơ n g đôì vỏi q u ố c gia, T N C có t h ế đ ư ợ c coi là c h ù t h ế phi q u ố c gia.

T u y n h iê n , tr o n g n g h iẽ n c ứ u Q H Q T , q u a n n iệ m v ể vai trò c h ù t h ế Q H Q T c ú a T N C khá k h á c n h a u . N h ữ n g n g ư ò i th e o C h ú n g hĩa H i ệ n th ự c (R ealism ) v ẫ n tiếp tụ c coi q u ô c gia n h u r h ú th ê O H Q T c n b á n H ọ h o ặ r p h ó t ]cĩ.

h o ặ c chi coi T N C n h ư c õ n g cụ ìh ự c hiện lợi ích q u ố c gia. T r o n g k h i đó, C h ú n g h ĩa T ự do (Liberalism ), d ặ c biÌỊÌ xu h u ỏ n g lý lu ậ n của C h ủ n g h ĩa Đ a n g u y c n (P luralism ) v à C h ù n g h ĩ a X u y ê n q u ố c g ia ịT rũ n sm tio n a lism ) lại d ự a v à o T N C n h ư ÍTXỘÌ c ơ sò th ự c tiễn v à ỉý lu ậ n q u a n írọ n g . C ả h a i đ ẽ u coi s ự p h á t triển v à vai trò n g à y c à n g tảng c ú a T N C tro n g Q H Q T đ ế c h ứ n g m in h rằ n g q u ố c gia k h ô n g p h ả i là c h ú t h ế d u y n h â i rằ n g T N C c h ín h là s ự n ổi lê n c ủ a m ộ l loại h in h c h ú t h ể Q H Q T m ớ i - c h ủ th ê p h i q u ô c gia. C h ú n g h ĩa X uyên q u ố c gia c ò n đi xa h ơ n khi c h o r ằ n g T N C đ a n g là m tă n g s ự p h ụ th u ộ c lẫn n h a u g iữa q u ố c g iâ v à n h ả n d ẫ n , từ đ ó g ó p p h ẩ n làm

(10)

166 Khắc Nam í Tạự chi K)ìoa học D H Q G H N , Khoa học X ả hội và Nhản vồn 24 (200Ổ) J57'167

th a y đ ổ i Q H Q T v à thô* giới- C ò n C h ú n g h ĩa Kiên tạ o (Consínírf/i'í5w) tu v k h ỏ n g đ ế cặp trự c tie p đ e n Kf cách c h ù th e Q H Q T c ù a T N C n h ư n g c ù n g c h o th ấ y có s ự đ á n h g iá c a o đòi vcýi vai trò c ù a lực lư ợ n g nàv. C h ù n g h ĩa Kiên tạ o c h o r ằ n g h à n h vi c ú a q u ố c g ia đ ư ợ c đ ịn h h ìn h bời n iổ m tin c ù a giới tin h h o a (elite) m à rỏ rà n g g iới k in h d o a n h T N C là m ô t p h ẩ n t r o n g s ố đó.

B ằ ì lu ệ n q u a n n iệ m Ihê n à o , tác đ ộ n g của T N C là đ á n g ke tro n g Q H Q T . Và đ ó là ìảc đ ộ n g có tín h hai mặt- T h ò n g q u a q u á trìn h h o ạ t đ ộ n g v à m ạ n g lướ i k in h d o a n h q u ố c t ế c ú a m ìn h , các T N C g ó p p h ẩ n m ò rộ n g Q H Q T , p h á t triển q u a n h ệ k in h tê' q u ố c tê' là m tả n g s ự p h ụ th u ộ c lẫn n h a u , th ú c đ ẩ y to à n c ẵ u ho á , h ìn h

thành

lu ậ t lệ tr o n g Q H Q T , c h u y ô n tải các giá trị x u y ê n b ic n giói v à c ủ n g cô' h ệ t h ô n g q u ô c tế. C ác đ ỏ n g g ó p tích cực n h â t cùa T N C là p h á t triển k in h lê' thê^ giói, tạ o đ iể u kiện c h o h ợ p tác v à h ộ i n h ậ p q u ô c tế, th ú c đ á y xu h ư ớ n g IhôVig nhâ't c ú a t h ế giới.

N g ư ợ c lại, T N C c ũ n g g â y ra n h ữ n g tác d ộ n g tiòu c ự c đôì với Q H Q T . T N C g ó p p h ẵ n tạ o ra h i n h t h ú c t h ô n g trị v à lệ th u ộ c m ó i tr o n g O H O T - T r o n g khi C h ú n g h ĩa T ư d o k h ô n g q u a n tâ m n h iẽ u đ ô n tác đ ộ n g tiêu cực CÙỐ T N C ih ì C h ú n g h ĩa M ác-L ênin lại chú tr ọ n g đ ế n k h ía c ạ n h nà y . T r o n g tác p h ấ m

"C h ủ n^lĩĩa D c q u ô í - giai đoạn tột cừn*Ị cùa Chù nghĩa T ư b ả n", L ênin d ã chi ra v à p h â n tích n h ử n g h ậ u q u ả to lớn d o các T N C đ ộ c q u y ể n g â y ra c h o q u ố c gia v à Q H Q T- M ộ ỉ s ô 'lý lu ậ n

k h á c n h ư Lý th u y è i v ế s ự p h ụ th u ộ c c ú a Kaul P rebish, Lv th u v ê i v è h ệ t h ô n g th ê giói CÙÍI Im m a n u e l VVallerslcin c ủ n g chi ra tác đ ộ n g tiẽu c ụ c c ú a T N C đ ỏì với sụ p h ả n hoá thó'giới-

N ắ m c ô n g cụ tài c h ín h v à c ồ n g n g h ệ Iro n g lay^ các T N C đ a n g lác đ ộ n g lỏn lu ậ t lệ k in h tè q u ô t t ế v à chi p h ô i s ự p h â n c ó n g lao đ ộ n g q u ố c tê m ó i cỏ lọi c h o c h ú n g . T ro n g đó, các n ư ớ c đ a n g phá^ triến có n g u y co ngày c à n g p h ụ th u ộ c v à o các n ư ó c c ô n g n g h iệ p p h á t triê n khi trò th à n h nơi c u n g c ấ p n g u y ê n liệu, la o đ ộ n g và s a n p h ã m so c h ế g iá rẻ c ủ n g n h ư n ơ i tiê u th ụ h à n g h o ả g iá cao c ủ a các T N C . C ác T N C đ ư ợ c c h o r ằ n g đ a n g k h o é t s5u th ê m m â u th u a n B ắ c -N a m khi d u y ìn s ự bóc lột cá c n ư ớ c đ a n g p h á t triền , c h ò n é p n e n s á n x u ấ t n ội địa, d u y trì b ấ t b ìn h đ a n g vể co hội v à th u n h ậ p , trói b u ộ c b ằ n g n ọ nẩ n , c h u y ê n g i a o c ô n g n g h ệ lạ c hậU; i h ủ p h ạ m t à n p h á tài n g u y ê n v à môi trư ờ n g , g â y ra đ ụ n g độ g iá trị v ả n h o ả P h ư ơ n g T â y và b à n địa, tiế p tụ c sự can th iệ p c hính trị v à o c õ n g viộc nội b ộ các n ư ớ c d ư ớ i n h iéu h ìn h th ứ c k h á c nhaU ;... Nói c h u n g , T N C v ầ n tiê”p tụ c g â y lo n g ạ i c h o các n ư ớ c đ a n g p h á ỉ ư iể n và h o à n to à n có t h ế tạo ra nhửnK v ấ n đ ể lớn tro n g O H Ọ T bòi khiT n ă n g can thiộp c h ín h trị v à lũ n g d o ạ n k in h tê c ủ a c h ủ n g . Vi thẽ^ d à có n h ữ n g c ố g ắ n g tronị;

Q H Q T n h ằ m n g ă n c h ặ n các k h á n ă n g

C ác lác d ộ n g hai m ặ t cùa ITvIC đ ô ì vơi Q H Q T là m ộ t th ự c tế. V à đ ó c ù n g là cơ s ò đ ê k h ẳ n g đ ị n h th ê m tư các h c h ú thỏ Q H Q T cùn TNC-

V í d ụ , Liôrx H ọ p Q u ỏ c ồ ằ l â p r a m ộ t T r u n g ỉâ m v c c á c iầ p đ ử â n x u v ê n q u ô c g iđ . T r u n g tâ m n à y đ l đ ẽ ra " N h ữ n g n g u y ô n lắt*

ứ n g x ư " n h ầ m h ạ n c h ế c á c h à n h đ ộ n g q u á tr ớ n c ù a T N C T u y n h iẽ n , n h iẽ u k h i CÁC T N C d ã K h ô n g ỉ u ả n thet> n g u y ê n i i c n à y m 3 h ọ t h ư í m g đ i lìm n h ữ n g th o a t h u ậ n n ô n g vcrí n ir ớ c s ò ÌẬi. V ỉ d ụ U ìá c lả v iệ c 5 n u ó c ih u ộ c nJióíTì A iìd e a n đ ầ lậ p liê n m jn h đ ô tảng sưc m ậnh cho minh írong ihoả ihuận vòi cảc TĨ4C.

(11)

HoàriỊị Khổc Nam / Tap chi Khoa học Đ H Q C H N . Khoa học X à hội và Nĩiân vàn 24 (2008) 157-167 1 6 7

Tài liệ u t h a m k h á o

11| N g u y ỗ n T h ict Sưn (C h ủ biôn), Các C õng t y [3] C o n w a y H e n d e rso n , international Relations • X u y^fi ỌUOC }Ịia: Khai rĩtệm, ífậc tr ư n ỵ và n h ừ n g Con/lict ứrtíí Cooperation ãt the T u rn o f the 2 ĩs t hiểu hiện mới, NXB K hoa h ọ c Xả hội, N ộ i, Century, McGraw-Hill Boston, 1998, B ản dịch

2003. của Khoa Quòc tó*học, Tập 2, ỉr. 57-

j2 ) U N C T A D , W o r ld I n v c s tm e ỉ i t R e p o r t 2 0 0 5 . ( 4 1 I M F , W o r ld t c o n o m i c D a ta b a se . 9 /2 0 0 G .

T ra n s n a tio n a l C o rrp o ra tio n - an m te m a tio n a l acto r

H oang Khac Nam

ColieỊ^e o f Social Sciences and H um anities, V N U 336 N g u y e n Trai, Tiianh X uan, Hanoi, Vietnam

Beside state actors, th e e m e r g e n c e of n o n s ta te a c to r h a s b e e n o n e o f factors th a t h a v e m a d e im p ressiv e c h a n g e s o f in te rn a tio n a l re latíon s in th e c o n te m p o r a r y era. It is T r a n s n a tìo n a i C o rp o ra tio n s to be a n o n s ta t e actor.

For u n d e r s t a n d i n g th e role o f in te rn a tio n a l actor o f T r a n s n a tio n a l C o rp o ra tio n s , th e article e x am ines th e th e ir p ro c e ss o f e s ta b lis h m e n t a n d d e v e lo p m e n t fro m th e m o d e r n p e r i o d u p to now . T h e e x a m in e d p ro c e ss m a y h e lp to fin d o u t th e te n d e n c y o f in c re a s in g role of T r a n s n a tio n a l C o rp o ra tio n s in w o r l d 's in te rn a tio n a l relations.

The article also s tu d ie s ch arac te ristic s of T r a n s n a tio n a l C o r p o r a tio n s su ch as p e rs o n a lity , intornationnliiy. level o f instiUiHon. re la tio n s h ip w ith s ta te actor,... T h e re a r e th e fa c to rs t h a t n ot only p a rtly d e te r m in e th e ir role of in te rn a tio n a l actor, b u t a lso m a k e s o m e f e a tu r e s in th e ir im pacts on in te rn a tio n a l political e c o n o m y .

Finally, th e articlc e v a lu a te s th e role of in te rn a tio n a l a c lo r o f T r a n s n a tio n a l C o r p o r a tio n s w ith the special ty p e o f n o n s ta t e actor. T h e e v a lu a tio n is c o n d u c te d in t u r n in f o u r c rite ria as parHcipation, p u rp o s e , c a p a b ility a n d influence.

The u n d e r s t a n d i n g th e role o f in te rn a tio n a l a c to r o f T r a n s n a tio n a l C o r p o r a tio n s h a s significance for in te rn a tio n a l stu d ie s, b u t also is a b le to b e n e c e s sa ry for o u r c o u n t r y in th e contei(t o f o p e n n e s s for a ttra c tio n o f fo reig n in v e s tm e n t a n d in te rn a tio n a l e co n o m ic in te g ra tio n .

Tài liệu tham khảo

Tài liệu liên quan

[r]

Ở các cây gỗ đã trưởng thành, gỗ thường chia làm 2 miền: miền ngoài gọi là gỗ dác, miền trong gọi là gỗ ròng (gỗ lõi). Một đoạn thân cây gỗ

Cognitively that function, the company ’ s executive try to find out the best ways or the best strategies how to hire the best people for their company, or how to have the best

Capital structure and rm performance: evidence from an emerging econom.. The Business

¾Là những túi lớn, nhỏ nằm trong tế bào chất, chứa đầy chất dịch (gồm nước và các chất hoà tan) gọi là dịch tế bào.

[r]

These collections vvere collected from 4 residential areas of Vietnam (North, South, Centre and Central highland area).. This study revealed that there is an

(c) highlighting tho contradictoiy nature of tho descrih&lt;*ci; (2) rrflection of the vivicl Mìiotional expression of speech; and (3) creation of oxymoron