Tap chi Khi»a họ c 1)1 ỈQCÌI ỈN, Kh<»a họ c Xã hội và Nhàn văn 24 (2008) 157-167
Công ty Xuyên quốc gia - chủ thể quan hệ quốc tê
H o à n g K hắc N am *
Trườn'^ Đại học Khoa hoc X ã hôi và N hãn văit. D H Q C H N 336 N ịỊuyẽn Trãi, Tỉianh X u â n , H à N ội, Việt N am
N h ặ n n g à y 28 th á n g 7 n ầ m 2008
T ó m lắt. Bcn cạ nh c h ủ t h ế tịuCk gia, s ụ nối Icn cũ a các c h ú Ihe ph i qut)c gía là m ộ t tro n g n h ữ n g
n h â n t õ t ạ o n c n n h ử n g t h a y d o i â 'n t ư ụ n g c ù ủ q u a n h ệ q u â c ỉ ế ( Q H Q T ) t h ò i h i ộ n đ ạ ỉ . C ô n g ìy X u y c n q u ố c gia là m ộ t tr o n g n h ừ n g ch ủ t h ế p hi q u ố c gia q u a n trọ n g nhất-
Đ ê tìm h íe u v a i t r ỏ c h ú Ihc’Q H Q r c ủ ú C ô n g ty X u y ỏ n q u ố c g ia . b à i vic't x c m x é t q u ả t n n h h ìn h i h â n h v à p h â t tr iô n c ủ a c h ủ n p k ố t ừ t h ờ i c ậ n đ ạ i c h o đ c h n a y . M ộ t q u ả trìn h p h á i ỉriỏn n h ư v ậ y cỏ t h e p i ú p th ay đ ư ợ c xu hưiVng là n g c ư ò n g vai trò củ a c h ú n g tro n g Q H Q T tho'giói.
Đàỉ viòt cùnjí tim hiôu n h ữ n g đ ă c đ iô m c ủ a c ỏ n g ty X uyè n q u ố c gia n h ư tín h cá n h â n , tính q u ỏ c tô' m ứ c đ ộ thỏ' chô*, q u a n hộ vói q u ố c gia,... Đ ó là n h ừ n g y ê u tỏ' k h ô n g chi g ó p p h a n q u y đjn h vai Irò ch ú th ố y i i Q l' m à còn tạo nô n n h ừ n g d ă c th ù riên g tro n g tác đ ộ n g c ù a c h ú n g t(Vj ricn kinh tô’ch ín h trj q u ỏ c tL\
C uối cùnỹ,. bài vic'l ciónh gió vo vai trò ch ủ th ê Q H Q T vói loíỉi h ìn h d á c biột Kì ch ú thô p h i q u ố c gia. Vlộc clánh gl.i n ủy J ư ọ c xom xét lấ n [ưiĩi ỉrôn bỏVi tiòu chỉ là th o m m ụ c clích, nSng lự c vả átìh h ư ớ n g .
VÍ4ỈC tim lìlôu Viìi trò ch ú th e Q H Q I' củ a C ô n g ty X uyê n qu ố c gia k h ô n g chi cỏ ý nj»hĩa đố ĩ vói vi ộc n g h iê n c ử u Q ÍÍQ T , mn cò n có t h e ìà ca n ỉhiè> đ ối vớí n ư ó c ta tr<mg b(Vi c i n h m ỏ cửn th u hú t đẴu tư n ư ớ c n g o ài v à hụi n h iip k m h ìc q u ỗ c ìĩỉ.
T r a n g phcĩn lỏn c h icu d hi lịch sử, Q H Q T hị chi p h ỏ ì v à đ ị n h d o ạ t b ờ i q u ố c gia. Đèh thòi hiộn d ại, th ê đ ộ c tỏ n đ ó d ấ n d ă n bị phá v ỏ bòi s ự nối lên các c h ủ thô m ó i b ẽ n cạn h quõ*c gia. Đ ó c h in h Vò c h ù Ihỏ p h i q u ố c gia {N onstatc A cỉơr). S ụ iỏ n tại c ù a c á c c h ủ th e p h i q u ố c g ia đ ẵ tàc đ ộ n g m ạ n h m ẽ lên q u ô c gia v à d ẫ n d ô h n h ù n g th a y đ ổ i đ á n g k ế tro n g Q H Q T . T h ậ m chí, s ự p h á t triến c ủ a c h ú n g còn đ ư ợ c n hiểu n g ư à i kỳ v ọ n g sẽ c ò n đ e m lại n h ữ n g th a y đoi to lón h a n c h o ỉ u o n g lai í h ế giới.
• ĐT: 84-4-7730725
ỉi-mail h k R a a hcxi.com
C ô n g ty X u y c n q ư ỏ c gia là m ộ t tro n g n h ữ n g c h ú th ê p h i q u ỏ c g ia q u a n tr ọ n g nhất.
Đ ó là n h ữ n g tõ c h ứ c k in h d o a n h có q u y ể n sò h ừ u h o ặ c h o ạ t đ ộ n g k in h d o a n h d iễ n ra trên đ ịa b à n n h iê u q u ỏ c gia. T ro n g k in h th ư ờ n g có s ự p h â n biột g iữ a C ô n g iy Q u ô c lê' Ợ n tcrm tio ìĩỉĩỉ C orporation) với C ô n g ty Đa q u ô c gia {M uH unation al Corporation) v à C ô n g ty X u y ê n q u ô c g ia {T ransnational CorỊĩoration).
T r o n g đó. C ò n g ty Q u ỏ c tê'Lì c ô n g ty có sụ quô*c t ế h o á I h ị t r ư ò n g ; t ứ c là h o ạ t đ ộ n g ò cả t h ị t r ư ờ n g n ộ i đ ị a l ẫ n t h ị ỉ r ư ò n g n ư ớ c n g o à i, c ỏ n g ty Đ a q u ố c gia là côn g ty có s ự q u ố c tê' h ó a n g u ổ n vố n, tứ c là có c hú điiu tư th u ộ c các
157
158 J ioan<ị K ỉư c N iu n / T q y ih ỉ KÌUVĨ h ọ c D ỉiQ C H N , Khon học Xả hội ivi N ỉu ĩn 2 4 Í2 i)0 8 ) 1 5 7 -Ĩ6 7
q u ỏ c tlch k hac nhciu, c ỏ n g ty X u ỷ ê n cịu ó c gia là c ô n g tv có s ự q u ỏ c tô luuì hOiỊt đ ộ n g kinh dOiinh n h ư n g c h u d á u tvr th ư ờ n g th u ộ c m ộ t q u ỏ c t|ch.
N h in c h u n g , cảc cíích p h à n loại n ó i trên k h ỏ n g d ư ợ c s ư d ụ n g p h ó biến tr o n g n g h iê n c u u Q H Q T . Đ ôì vớì Q H Q T , m ộ t s ự x ô p h ạ n g Mieo q u y m ỏ d ịa lý và d o a n h sò^ s ự p h à n biệt q u ò c tịch c ủ a c ò n g ty mự h a y m ứ c đ ộ á n h h ư ớ n g tro n g Q H Q T t h ư ờ n g có V n g h ĩa n hiểu hơn s ự p h â n loại bòi n h ử n g tic u c h í trê n g iú p đ á n h g iá đ ư ợ c k h a n à n g t ư ơ n g tác v à v a i trò c ú a c h ủ n g ỉro n g Q H Q T . T u v nhiỏn, tr o n g bài náy, x u ả t p h á t t ừ g o c đ ộ có à n h h ư ớ n g x u v ê n q u ô c gia tro n g Q H Q T , th u â ỉ n g ử C ô n g ty X uvên q u ỏ c g ia đ ư ợ c s ứ d ụ n g c h u n g đ e chi tát cá các c ô n g ty h o ạ t đ ộ n g trê n q u y m ò q u ô c
tứ c là b a o g ổ m cả b a loại n òi trc n |1].
Vói cách h iế u C ô n g ty X u y ê n q u ô c gia n h ư vậy, bài v iẽ ì n à y x c m xét q u á tr ì n h và d ặ c đ iế m c ú a C ô n g ty X u y ê n q u ố c gia tro n g Q H Q T đ ế t ừ đ ó đ á n h giá vai trò c h ù th ể Q H Q T c ủ a c h ú n g . Việc tìm h ic u v a i trò chù t h ế Q H Q T c ú a C ô n g ty X u y ê n q u ố c gia k h ô n g chi cỏ ý n g h ĩa đ ô i v òi việc n g h iê n c ứ u Q H Q T , m à còn cỏ t h ế là c ã n ih iè ì đ ô i với n ư ó c ta tr o n g b ôì c ả n h m ở c ừ a t h u h ú t đ ã u tư n ư ớ c n g o à i v à hội n h ậ p k in h tẽ q u ô c tẽ'
1. Q u á t r ì n h p h á ( t r ỉ ể n c ủ a C ô n g ty X u y ê n q u ố c g ia
C ô n g ty X u y ẽ n q u ô c gia (TN C) ra đời tro n g Ihòi k ỳ p h á ỉ triế n c ủ a c h ủ n g h ĩa t ư b ả n (CNTB). T r o n g th ò i kỳ đ a u c ạ n h tr a n h t ự d o c ú a CN TB, m ụ c đ íc h lợi n h u ậ n v à s ự p h á t triến s á n x u ấ t đ à là m tă n g y ê u c á u v ẽ thị trư ờ n g n g u y ê n liệu, thị t r u ò n g la o đ ộ n g , thị Irư ờ n g h à n g h o á v à thj tr ư ờ n g tài c h ín h . C ác y ê u cẩu đ ó đ ã th ú c đ ấ y việc tă n g c ư ờ n g khai
thác Viĩ m o rộ n g h o ộ t d ộ n g kinh d o a n h Siíng n ư ó c khnc. ^iịịo à i ra, s ự c n n h tra n h q u y ế í liột c ù n g h u a n j ; n hieu <'ông ty Irong n ư o c đ i ù m lợi n h u ậ n tro n g thị I r u ờ n g bẽn ngoài- Q uô u i n h n à y â ầ d ư ợ c tạ o đ i é u kiộn b òi s ự phtíl tricn c u a t h ư a n g m ạ i q u o c ỉ ế đ ả h in h Ihành q u a n h ie u th ê kỷ tru ỏ c . Q u á ư i n h này c ũ n ^ đ ư ợ c tạ o đ iế u kiộn b á i s ự ù n g hộ c ủ a các n h à n ư ớ c TBCN và c h ủ n g h ía ỉhực dả n . Đ ổ n g thời, q u á Irinh đ i từ h ọ p tá c gián đ a n đ ê h liên kẻ't s â u sắc hơn tro n g giói c ô n g th ư ơ n g tư bân đ ã là m tă n g khà n ă n g t h ự c hiụn s ự m ò rộ n g nà y . T rcn c ơ sò đ ó , các tổ ch ứ c k in h d o a n h q u ố c lê' b ắ t đ á u đ ư ợ c h ì n h th à n h và phiìt ưiêVi. N h ừ n g iô c h ứ c k iể u n à y đ ư ọ c biẽ't đ c h s ớ m là v à o đ ẩ u th ỏ 'k ỷ XVII n h ư các C õ n g iy Đ ô n g A n c ú a A n h , H à L a n h a y C ô n g ly H u d s o n Bay. Vào th ờ i b ấ y g iò, các côn g ty đ ỏ đ â có ả n h h ư ớ n g n h â t đ ị n h đ ế n Q H Q T n h ư k h u y ò h k h í c h h o ặ c ì T ự c t i ế p th i h à n h c h ú n g h ĩa th ự c d â n . C ó n h ữ n g đ o à n th á m hiôin th ự c d à n d o các c ô n g ty n à y lổ chức. N h ic u c u ộ c x â m lược d o c h ín h các c ô n g ty này k h u y ẽ h k h ích v à h ỗ trọ . K h i ách th ự c d â n d ã đ ư ọ c th iế t lập, n h ừ n g c ô n g ty n à y đ5 đ i đ ấ u tro n g v iệ c b ó c lột v à k h a i th á c th u ộ c địa.
C á c T N C th ự c s ự h ì n h th à n h v à p h á t triẽn m ạ n h m c tro n g th ò i kỳ c h ủ n g h ĩa đ ế quôc.
T r o n g thời kỳ n à y , q u á tr ì n h rich tụ tư bán, tậ p t r u n g s á n x u ằ X s ự kẽ't h ợ p g iữ a giới ỉiìi ch ín h và giới côn g t h ư ơ n g đ â d ẫ n đ e n s ự rn đ ò i c ù a h à n g loạt các t ậ p đ o à n s ả n xuất*kinh d o a n h lớn theo xu h ư ớ n g đ ộ c q u y ề n . Sự cạn h tr a n h t ự d o íro n g th ờ i kỳ đ ẩ u c ú a CN TB v á i s ự th ô n tín h cá lớn nuô'1 cá b é c ũ n g tạ o th ê m đ iể u kiộn c h o s ự h ìn h Ih à n h các tố c h ứ c kinh d o a n h đ ộ c q u y ể n lớ n t ừ S y n d ic a q u a T r u s t tói C o n g lo m e ra te . Đ á n g c h ú ý , s ự c ạ n h ỉra n h và xu h ư ó n g đ ộ c q u y ể n d i ễ n ra m ạ n h m ẽ cả trcn thị tr ư ờ n g tro n g n ư ó c lẩ n n g oài nư ớ c nên c à n g là m ỉả n g lín h q u ố c t ế c ủ a các cõ ng ty
ỈÌOÍỈU^ K hổc N a m / ĨỢ Ị^chi Kỉĩoa lioc D H Q C H S . K)iOứ hoc X ả h ô i và N h à n vAn 24 (20()S) í 5 7 - ĩ 6 7 ]5 9
này. S ự nố i lòn c ù a các c õ n g ty đ ộ c q u y e n và s ự v ư o n m o n h ra t h í 'g i ớ i c ò n n h ờ s ự kê't hợp chặt c h c g iử a q u y e n iực kinh tc c ú a c h ú n g vởi q u y ể n lực c hính trị CÚCI nhtì n ư ớ c TBCN . Đieu đ à th ú c đ ẵ y s ự p h á t Irien cửa c h ủ n g h ĩa đô' qu ốc tr o n g Q H Q T . Hoi q u v ổ n lực n à v đõ so ng h à n h c ù n g n h n u tr o n g n h ie u nổ lục tra n h g ià n h thị ỉr u ờ n ị; q u ỏ c tế, m a rộ n g k h u vực á n h h ư ô n g v à chÌL»n tr<inh đ e q u ố c
Sau C h iê n í r a n h T h ê giỏi II, s ự p h á t trién c u a n ê n k in h íẽ Ih ê ^ íớ i. n h u cău lả n g c ư d n g q u a n hệ k in h tê q u ỏ c ỉê*và s ự h ợ p lác chính trị giũD các TBCN điì tạ o đ ic u kiộn c h o sự p h á t t r i ế n liôp lu c c ù a c ác T N C đ ặ c biệt tro n g th e giới tư bán. N h ic u T N C ra đ ò i v à p h á t Iri&n m ạ n h m e tro n g thời kỳ n à y . S ự p h á t tricn c ú a T N C k h ó n ị; chi ở s ự n ẳ m g iữ các lình v ự c k in h te tr ọ n g yê u , n õnj; lực tài c hính v à khoa h ọ c kỹ ỉh u ậ t,... m à còn ò s ự m ô rộ n g hoạt d ộ n g kinh dotìnlì ra k h n p th e giói tư b à r . Vai trò c u a T N C tr o n g Q Ỉ Ỉ Q T c ũ n g vi th ê 'm à điì tSng lỏn q u a sụ đ ó n g g ó p rãt lưn vào việc tă n g tr ư ờ n g các d ò n g đ ẵ u tư n ư o c n ^ o à i th ú c d í v ỉ iì II a n g moi x u y én q u ố c gin va m ỡ r ò n g p h â n công lao đ ộ n g q u ố c te. Béỉì
r . Ị n h «;ụ' T A r x i A q u õ r ^Ì.T m ô i
th u ộ c Thê' giới t h ử Ba c u n g v ỏi s ự yêu kcm cúa các n e n kinh tẽ d ú c ù n g v ẫ n d u v i ù c o hội cho T N C m n r ộ n g kinh d o iinh tại ìh ị írư ờ n g này. T u v nh iên, q u á k h ứ p a n lien với chù n^hiA Hìực cÌẲn v à chủ đc‘ quo'c đ ă tạ c nén s ụ p h a n ú n g v à n ^ h i n g a đcVi v ôi các TNC, T ro n g nhùn>; n ỏ m 1960 viì 1970, nhieu n ư ỏ c m o i gicình t1uọc Ỉ.ÌỘC \ộỌ đ à coi cảc T N C la " k è b o c lột", '"ihục d ả n k in h tê*' h a v " đ ộ n g v ậ t ăn th ịt" các n ư o r n g hèo. C ác T N C còn bị lên án bời xunl kliwiU c ỏ n g n g h ệ lạc hâU; khai thác q u á n hiốu tòi n g u y é n k h ò n g tải tạ o đ ưọc, tra n h g ià n h th u h u t lao đ ộ n g c h u y ê n m ôn, c h cn ép s ả n x u â t nội đ ịa v à lạ o n c n m ộ i tẩng lọ p giàu xôi ở n ư ớ c s ò tại... Vi thê' tài sàn
n ư ớ c n g oài cúa c í c T N C d ư ợ c q u ố c h ữ u hoá ò n h iế u noi. C á r T N C phủ) rúl lui khòi llìị tr ư ờ n g c ù a m ọ t sô* n ư ỏ c T h ẻ giới t h ứ Ba Mặc d ù vậy, đ ic u n à y c ủ n g k h ó n g n p ă n Cc^n đ ư ọ c s ự lớn m ạ n h cúo các T N C đặc biột ở các n u ó c T N C N p h á t {TÌến.
T ừ n h ử n g n ả m 1980, nhnt là sau C hiêh t r a n h Lạnh, các T N C đ ã p h á i ỉriêh rảí m ạ n h m ẽ và đ ò n g vai ÌTÒ n g â y càn g q u a n trọ n g Iro n g Q H Q T . Xu t h ế h o à d |u sau C h iẻ n tranh L ạ n h , sự p h á t triên c ú a k in h te thi tr ư ờ n g n h ư con đ ư ờ n g p h á i ỉriên c h u n g , xu th e h ọ p iá : c ù n g p h á t triên. trà o l ư u th ú c đ ấ y th ư ơ n g mại tự d o và hội n h ậ p k in h lỏ... d à tạ o đ ic u kiện c h o các T N C m ơ rộ n g d ịa ban, p h á t triên hoạt đ ộ n g ra k h ắ p thc' giới. Vai trò c h ín h trị và th ự c lực k in h tc to lởn c ủ n g n h ư s ự chi phỏì n e n k in h tê 't h ồ 'g ió i c ủ a cảc n ư ỏ c p h a t tríến • n a i x u ấ t p h a t c u a htiu hot các T N C lón - tiếp th ê m đ ic u kiộn c h o s ự p h á t triỏh và vai trò của các T N C . Đ á n g c h ú ý, s ự th a y dổi cách nliin n h ậ n vẽ T N C đ â g ỏ p p h a n đ á n g ke ch o s ụ m ò rộ n g h o ĩỊì d ộ n g kinh d o a n h q u ố c té c ú a các T N C . T N C n^ììy càn g J ư ợ c coi ih c ò n g cụ p h á i triẽn. là s ự tạ o c ô n g ấ n việc làm,
lÀ n g n õ n I h u ô t h u l.i s ự k h . i r p h ụ r v õ v ó n , k'ỹ
t h u ậ t c ô n g n g h ộ v à k in h n g h iộ m lâ m ăn quC k tè- Đ iẻu kiện c h ín h ir\ ìh a ỵ đôi ò nhiôu n ư ó c đ a n g p h ả t Irién v a cóc nến kinh tc c h u v ế n đỗi, s ự p h á t ỉriôn c ủ a hộ Ihò ng luột lệ q u ô c iẻ' và p h á p lu ộ ỉ q u ố c g ia liên q u a n đ ê h T N C c ũ n g là m g iâ m b ú t s ự n g h i ngại c h ín h trị đòì với các T N C . Bài ihẻ^ các n ư ớ c d ế u m a cua thị trư ờ n g , k h u y ê n k hích FD1 v à th ậ m chí còn c ạ n h tra n h với n h a u íro n g viộc th u h ú t TNC.
N h ờ đó, cảc T N C đ ă b ò n h trư ớ n g k h á n h a n h v à m ỏ rộ n g vai ỉrò tr o n g đ ơ i s ố n g q u ố c ứ \
Sau C h iế n t r a n h L ạ n h , T N C đ ã có s ự p h á t triến c h ó n g m ă t v ớ i s ố lư ợ n g các T N C ỉăng g ã n g ấ p đ ôi, t ừ k h o ả n g 37.000 đ a u th ậ p kỷ 1990 iên g ã n 70,000 v à o n ă m 2004. Đ õ n g íhời.
H o à n ^ KJtfic N a m Ị T a p firi K hoa học D ÌỈQ G ĨÌÌ^ . Khoa h ọ c X â hội 1« N hnrt ĩ>í?« 24 (2 0 0 S ) Ì 5 7 -Ĩ 6 7 161
n ó đ ô ì với q u ố c g ia v à tr o n g Q H Q T . D ưới đ â y là m ộ t s ố đ ă c đ iô m c h ú y c u c u a T N C tro n g Q H Q T .
• T inh cá nhãn troìiịỊ t ổ chức và hoạt dộng.
C o c ấ u tô chức, n g u y ê n tác h o ạ t đ ộ n g , th à n h p h a n ih a m gia, n g u ổ n tài c h in h đ ó n g góp...
cúa các T N C xuâ't phiít c h ú y ế u t ừ n g u ổ n cá n h á n h ơ n là n h à n ư ó c . Đ iẽu n à y k hien c h o tố ch ứ c v à h o ạ t đ ộ n g của các T N C d ự a trê n ý chí cá n h â n cú a n h ữ n g n g ư ờ i g ó p vô'n h o n là ý chí q u ò c gia. C ác T N C th e o đ u ố i lợi ích cúa c hính m ìn h h ơ n ià lợi ích q u ô c gia. T rê n thực tê^ có n h ữ n g T N C th u ộ c s ò h ử u n h à n ư ớ c hoặc d o n h à n ư ó c n ắ m cổ p h a n q u y ê t đ ịn h n h irn g sô lư ợ n g t ư ơ n g đ ôì Vì thế, lín h cá n h á n v ầ n \h đ ă c đ iế m p h ổ b iê h c ú a TNC-
- Títìh ÍỊUÔC t ế t r o n ^ tlĩàĩih p h â ĩi m ụ c dich v à hoạt C h ú s ở h ũ u v à ih à n h v iê n g ó p v ố n c ú a T N C th u ộ c n h ic u quỏ'c tịch k h á c n h a u . M ụ c đ íc h c ú a các T N C là lợi nhuẠ n trôn ìhị trư ờ n g quô'c t ế c h ứ k h ỏ n g b ó h ọ p í ro n g thị Irư ò n g nội địa. H o ạ i đ ộ n g k in h d o a n h c ú a nó là x u y ê n q u ố c gia với v iệc khai th á c thị ỉr ư à n g q u ó ‘c tế, thiêt lậ p chi nhcính n u ớ c ng oài v à s ử d ụ n g n g u ổ n n h ả n lực đ a q u ố c gia. HiC*n nay. ti tr ọ n g tài s à n n ư ớ c ngo ài, giá trị i h ư a n g m ại c ủ a các chi n h á n h n u ớ c ngoài v à n h â n c õ n g n ư ỏ c n g o à i cúủ T N C đ e u tă n g
\br\'*’K Đ ây là đ iẽ m g i ú p p h ả n biột T N C vỏi c.íc c ỏ n y ty q u ố c gia {N atiounl Corfioratiou).
- ' l i n h t ự ĩi<ịĩ{yẹti t r o ỉ i ' ị t h à n h l ậ p v à h o ạ t íU}n(ị, Đ ieu đ ó tức là m ụ c đích, s ự thiinh lập
và n h iệ m v ụ đo Tà, đ ó n g g ó p v à h o ạ t đ ộ n g c ủ a T N C c h ủ y ê u đ ư ọ c thực h iệ n trê n co sở th o ả th u ậ n k in h tè' h a y d â n s ự m ộ l cách tự n g u y ệ n c h ứ k h ô n g h o à n toàn chịu chi phôi, c ư ỡ n g é p củ a quỏ'c gia. T ất nh iên, lín h chải n à y k h ô n g b a o g ô m các T N C th u ộ c s ở h ử u n h à n u ó c n h ư n g tr o n g th ự c lế, các T N C đó c ù n g đ ư ợ c tra o q u y e n tự c h ú k in h d o a n h khá lớn.
- K hác vứi các I N G O có m ụ c tiêu và c h ư a n g írin h n g h ị s ự rất đ a d ạ n g , các T N C t h ư ò n g chi có m ụ c đ ic h là lợi nhuận. H o ạ t đ ộ n g c ù a c h ú n g c h ú y ế u tr o n g lĩnh v ự c k in h lê' C h ú n g có thè' h o ạ t đ ộ n g Irong m ộ t h a y nhiếu n g à n h k in h tc*. T u y n h iê n , n h ằ m p h â n tán rủi ro tr o n g k in h d o a n h , n g à y c à n g có n h iể u T N C h o ạ t đ ộ n g đ o n g íh ò i ư c n g n h iể u n g à n h kinh te k h á c n h a u . So với I N G O th ư ờ n g ít th a y đối v ế m ụ c tiêu v à c h ư o n g Irình n g h ị sự, T N C linh h o ạ t và dỗ th a y đ ối hcm n h iể u tro n g m ụ c tiẽ u v à n giìn h n g h e k in h doanh^^.
- Khóc v ói IN G O ít g ắ n trự c tiẾp với c h ín h trị, T N C có s ự bó íírin^ k ể với chiìĩh trị. Sự chi p h ô i lản n h a u g iữ a c h ín h trị v à k in h iỗ]
m ụ c đ íc h lợi n h u ậ n q u á lón cúa các T N C đ à q u v đ ịn h đ ie u nâv. K h ô n g k ế q u á k h ứ gắn với c h ù n g h ía í h ụ c d â n v à chủ n g h ĩa đ ế q u ố c , s ự c a n íh iệ p c ú a T N C v à o c ỏ n g việc nội bộ n ư ớ c k hác là h i í n t ư ự n g k h ô n g h ế hiem Irong tr o n g ihời h iệ n Hiộn nay, các p h ư ơ n g p h á p h o ạ t đ ộ n g c h ín h trị cúa T N C th ư ờ n g ih gã y s ứ c c p đ ô ì v ói n ư ó c sò lại v à v ậ n đ ộ n g
V í d u , ỉr o n g « v 100 T N C p h i tà ỉ c h írth h à n g đ ấ u ihỏ' gíCi KjC*r n ă y, c h i c ỏ P etrondẦ c u a M ủ b y s iđ \ầ c ô n ^ ỉỵ d o n h á n ư ớ c chi p h ô i, T ro n g sô ’ 50 T N C tả i c h i n h \ ở n n h đ ỉ th ê giới.
c h i c ỏ 3 n g â n h à n g c u a T r u n g Q u ó c là N g à n h à n g C ò n g (h ư ơ n g T r u n g Q u ô c . N g á n h ả n g T r u n g Ọ u ỏ c v ả N g à n h à n g X ảy d ư n g là th u ộ c s ơ h ữ u n h à n ư v c . C ò n 1^1 d ẽ u I h u ộ c sơ h ử u ỉ ư n h â n {So !iộu n ã m 2003).
K ảm 2003, tdi S à ĩ \ n ư ớ c n g ođi v à n h ả n c ò n g n ư ó c ngoải c iia 100 T N C \ở ĩ \ n h d ỉ ih õ ' g iớ i c h ic m g ẩ n 50% , t h g ià th in n ì^ m a i n iió c n g o à i chiéVn hiTiì 54% . Cá<r c h i s o n i y tă n g
l à n ìư ợ t 1 , 7 % . 0 , 4 % v à 1 .6% s o VỚI n ă m 2 0 0 2 \2, l r l 7 ) .
^ Vi d ụ đ ic n h in h là C ò n g ty S o n y đ ã m ở r ộ n g h o ạ i đ ộ n g lư c ô n g n g h iv p d iự n ỉử s a n g lĩn h v ự c g U i tr i n h ư ả m n h ^ c p h im á n h
í") V ụ m ộ t s o T N C c ù a M ỷ . n h ả ỉ ]ủ C ô n g ỉy Đ jc n i h o í i v ã d ỉ^ n lin q u ố c Ic ( I I T ) k h u y ế n k h ỉc h C ỈA v ả lự c liiv n g c ù a t ư o n g l* in o ch c lỉẽ'n h ^ n h á ù o c h in h lậ t d ố c h in h p h u A lg e n d e n â m 1973 ò C hik* la m ộ t v i d ụ đ i ê n h ỉn h . T h ế tig lợi c ủ a c h ín h p h ù c ả n h tá A lg c n d c d c d o ộ lọ i ỉc h c ù a h ơ n 100
c ô n g l y M ỹ đ a n g k j ê m s o i l p h â n lÓTì k i n h t c ' C h i l e , T r o n g s ỗ ’
ổ ó . c ó đ ù 24 c ô n g tỵ lá n n K ảt c ủ a M ỹ n h ư G e n e ra l M o to r.
G erxcral C a b le , R C A , X erox, P h e lp s D o d g e ...
162 Hckĩn^ KhẢc Nứnt / TíJ}ỉ chi KHm học D H Q G H S , Khoa học X â hội ỉứ ỈVỈÍJ 24 (2(XÌS) Ĩ57-Ì67
h à n h la n g o c h ín h đ ẽ’ th a y đổ i c h ín h sách Viì lu ậ t p h á p . N g ư ợ c lại, hoiỊt đ ộ n g cúâ T N C c ũ n g chịu ã n h h ư ò n g k h á ló n c u a m òi tr ư ò n g c h ín h trị c h in h q u ỏ t v à n ư ớ c s ò tại c ủ n g n h ư m ỏi qucin h ệ c h ỉn h trị giCra c h ú n g .
• Tiìĩh the c h ế của T N C chặt chẻ h ơ n n h iế u so với các (NGO. T N C là loại h ìn h tổ ch ứ c kinh d o a n h q u ò c t ế v ói tổ c h ứ c n g u y ê n tắc h o ệ t đ ộ n g v à s ự q u à n lý k h á c h ẳ n với IN G O . C c c ấ u tổ c h ứ c cúa T N C t h u ò n g lhc?o h ìn h k im tự th á p với m ứ c đ ộ rà n g b u ộ c c a o v à sự p h â n n h iộ nì rõ ràng. C h ú n g có h ệ t h ô n g các q u y đ ịn h chặt chẽ c h o m ọi c ô n g đ o ạ n hoạt d ộ n g t ừ tổ c h ứ c xuôVig t ù n g c á n h ả n . C ác n g u v é n tắc h o ạ t đ ộ n g đ ư ợ c q u y đ ị n h rõ rà n g v à có tín h b ắ t buộc. T ín h chất q u a n h ệ tro n g T^JC th ư ờ n g m a n g tín h p h ụ c tù n g . T ín h th ế che c ù a T N C t h ư ò n g đ u ọ c th ê h iệ n tro n g đ iế u lệ cô ng ìy , q u y chê' h o ạ t đ ộ n g , nội q u y v à các p h u ơ n g á n k in h d o a n h cụ the.
- C ác T N C h o ạ t đ ộ n g tim iịỊ đôỉ độc lập với quoc <ỊÌa d o c h ú n g có s ự c h ủ đ ộ n g v ể tổ c h ứ c tài lực v à n h â n l ự c C h ú n g h o ạ t đ ộ n g vì lợi ích của b â n th â n n h iế u h ơ n là vi lọi ích q u ô c gia. N h ì n c h u n g , các T N C d ư ọ c l ự d o đ ị n h đ o ạ l q u y m ô , đ ô ì t ư ợ n g v à phưoTìK á n íhực hiện h o ạ t đ ộ n g k in h d o a n h m à ít có s ự can th iệ p c ủ a n h à n ư ó c . S ự đ ộ c lệ p c u a T N C còn đ ư ợ c tă n g lẻn b ói n h ũ ì ì g q u y đ ị n h p h á p lý c ủ a n h à n ư ớ c cho p h é p n ó đ ư ợ c q u y ẽ n t ự chù k in h d o a n h và tự chịu trách n h iệ m dỏ ì với kết q u ả k in h d o a n h . Bản th â n th ê 'lự c k h á ló n c ù a
Ba công ty san xuất ô tô hàng dSu của Mỹ là General Molor, Ford vả Chrysler dẫ lừng nhicu lấn Ihúc giục Chính p h ủ M ỹ th i h ả r\h c ả c b ỉộ n p h á p h ạ n c h é ’ s ự p h á t ỉr íê n ô tồ N h ậ t Đ àn ở ị\\ị tr ư ò n g M ỹ . D iõ u n à y đ ả g â ỵ ra c á c c u ộ c
"chích tranỉ* ô (ỏ" Mỹ*Nhặt và sự tham giâ gỉải quyc^ giữa chỉnh p K ù h a i n u tT C . H â y c á c v ỉ d ụ k h á c n h ư s ự p h ả n đ ố i
cúa các TNC Mỷ đôì vói lộnh câm vẳn U ên Xô sau 5ự kiện Aíganutan và sự kiện ứ\iò\ quán luảt ở Đa Lan nâm 19Ố1.
M ộ t SỐ T N G M ỹ c ủ n g d ẫ lừ n g v ậ n d ọ n g d d b ò ỉệ n h c â m v ịn vá đòi b’mh thường hoá vôi Việl Nâm sau khi Chiến tranh Ldnh Ihúc.
các T N C c ũ n g g i ú p d e m th ò m tin h đ ộ c lập t ư ơ n g đ ò ì c h o chúng-
- T u y nhiên, h o ạ t đ ộ n g cú a T N C vẫ n phụ ihiíậc viìo quôc khi c h ịu s ự d ic u c h in h cùa lu ậ t p h á p c h ín h qucVc c ủ n g n h ư c ú a n ư ớ c sở tại. Tại c h ín h quõ'c, c á c h o ạ t đ ộ n g của c h ú n g chịu s ự kiếm so át ít n h i ể u c ú a n h à n ư ó c d ư ó i h ìn h th ứ c n h ư t h u c h a y lu ậ l c h ố n g đ ộ c quyển^^®^ Tại q u ố c g ia s ò tại, T N C có t h ế bị q u o c h ử u h o á n h ư t r ư ớ c k ia hoặc n h ữ n g h ạ n c h ẽ 'n h ư h iệ n n a y v ẽ q u y m ò v à lĩn h v ự c h o ạ t đ ộ n g n h ư n g à n h n g h e đ ư ợ c p h é p k in h d o a n h , ti lệ g ó p vòVì tôì đ a , q u y đ ịn h v ế kiếm toán, k h u y ế n khích ve k i n h t ế n h ư n g h ạ n c h ế v ể c h ín h trị v à v ă n h o á ,... C á c T N C v ầ n cẩn s ự ủ n g h ộ h a y b ả o h ộ c ủ a q u õ c gia tr o n g hoại đ ộ n g k in h d o a n h trẻ n th ị t r ư ờ n g n g o à i n ư ớ c S ự p h ụ th u ộ c v à o q u ố c g ia còn b iể u h iệ n ở c h ỗ n h iể u k hi T N C d ư ọ c s ứ d ụ n g n h ư cô ng cụ c h ín h sác h đó ì n g o ạ i n h ư b a o vây c â m vận q u ô c g ia n à o đó. C á c T N C b u ộ c p h ả i tu â n th e o q u y è t đ ịn h c ú a quô'c g ia d ù đ iể u đ ó trái với lọi ích c ù a chúng^^^^
- H iệ n nay, h o ạ t d ộ n g c ù a các T N C n g à y c à n g có s ự ỉiêrt qu an gắ n bó đ ẽn nhau. Đ iể u n à y
m Vi dụ. các nưôc phảỉ ỉricn đcu ban hònh luật chống áC<
quycn nhám ngản chận sự lủng đ o ạ n cùa các TNG. Một I r o n g n h ử n g v ụ n õ i ti c n g n h ử t g a n đ â y là v iệ c B ộ T ư p h á p M ỷ đ ă d ư đ C õ n g ị y M ic ro M Í t f è t o à vi s ự v i p h ạ m lu ả l c K ^ g đ ộ c q u ỵ ẽ n tr o n g s á n p h ả m p h S n m ẽ m W in d o w s . M ộ ỉ s ố n ư ỏ c c ò n c ỏ cả q u ỵ d in h v ẽ h o ạ i đ ộ n g CÙA T N C ở nưiTc ngoài như N h iỉ Bán có quy đinh mức lương iối ihicu mà T N C p h á i tr ả c h o n h â n c 6 n g ở n x ró c n g o ả i.
C h ỉn h s á c h c ấ m v â n c ù a M ỷ đ ô i VỞI I r a n s â u c u ộ c C ả c h mạng Hổi giáo nàm 1979 là mộỉ ví dụ. Lộnh cấm vận này đirợc áp dụng không cKi đổi VC1TNC củđ Mỹ m à cả cár T N G c ù a n ư ò c k h á c . N ă m Ỉ9 9 5 . c ồ n g ly d l u l ừ a C o n o c o c u a M ỳ b ị c h i n h q u ỵ õ n C lin to n b u ộ c p h ả i h u ý b ò h ợ p đ ổ n g p h á t tr iế n m õ t m ỏ d ẩ u ờ Ira n . N g a y l â p tứ c , R o y a l D u tc h S hell ciia Hà Lan và Total của Pháp nháy vào thay thế. Mỹ đâ đc d o ạ ( r ử n g p h a i c ả c T N G C h â u  u v à d ic u n à ỵ d ẵ g â ỵ n c n c u ó c c ã i v ả g iữ a M ỹ v à E U . T u ơ n g t ự n h ư v ị y , C ô n g (y d ấ u mỏ Texaco cúa Mý củng phải rút khỏi M ianmar vì sức ép tr o n g v ấ n đ ẽ n h ả n q u y ế n .
ìíoàn<ị Khắc Níim / Tạp chi Khoa học Đ H Q C H N , Khoa học Xả hội vồ Nhấn vản 24 (2008) ĩ 57-167 163
đ ư ọ c q u y đ ịn h b òi tín h hộ ỉh ố n g c ủ a n ẽ n kinh tc\ xu hmýng thôVìg nh«Vt c ù a thị tr ư ờ n g thê' giói, q u á trin h p h â n c ô n g la o đ ộ n g v à b ỏi cô' g ắ n g c h in h trị c ủ a n h à n ư ớ c n h ằ m tạ o mỏi t r ư ờ n g k i n h d O í i n h th u ậ n lợ i. S ự liên q u a n nay có n h ic u p h à n á n h k h á c n h a u n h ư kô't h ợ p VỐH; m u a cổ p h ấ n c ù a n h a u , p h ô i h ọ p san xuèit, M &A, h ọ p đ ổ n g liên kêi cô ng nghệ, phòì h ọ p c ù n g g â y á p lực c h in h trị,... Đ ây ]à điôm khcic với I N G O n ìà h o ạ t đ ộ n g v ẫ n đ a n g còn k h á riêng rê.
N h ừ n g đ ặ c đ i ế m tré n k h ô n g chi tạ o ra
" b á n sắc riê n g " m à c ò n g ó p p h ẵ n đ e m lại vai
\ T Ò c h ù íh ẽ Q H Q T c h o TNC.
3. Vai trò c h ủ t h ể q u a n h ệ q u ố c t ế c ủ â C ô n g ty X u y ẻ n q u ố c g ia
Sự tă n g ír ư ỡ n g m ạ n h m ẽ cà VC lư ợ n g lẩn châ*t, vai trò to lớn đ ố i với s ự p h á t tricn kinh tò c ù n g vói các tác d ộ n g n g à y c à n g lă n g tro n g Q H Q T d a n g đ e m lại cho T N C k h á n ă n g của m ộ t chủ th e Q i ỉ Q ĩ . Đ iêu n à y đ ư ợ c thỏ' hiộn trên 4 tiêu chỉ c ù a c h u ỉ h ể Q H Q T là ỉ h a m gia.
m u c cíích, n ã n u l ư r và á n h h ư á n ji.
T h ử nhãì, xél trê n ỉiêu chí t h a m g i a , vể m ầ ì thời giari; T N C b ắ t đ ẩ u gh i d ấ u â h lớn trong Q H Q T v á i việc v ư ơ n ra íhị trư ờ n g nước n g oài từ n ử a c u o l thO'ky XIX, p h á t triến m ạ n h m ẽ tro n g th e k ỷ XX v à đ ẫ u th ê 'k ỷ XXL v ể m ậ t k h ô n g g ia n , ng àv na y , các T N C đ ả
" p h ú s ó n g '' h ẵ u n h ư k h ẳ p m ọ i q u ố c gia trên I h ế g iỏ i (xcm b ả n g ). T h ậ m chí, n h ic u T N C có uĩm h o ợ t d ộ n g tr ê n q u y m ò to à n v ế
Ví d ụ . n ã m 2003, ír o n g sô* 100 T N C p h ỉ ỉà i c h in h c ó s ố ỉài s a n nmVc n g o j i lử:i n h ả 'ỉ, c h i c ó 11 T N C c ó s ỏ ỉư ợ n g cKi n hkính n u O c n g o à i dư^Ti 100, c o n lại đ õ u c ó UVi h á n g ỉr ả m c h i n h i r i h C i biC*í có T N C c ó ỉó i h à n g n g h i n c h i n h á n h n u ó c T ìgoải n h ư H u lc h is o n W h a m p o a ( H o n g k o n g ) v ớ i 1990/2350, C v n o râl E k*ctnc (M v) VỚJ 106^/1398. [2, tr.2 6 7 ) T ro n g s ổ c ả c T N C lái c h ín h , C U y G r o u p (M ỹ ) c ó c h i n h ả n h ta i 7 7 n ư ớ c ,
k ê n h q u a n hệ, các T N C th a m gia v à o Q H Q T k h ô n g chi q u a q u a n h ệ g iữ a T N C vód quốc g ia k h á c g iừ a T N C với c ô n g ty k h á c m à còn tro n g nội b ộ c ô n g ty q u a q u a n hộ g iữ a trụ sớ với các chi n h á n h củữ m in h ò n ư ớ c ngoài, v ể h ìn h th ứ c q u a n hộ, đ ó là sự p h â n cô ng lao đ ộ n g q u ố c tế^ đ ẩ u l ư n ư ớ c ngoài, t h ư ơ n g mạỉ x u y ê n q u ố c gia, g ia o d ịc h tài c h ín h q u ố c tẽ, c h u y ê n g ia o c ô n g n g h ệ , th u h ú t lao đ ộ n g n ư ớ c n g O t ì i ;. .. V e l ỉ n h v ự c t h a m g i a , h o ạ t đ ộ n g cù a T N C k h ô n g chi d iễ n ra tro n g m ọi n g à n h k in h t ế lớ n m à c ò n đi sâu v à o các lĩnh v ự c c h u y c n m ô n họ p. Ben cạn h đ ó , s ự tham gia cù a T N C tr o n g c h in h trị - iĩnh v ự c q u a n tr ọ n g tr o n g Q H Q T - là rấ t đ á n g ke n h ư đà trin h b à y tr o n g p h ẩ n N g o à i ra, T N C c ò n hiện d iệ n k h á lớn m ộ t cách trự c tiếp hoặc g iá n tiê p tro n g n h iể u lĩn h vực k h á c n h a u cùa Q H Q T n h ư k h o a h ọ c v ă n hoá, xâ
K h ò n g chi v ề b c rộng, m ứ c đ ộ th a m gia Q H Q T c ú a các T N C c ủ n g rất sâu sắc, đ ặ c biộl tro n g k in h tế. Đ iế u n à y tạo k h ả n ă n g cho T N C th a m gia s â u h ơ n n ử a vào đ òi s ố n g kinh
tế, c h ín h trị v à x à h ộ i q u ố c tế.
U l ỉ [ > ( I l i u y ^ ĩ ) , A U i i H i / . ( Uu l)« I I S b C D o i t k p l c ( A i O k ỷ .
B N P P a n b a h SA (H h á p ) v á AỈ3N A m b ro (M à L an ) c ỏ chi n h á n h ỉa i 48 nxíóc... Ị2. tr.273)
C ó ỉ h ế b õ s u n g íh ê m \'a i Ir ò c u a TN 'C ỉr o n p ìĩn h v ự c sá n x u â'ỉ v ũ k h i. N g o ã i c á c TN C s a n x u d í v ũ k h i c u a Mỹ, lồ h ợ p công n g h ỉự p q u ô c phÒ Rg c ù a L iê n x ỏ ỉrư ứ c k ia n a v c ù n j5 d â c h u y ê n ỉh à n h T N C C á c T N C s à n x u á ỉ v ỹ k h í lớ n k h ỏ n g chi ỉá c đ ộ n g lớ i c h in h s á c h đ ố i n g o ộ i c ủ a c á c c u ó n g q u ổ c m S c ò n g ó p p h ầ n ịạ o n h ử n g v ấ n đ c a n n m h ỉ r o n g Q H Q T n h ư b u ô n b ó n v ũ k h (, c h ạ y d u a v ủ ir a n g , k ic h íh ic h x u n g đ ộ l v ù tr a n g ..
V í d ụ , T N C đ ỏ n g v a i tr ò r ấ í q u a n tr ụ n g I r o n g k h o a h ọ c N ă m 2002, 700 c ô n g ty c h ỉ p h i ló ii n h â l c h o n g h iê n c ừ u v«‘
p h á t ỉr iê n (RổcD), tr o n g đ ỏ có ỉt n h l't 98% )â T N C đ 5 c h i tói 3 10 ti U SD , c h iế m [ớì 4 6 % tồ n g c h i p h i K & D ỉhtí g iở j. C ác TNC không chi chi K&D trong nước mà còn dảu ỉir ra niróc n g o à i, ih ú c d â y quôic t c h o ả h o a i đ ộ n g R & D . N ă m 2002, 700 cõng ty rtói trên kiêiTì so it hon 2/3 (69%) việc kinh doanh R íc D [2, l r , l ! 9 ị , N g o à i ra , T N C c ò n I h â m g ia g iá n U cp tờ i
văn hoả, giáo dục, xã hội thông qua cảc hoạt đỏng tải trợ, iạocông ăn viộc iàm,...
164 Hoờn^ị Khâc N am i Tạ\i chi Khoíĩ học D H Q G H N , Khoíĩ học Xã hội I>à Nhản vAn 24 (2íX)8) 157-167
S o 'l m .m g c h i n h i i n h nưỏcn ^ o à i c ù a c á c T N C t h o o v ù n g ( i l ẽ h 2CX)4) \ 2, t r . 2 6 4 - 2 6 5 ]
V ủng Sô
lư ợ n g
V ùng Sô' lư ợ n g
C h ả u Ả u C h á u Á
EU 199.303 D ô n g B ăc Á 250.020
C ác n ư ớ c C h â u Ả u 10.485 Đ ồ n g N a m Ả 33.892 p h á t tricn khiíc
D óng n am Ấu 97.407 N a m Ả 3.237
CÍS 10.405 Táy Á 11.023
C h â u M ỹ C h â u P h i
Băc Mỹ 28-332 Bắc Phi 3.286
N a m M ỷ 6.654 Tây Phi 575
T ru n p Mỷ 26.861 T ru n g Phi 274
C á c n u ớ c C aribboâ 1.806 Đ ồ n g Phi 792 C h â u Đ ại D ư cm g 4.822 N a m Phi 919
T h ứ hai, xét trê n tiê u chí m ụ c đ íc h , tâ^t cả các T N C đ ể u có m ụ c đích lọi n h u ậ n . Lọi n h u ậ n c h in h tà m ụ c đ íc h co bảrì; b a o t r ù m và xu y ê n s u ố t c ú a các T N C và đ ư ợ c p h ả n ánh tro n g đ iế u lệ, tro n g tổ c h ứ c v à m ọ i h o ạ t đ ộ n g k in h d o a n h . K h ỏ n g cỏ m ụ c đ íc h lợi n h u ậ n , k h ô n g p h ả i là T N C . T rẽ n p h ư ơ n g diện Q H Q T , m ụ c đ íc h n à y là đ ộ n g lực c h ín h h ư ó n ^ h o ạ i đ ộ n g c ủ a T N C ra b c n ngoửi n h ằ m khai th á c h ơ n n ử a lợi n h u ậ n trc n thị tr ư ờ n g q u ố c lế. T r ư ớ c kia, m ụ c đ íc h lọi n h u ậ n đ ả k hiến T N C g ó p p h ẵ n d ư a q u a n hệ bóc l ộ t s ự n ô d ịc h th ự c d â n v à s ự can th iệ p ch ín h trị v à o Q H Q T . N g à y na y , m ụ c đ íc h lợi n h u ậ n v ẫ n tiê p tụ c q u y đ ịn h c ô 'g ắ n g m ó rộ n g thị trư ờ n g , tả n g c ư ờ n g h o ạ t đ ộ n g v à p h á t ỉriến các h ìn h th ứ c tá c d ộ n g k h á c n h â u c ủ a c h ú n g tro n g Q H Q T . T h ò n g q u a q u á trìn h k in h d o a n h q u ỏ c iế , các T N C cỏ nhŨTìg đ ỏ n g g ó p tích cực c h o s ự p h á t triế n k in h t ế các n ư ó c n h ư d ẩ u t ư v ố n , kích th íc h xuâ't k h ẫ u , m ở rộ n g s ả n xuất, cải t ổ co câu, c h u y ế n giao cô n g nghệ, p h á t triể n k ỹ n ă n g q u à n lý, tạ o việc l à m ,. .. C ảc tá c d ụ n g tíc h c ự c đ ó đ ă k h iê h
m ụ c đích lọi n h u ậ n cúti T N C dỏ h o à h ợ p h o n v ói m ụ c d íc h p h á t triỏn c ủ a cảc nước. Đ ô ng thời, việc g iâ m thiôu s ự c a n Ihiộp c h ín h ỉrị thô b ạ o n h ư ỉrư ỏ c kia c ù n g g ó p p h ã n là m g iá m m â u th u ẫ n với m ụ c đ íc h a n n in h c h ín h trị c ú a các n ư ó c đ a n g p h á t triến . Và t ừ đ ó , s ự nghi ngại, c h ố n g đ ôì T N C ở các n u ó c n à y c ũ n g g iả m Đ ó c h ín h là c ơ h ội c h o T N C m ờ r ộ n g h o ạ t đ ộ n g ra k h ắ p th e giới đ ố th ự c hiện m ụ c đ íc h lọi n h u ậ n .
T h ứ ba, xét trẽ n tieu c h í n ă n g lực, các T N C có n g u ổ n tài lực và n h â n lự c riê n g ìừ cấ c chú s ở h ữ u v à n h ữ n g n g ư ò i t h a m g ia khác.
N g u ổ n tài c h ín h c ủ a c h ú n g rất và n g u ổ n n h ả n lực c ù a c h ú n g c ũ n g d ổ i dàố^.
T h ậ m chí, có n h ữ n g T N C cỏ sô' tài s ả n v ư ợ t xa G D P c ủ a n h iế u n ư ó c p h á t triên^^*\ Đ ó là c h ư a k ế xu h u ớ n g M & A đ a n g tạ o ra n h ừ n g T N C k h ổ n g lổ tr o n g n ể n k in h tê quô'c iQ. Các T N C đ ư ợ c lu ậ t p h á p c h ín h quô'c c ũ n g n h ư n ư ớ c s ó tại tra o c h o q u y ể n t ự c h ủ v à n h ừ n g th ẩ m q u y c n riẽng tr o n g h o ạ t đ ộ n g kinh d o a n h . L u ậ t p h á p c ú a c h ín h quô'c thì rộ n g rãị
V iệ t Nam \à m ộ t v i d ư d i é n h in h . S â u k h i b i t d ấ u c ô n g lx>ỉ M u i i:uOi nătìì tìỊ^ày n a m ^ u , V i^i N â m d a b a n h à n h L ì i i ì Đ đ u l ư n u ù c n g o à ỉ 1987 ih u ộ c \o ặ i ih ỏ n g thoáng nhất lủc báy giò nhầm ỉhu húl cảc TNC đáu tư vảo n ir ó c ta . C h o d c n n d ỵ , c h ú ỉrư c m g n ả ỵ v ẫ n đ ư ợ c h o p tụ c v ả cic TNC đâ dóng góp đáng kê vào sự phái tncn kính lô'cùa n ư ó c u .
Năm 20Ữ3, tống tri gỉả (ằi sÀn cũa 100 TNG hàng đấu g iớ i là hem 8 .0 0 0 ti U S D (2, ư .l 7 ] . T r o n g k h l đ ỏ , ỉo n g C D V ĩ h è '^ i ở i n ă m 2005 lẻ g ẩ n 4 4 .5 0 0 (i U S D (4).
N ã rtì 2003. s ố lư ợ n g l a o đ ộ n g c iia 100 T N C đ ẩ u Ihô g iớ i Id h o n i4 ,6 triộ ii \2, ư .lT ].
N c u h a n g so s á n h g ỉữ a G D P c ù a c i c q u o c g ia n á m 2005 v ó i t ô n g Iri g iá lả i » n c ù a T N C n á m 2003, c á c T N C sô c h iế m v i tr í 8 A Ỉ 0 tr é n C a n a d a ( l ỉ ) v à T â ỵ b a n n h a (12). C á c T N C c ũ n g c h iế m v ị tr í Kr 13 đ c n 21 tr ê n B ra z il (22), ch ic 'm V|
trí 23 trcn Hđn Quôc (24), chiếm vị trí 25 vả 26 trên lnđi3 (27), c h iê m VI tr i 28 l ã ‘n M c x ic o (29), cKicVn v ị ỉr i 3 0 tã*n Nga (31), c h ic ’m v ị ( rí 32 ỉ r c n Australia (33)« chiếm V) t r í l ử 34 đ c n 3 9 I r c n H à L a n (40), c h iế m v i tr i t ừ 41 d c h 6 4 tr ê n Bi (65). . N hư vệy, Irong 65 thực the* kinh ỉế lớ n nhấỉ ỉhô'gi(^i, TNG chicm tới AS, còn quôc gia chi )à 17 [4, 2, tr.273|
HiMĩỉiịi KỉiÂc Nam í Tạự chi K^ioa học D H Q C H N . ỈOuM học Xả hội vả Nhản t>ăn 24 (2008) 157‘Í67 165
lu ặ t p h ó p n u ó c sò tại thì khuyOh kh ích, luật p h á p quò'c tô' thì còn thiêu v à p h ụ th u ộ c n h iể u vào các n ư ó c p h á t iriêVi v ố n lại là c h ín h q u ố c n ê n Ccing tạ o đ i e u kiộn c h o 5 ự t ự trị c ủ a TNC. C o sở íài chính; n g u õ n n h â n lực và n h ữ n g th ầ m q u y ế n n h ư vậy d e m lại c h o các T N C khà n ă n g đ ộ c lâ p tro n g q u y ế t đ ị n h và tự chù tro n g h o ạ t đ ộ n g k in h d o a n h . T N C tự q u y ê t đ ị n h thị trư ở n g , m ặ t h àn g; đ ôl lác, lỗ chức, n h ả n lực, c h ín h sác h v à b iệ n p h á p kinh d o a n h c ù a n ó ò b ấ t kỳ n ư ớ c n à o m à k h ô n g chịu s ự á p che c ú a ai. m iẻ n là p h ù h ợ p với luật p h á p . Sự d ộ c lậ p v à t ự c h ú c ù a T N C còn đ u ợ c thê h iệ n q u a k h ả n ă n g lác đ ộ n g lên q u ố c gia v à con th iệ p v à o m ộ t sõ' k h u vực th u ộ c th ẵ m q u y ể n q u ô c gia. H iộ n na y , c h o d ù vẫn p h ả i c h ịu s ự đ ie u c h in h n h ấ t đ ị n h của q u ô c gia, n á n g lự c n à y c ú a T N C v ẫ n đ a n g đ ư ợ c c ù n g cô* n h ờ xu h ư ó n g ì ự d o hoá th ư o n g m ại, s ự c h à o đ ó n c ú a các q u ô c gia n h ậ n đ a u tư, s ự p h á t triêh n ă n g lực c ù a b à n ỉhân các T N C và cá xu h u ỏ n g tả n g c ư ờ n g h ọ p íá c g i ữ a c h ún g.
Tìiử tư, xét trẽ n tiêu chí à n h h ư ò n g tro n g Q H Q T, T N C có đ u ọ c vj trí k h ả lớ n tro n g O H Q T k h ô n g r h i n h ò Ihực* ị ự r l á n v k khẮ n ă n g kiêh tạ o các q utìn hộ x u y ê n q u ố c gia.
Ả nh h ư ò n g n à y c ò n đ ư ợ c q u y đ ị n h b òi n h u cẩu p h á t triên n g à y c à n g lả n g cú a m ọ i q u ố c g ia Irèn t h ế g i á i . N h u c ẩ u p h á t triến n à y đả đ o m lại vị thê' q u a n t r ọ n g c h o T N C tro n g c hính sách đ ò ì n g0{ii c ủ a các q u ố c gia. H ơ n nửa, các T N C c h ủ y c u x u â t p h á t t ừ c ác tr u n g lâm c hinh trị v à k in h t ê 'l ó n c ú a t h ế g ió i n h ư Bắc Mỹ; T â y Ả u v à N h ậ t B*ìn (xem th ê m chú thích 4). N h ò s ự h ậ u t h u ẫ n c ù a các t h ế lực nàv, a n h h ư ờ n g k in h t ế v à tiế n g nói c h ín h trị của T N C tr o n g Q H Q T đ ư ợ c tă n g lèn đ á n g kể.
Đ á n g c h ú ỷ , s a u C h ic h t r a n h Lạnh, ảr\h h ư ờ n g c ủ a T N C tr o n g Q H Q T có c h iểu h ư ó n g tă n g lên. N è b s ự nô i Icn c ủ a y ế u tô' k in h t ế
tr o n g Q H Q T đ e m lại vị th e q u ố c lô 'c a o hơn c h o T N C thì xu th õ 'th ố n g n h ấ t c ú a thị trư ờ n g t h ế giới đ e m lại á n h h ư ở n g loàn cău cho c h ú n g . T ro n g khi đó, d o khà n ă n g chi phỏl c h ín h trị c ủ a k in h tô' n g à y m ộ t l á n n ê n khà n ă n g tác đ ộ n g tỏi q u ố c gia và Q H Q T cùa T N C c ũ n g rấ t đ ả n g kế, N h ìn c h u n g ; T N C v ẫ n có k h ả n ă n g tác đ ộ n g lên qu óc gia, k ế cả chính quỏ'c lầ n n ư ó c s ờ lại, b u ộ c c h ú n g th a y đ ô i hay đ i ể u c h in h h à n h vi đ ô ì nội và đ ỏ l ngoại.
4. K ế t l u â n
N h u v ậ y , với việc đ á p ứ n g đ ú b ô n tiêu c h í ò trên, T N C cỏ Khả n ă n g đ ó n g vai trò của m ộ t c h ủ t h ể Q H Q T . C h ú íh ể n à y đ a n g tác đ ộ n g n g à y m ộ t n h iể u tỏi nôn k in h t ế c h ín h trị q u ố c tế. D o có tín h đ ộ c lặp tư ơ n g đôì vỏi q u ố c gia, T N C có t h ế đ ư ợ c coi là c h ù t h ế phi q u ố c gia.
T u y n h iê n , tr o n g n g h iẽ n c ứ u Q H Q T , q u a n n iệ m v ể vai trò c h ù t h ế Q H Q T c ú a T N C khá k h á c n h a u . N h ữ n g n g ư ò i th e o C h ú n g hĩa H i ệ n th ự c (R ealism ) v ẫ n tiếp tụ c coi q u ô c gia n h u r h ú th ê O H Q T c n b á n H ọ h o ặ r p h ó t ]cĩ.
h o ặ c chi coi T N C n h ư c õ n g cụ ìh ự c hiện lợi ích q u ố c gia. T r o n g k h i đó, C h ú n g h ĩa T ự do (Liberalism ), d ặ c biÌỊÌ xu h u ỏ n g lý lu ậ n của C h ủ n g h ĩa Đ a n g u y c n (P luralism ) v à C h ù n g h ĩ a X u y ê n q u ố c g ia ịT rũ n sm tio n a lism ) lại d ự a v à o T N C n h ư ÍTXỘÌ c ơ sò th ự c tiễn v à ỉý lu ậ n q u a n írọ n g . C ả h a i đ ẽ u coi s ự p h á t triển v à vai trò n g à y c à n g tảng c ú a T N C tro n g Q H Q T đ ế c h ứ n g m in h rằ n g q u ố c gia k h ô n g p h ả i là c h ú t h ế d u y n h â i rằ n g T N C c h ín h là s ự n ổi lê n c ủ a m ộ l loại h in h c h ú t h ể Q H Q T m ớ i - c h ủ th ê p h i q u ô c gia. C h ú n g h ĩa X uyên q u ố c gia c ò n đi xa h ơ n khi c h o r ằ n g T N C đ a n g là m tă n g s ự p h ụ th u ộ c lẫn n h a u g iữa q u ố c g iâ v à n h ả n d ẫ n , từ đ ó g ó p p h ẩ n làm
166 Khắc Nam í Tạự chi K)ìoa học D H Q G H N , Khoa học X ả hội và Nhản vồn 24 (200Ổ) J57'167
th a y đ ổ i Q H Q T v à thô* giới- C ò n C h ú n g h ĩa Kiên tạ o (Consínírf/i'í5w) tu v k h ỏ n g đ ế cặp trự c tie p đ e n Kf cách c h ù th e Q H Q T c ù a T N C n h ư n g c ù n g c h o th ấ y có s ự đ á n h g iá c a o đòi vcýi vai trò c ù a lực lư ợ n g nàv. C h ù n g h ĩa Kiên tạ o c h o r ằ n g h à n h vi c ú a q u ố c g ia đ ư ợ c đ ịn h h ìn h bời n iổ m tin c ù a giới tin h h o a (elite) m à rỏ rà n g g iới k in h d o a n h T N C là m ô t p h ẩ n t r o n g s ố đó.
B ằ ì lu ệ n q u a n n iệ m Ihê n à o , tác đ ộ n g của T N C là đ á n g ke tro n g Q H Q T . Và đ ó là ìảc đ ộ n g có tín h hai mặt- T h ò n g q u a q u á trìn h h o ạ t đ ộ n g v à m ạ n g lướ i k in h d o a n h q u ố c t ế c ú a m ìn h , các T N C g ó p p h ẩ n m ò rộ n g Q H Q T , p h á t triển q u a n h ệ k in h tê' q u ố c tê' là m tả n g s ự p h ụ th u ộ c lẫn n h a u , th ú c đ ẩ y to à n c ẵ u ho á , h ìn h
thành
lu ậ t lệ tr o n g Q H Q T , c h u y ô n tải các giá trị x u y ê n b ic n giói v à c ủ n g cô' h ệ t h ô n g q u ô c tế. C ác đ ỏ n g g ó p tích cực n h â t cùa T N C là p h á t triển k in h lê' thê^ giói, tạ o đ iể u kiện c h o h ợ p tác v à h ộ i n h ậ p q u ô c tế, th ú c đ á y xu h ư ớ n g IhôVig nhâ't c ú a t h ế giới.N g ư ợ c lại, T N C c ũ n g g â y ra n h ữ n g tác d ộ n g tiòu c ự c đôì với Q H Q T . T N C g ó p p h ẵ n tạ o ra h i n h t h ú c t h ô n g trị v à lệ th u ộ c m ó i tr o n g O H O T - T r o n g khi C h ú n g h ĩa T ư d o k h ô n g q u a n tâ m n h iẽ u đ ô n tác đ ộ n g tiêu cực CÙỐ T N C ih ì C h ú n g h ĩa M ác-L ênin lại chú tr ọ n g đ ế n k h ía c ạ n h nà y . T r o n g tác p h ấ m
"C h ủ n^lĩĩa D c q u ô í - giai đoạn tột cừn*Ị cùa Chù nghĩa T ư b ả n", L ênin d ã chi ra v à p h â n tích n h ử n g h ậ u q u ả to lớn d o các T N C đ ộ c q u y ể n g â y ra c h o q u ố c gia v à Q H Q T- M ộ ỉ s ô 'lý lu ậ n
k h á c n h ư Lý th u y è i v ế s ự p h ụ th u ộ c c ú a Kaul P rebish, Lv th u v ê i v è h ệ t h ô n g th ê giói CÙÍI Im m a n u e l VVallerslcin c ủ n g chi ra tác đ ộ n g tiẽu c ụ c c ú a T N C đ ỏì với sụ p h ả n hoá thó'giới-
N ắ m c ô n g cụ tài c h ín h v à c ồ n g n g h ệ Iro n g lay^ các T N C đ a n g lác đ ộ n g lỏn lu ậ t lệ k in h tè q u ô t t ế v à chi p h ô i s ự p h â n c ó n g lao đ ộ n g q u ố c tê m ó i cỏ lọi c h o c h ú n g . T ro n g đó, các n ư ớ c đ a n g phá^ triến có n g u y co ngày c à n g p h ụ th u ộ c v à o các n ư ó c c ô n g n g h iệ p p h á t triê n khi trò th à n h nơi c u n g c ấ p n g u y ê n liệu, la o đ ộ n g và s a n p h ã m so c h ế g iá rẻ c ủ n g n h ư n ơ i tiê u th ụ h à n g h o ả g iá cao c ủ a các T N C . C ác T N C đ ư ợ c c h o r ằ n g đ a n g k h o é t s5u th ê m m â u th u a n B ắ c -N a m khi d u y ìn s ự bóc lột cá c n ư ớ c đ a n g p h á t triền , c h ò n é p n e n s á n x u ấ t n ội địa, d u y trì b ấ t b ìn h đ a n g vể co hội v à th u n h ậ p , trói b u ộ c b ằ n g n ọ nẩ n , c h u y ê n g i a o c ô n g n g h ệ lạ c hậU; i h ủ p h ạ m t à n p h á tài n g u y ê n v à môi trư ờ n g , g â y ra đ ụ n g độ g iá trị v ả n h o ả P h ư ơ n g T â y và b à n địa, tiế p tụ c sự can th iệ p c hính trị v à o c õ n g viộc nội b ộ các n ư ớ c d ư ớ i n h iéu h ìn h th ứ c k h á c nhaU ;... Nói c h u n g , T N C v ầ n tiê”p tụ c g â y lo n g ạ i c h o các n ư ớ c đ a n g p h á ỉ ư iể n và h o à n to à n có t h ế tạo ra nhửnK v ấ n đ ể lớn tro n g O H Ọ T bòi khiT n ă n g can thiộp c h ín h trị v à lũ n g d o ạ n k in h tê c ủ a c h ủ n g . Vi thẽ^ d à có n h ữ n g c ố g ắ n g tronị;
Q H Q T n h ằ m n g ă n c h ặ n các k h á n ă n g
C ác lác d ộ n g hai m ặ t cùa ITvIC đ ô ì vơi Q H Q T là m ộ t th ự c tế. V à đ ó c ù n g là cơ s ò đ ê k h ẳ n g đ ị n h th ê m tư các h c h ú thỏ Q H Q T cùn TNC-
V í d ụ , Liôrx H ọ p Q u ỏ c ồ ằ l â p r a m ộ t T r u n g ỉâ m v c c á c iầ p đ ử â n x u v ê n q u ô c g iđ . T r u n g tâ m n à y đ l đ ẽ ra " N h ữ n g n g u y ô n lắt*
ứ n g x ư " n h ầ m h ạ n c h ế c á c h à n h đ ộ n g q u á tr ớ n c ù a T N C T u y n h iẽ n , n h iẽ u k h i CÁC T N C d ã K h ô n g ỉ u ả n thet> n g u y ê n i i c n à y m 3 h ọ t h ư í m g đ i lìm n h ữ n g th o a t h u ậ n n ô n g vcrí n ir ớ c s ò ÌẬi. V ỉ d ụ U ìá c lả v iệ c 5 n u ó c ih u ộ c nJióíTì A iìd e a n đ ầ lậ p liê n m jn h đ ô tảng sưc m ậnh cho minh írong ihoả ihuận vòi cảc TĨ4C.
HoàriỊị Khổc Nam / Tap chi Khoa học Đ H Q C H N . Khoa học X à hội và Nĩiân vàn 24 (2008) 157-167 1 6 7
Tài liệ u t h a m k h á o
11| N g u y ỗ n T h ict Sưn (C h ủ biôn), Các C õng t y [3] C o n w a y H e n d e rso n , international Relations • X u y^fi ỌUOC }Ịia: Khai rĩtệm, ífậc tr ư n ỵ và n h ừ n g Con/lict ứrtíí Cooperation ãt the T u rn o f the 2 ĩs t hiểu hiện mới, NXB K hoa h ọ c Xả hội, Hà N ộ i, Century, McGraw-Hill Boston, 1998, B ản dịch
2003. của Khoa Quòc tó*học, Tập 2, ỉr. 57-
j2 ) U N C T A D , W o r ld I n v c s tm e ỉ i t R e p o r t 2 0 0 5 . ( 4 1 I M F , W o r ld t c o n o m i c D a ta b a se . 9 /2 0 0 G .
T ra n s n a tio n a l C o rrp o ra tio n - an m te m a tio n a l acto r
H oang Khac Nam
ColieỊ^e o f Social Sciences and H um anities, V N U 336 N g u y e n Trai, Tiianh X uan, Hanoi, Vietnam
Beside state actors, th e e m e r g e n c e of n o n s ta te a c to r h a s b e e n o n e o f factors th a t h a v e m a d e im p ressiv e c h a n g e s o f in te rn a tio n a l re latíon s in th e c o n te m p o r a r y era. It is T r a n s n a tìo n a i C o rp o ra tio n s to be a n o n s ta t e actor.
For u n d e r s t a n d i n g th e role o f in te rn a tio n a l actor o f T r a n s n a tio n a l C o rp o ra tio n s , th e article e x am ines th e th e ir p ro c e ss o f e s ta b lis h m e n t a n d d e v e lo p m e n t fro m th e m o d e r n p e r i o d u p to now . T h e e x a m in e d p ro c e ss m a y h e lp to fin d o u t th e te n d e n c y o f in c re a s in g role of T r a n s n a tio n a l C o rp o ra tio n s in w o r l d 's in te rn a tio n a l relations.
The article also s tu d ie s ch arac te ristic s of T r a n s n a tio n a l C o r p o r a tio n s su ch as p e rs o n a lity , intornationnliiy. level o f instiUiHon. re la tio n s h ip w ith s ta te actor,... T h e re a r e th e fa c to rs t h a t n ot only p a rtly d e te r m in e th e ir role of in te rn a tio n a l actor, b u t a lso m a k e s o m e f e a tu r e s in th e ir im pacts on in te rn a tio n a l political e c o n o m y .
Finally, th e articlc e v a lu a te s th e role of in te rn a tio n a l a c lo r o f T r a n s n a tio n a l C o r p o r a tio n s w ith the special ty p e o f n o n s ta t e actor. T h e e v a lu a tio n is c o n d u c te d in t u r n in f o u r c rite ria as parHcipation, p u rp o s e , c a p a b ility a n d influence.
The u n d e r s t a n d i n g th e role o f in te rn a tio n a l a c to r o f T r a n s n a tio n a l C o r p o r a tio n s h a s significance for in te rn a tio n a l stu d ie s, b u t also is a b le to b e n e c e s sa ry for o u r c o u n t r y in th e contei(t o f o p e n n e s s for a ttra c tio n o f fo reig n in v e s tm e n t a n d in te rn a tio n a l e co n o m ic in te g ra tio n .