C
uđng vúâi viïơc ûâng duơng cöng nghïơ thöng tin ngađy möơt síu röơng trong thûơc tïị, caâc tađi liïơu ăiïơn tûê ngađy cađng trúê nïn phöí biïịn trïn thïị giúâi vađ úê Viïơt Nam. Thûơc tïị ăoâ ăaô lađm caâc chuíín biïn muơc, ngoađi möơt söị quen thuöơc dađnh cho caâc tađi liïơu truýìn thöịng, thïm ăa daơng vúâi sûơ xuíịt hiïơn caâc chuíín cho biïn muơc tađi liïơu ăiïơn tûê.Ăïí hûúâng túâi sûơ chuíín hoaâ trong xûê lyâ tađi liïơu ăiïơn tûê, möơt söị quy tùưc mö taê, caâc baêng tra cûâu chuê ăïì, chuíín biïn muơc múâi ăaô ặúơc caâc thû viïơn úê nhiïìu nûúâc trïn thïị giúâi quan tím aâp duơng.
Bađi viïịt nađy seô ăïì cíơp túâi möơt söị chuíín duđng trong biïn muơc, xûê lyâ tađi liïơu vađ möơt söị quy ắnh cíìn tuín thuê khi aâp duơng chuâng.
1. Biïn muơc mö taê: Chuíín mö taê vađ truy cíơp tađi nguýn (Resource Description Access- RDA) ăaô ặúơc soaơn thaêo.
Chuíín RDA do Uyê ban Húơp taâc Phaât triïín RDA (Joint Steering Committee for Development of RDA- JSC) xíy dûơng tûđ nùm 2005 vađ dûơ kiïịn ban hađnh
thaâng 11 nùm 2009. Muơc tiïu cuêa RDA lađ thay thïị AACR2 ăïí trúê thađnh möơt böơ chuíín hoađn chónh hûúâng díîn mö taê vađ kiïím soaât ăiïím truy cíơp cho tíịt caê caâc daơng tađi liïơu, höî trúơ hiïơu quaê cho quaâ trònh tòm kiïịm tađi liïơu, ăùơc biïơt lađ trong möi trûúđng ăiïơn tûê, núi ăođi hoêi ăöơ tûúng thñch cao vúâi cöng nghïơ web vađ cú súê dûô liïơu. RDA ặúơc xíy dûơng dûơa trïn mö hònh cuêa 4 chuíín: chuíín Yïu cíìu chûâc nùng ăöịi vúâi biïíu ghi thû muơc FRBR (Functional Requirements for Bibliographic Records); chuíín Yïu cíìu chûâc nùng ăöịi vúâi dûô liïơu kiïím soaât FRAD (Functional Requirements for Authority Data) do Hiïơp höơi Thû viïơn Quöịc tïị IFLA ban hađnh; chuíínMö hònh töíng quaât chuíín siïu dûô liïơu Dublin Core (Dublin Core Metadata Initiatives Abstract Model) vađ chuíín Tûúng thñch (Tûúng taâc) dûô liïơu trong hïơ thöịng thûúng maơi ăiïơn tûê (interoperability of data in e-commerce systems) do Cöơng ăöìng chíu Íu (European Community Infor) ban hađnh. Vïì nöơi dung, RDA ăaô phaên aânh ặúơc möơt söị ăùơc thuđ cuêa tađi Giúâi thiïơu möơt söị chuíín nghiïơp vuơ cíìn aâp duơng trong xûê lyâ vađ biïn muơc tađi liïơu ăiïơn tûê: chuíín mö taê vađ truy cíơp tađi nguýn, chuíín aâp duơng phûúng diïơn kïịt húơp thuíơt ngûô chuê ăïì, chuíín siïu dûô liïơu Dublin Core, chuíín tûđ vûơng mö taê loaơi tađi liïơu, chuíín ISO mö taê ýịu töị ngađy thaâng vađ chuíín ISO maô ngön ngûô.
ThS. Vuô Dûúng Thuyâ Ngađ Ăaơi hoơc Vùn hoaâ Hađ Nöơi
CHUÍÍN NGHIÏƠP VUƠ CÍÌN AÂP DUƠNG
TRONG XÛÊ LYÂ VAĐ BIÏN MUƠC TAĐI LIÏƠU ĂIÏƠN TÛÊ
liïơu ăiïơn tûê mađ AACR2 chûa thïí hiïơn ặúơc.
2. Cöng cuơ ắnh chuê ăïì tađi liïơu: bïn caơnh baêng Tiïu ăïì chuê ăïì cuêa Thû viïơn Quöịc höơi Hoa Kyđ, Chuíín aâp duơng phûúng diïơn kïịt húơp thuíơt ngûô chuê ăïì FAST (Faceted Application of Subject Terminology) - hay cođn goơi lađ Baêng thuíơt ngûô chuê ăïì theo lônh vûơc (theo caâch dõch cuêa Thaâi Thõ Thanh Thuyê) ăaô ặúơc biïn soaơn vađ triïín khai aâp duơng.
Chuíín FAST do Trung tím Thû viïơn Maây tñnh trûơc tuýịn OCLC (Online Computer Library Center) xíy dûơng tûđ nùm 1998. Nhúđ phaât triïín trïn cú súê böơ ăïì muơc chuê ăïì LCSH cuêa Thû viïơn Quöịc höơi Hoa Kyđ, FAST thûđa hûúêng nhûông thïị maơnh ăùơc biïơt cuêa möơt böơ chuê ăïì nöíi tiïịng nhíịt thïị giúâi ăöìng thúđi ăaâp ûâng caâc ýu cíìu chuýn nghiïơp cuêa möơt böơ ăïì muơc chuê ăïí trong thúđi ăaơi thû viïơn ăiïơn tûê. FAST ặúơc thiïịt kïị theo hûúâng giaêm thiïíu viïơc xíy dûơng caâc chuöîi ăïì muơc phûâc taơp nhûng víîn duy trò sûơ phong phuâ vïì tûđ vûơng cuêa LCSH.
Khaâc vúâi LCSH caâc chuê ăïì cuêa FAST ặúơc xíy dûơng chuê ýịu theo phûúng phaâp híơu kïịt húơp (LCSH thiïn vïì phûúng phaâp tiïìn kïịt húơp). Sûơ ăúơn giaên hoaâ trong viïơc kïịt húơp chuê ăïì cuêa FAST giuâp viïơc ắnh chuê ăïì trúê nïn dïî dađng hún vađ ngûúđi ắnh chuê ăïì khöng nhíịt thiïịt phaêi lađ caân böơ biïn muơc.
FAST ăaơt ặúơc ăöơ tûúng thñch cao vúâi hïơ thöịng tòm kiïịm nïn ríịt thuíơn lúơi cho viïơc tòm kiïịm tñch húơp caâc tađi liïơu thuöơc nhiïìu ngađnh vađ nùìm úê nhiïìu
CSDL khaâc nhau. Möơt thuíơn lúơi ríịt lúân ăöịi vúâi caâc thû viïơn ăang sûê duơng LCSH khi chuýín sang sûê duơng FAST lađ hai böơ chuíín chuê ăïì nađy coâ thïí duđng song song vúâi nhau. Nghiïn cûâu gíìn ăíy trïn möơt hïơ thöịng aâp duơng caê hai chuíín nađy cho thíịy sûơ khaâc biïơt ríịt nhoê vïì kïịt quaê tòm kiïịm tađi liïơu tûđ hïơ thöịng tñch húơp hai chuíín nađy. Trong viïơc phaât triïín FAST, muơc tiïu chñnh lađ taơo ra sûơ tûúng thñch vúâi siïu dûô liïơu hiïơn coâ, dïî dađng chuýín ăöíi, hiïơu quaê, chi phñ baêo trò thíịp vađ coâ khaê nùng tûúng taâc ngûô nghôa.
Vöịn tûđ vûơng FAST ặúơc chia thađnh taâm loaơi hoùơc caâc khña caơnh riïng biïơt:
tïn caâ nhín, tïn cú quan töí chûâc, tïn ắa lyâ, sûơ kiïơn, nhan ăïì, thúđi gian, chuê ăïì vađ hònh thûâc/thïí loaơi.
Vïì cíịu truâc, FAST bao göìm 4 Hïơ ăïì muơc (facets): Hïơ ăïì muơc chñnh (Topical facet), Hïơ ăïì muơc ắa lyâ (Geographic facet), Hïơ ăïì muơc thïí loaơi (Forms facet) vađ Hïơ ăïì muơc thúđi kyđ (Periods facet).
Hïơ ăïì muơc chñnh bao göìm caâc ăïì muơc lúân vađ caâc tiïíu muơc chung tûúng ûâng. Caâc ăïì muơc cuêa FAST ríịt giöịng caâc ăïì muơc cuêa LCSH, ngoaơi trûđ lađ caâc ăïì muơc LCSH thûúđng bao göìm tíịt caê caâc tiïíu muơc chñnh vađ caâc tiïíu muơc chñnh nađy seô ặúơc taơo líơp riïng. Möơt ăiïím khaâc nûôa lađ tíịt caê caâc chuöîi ăïì muơc chñnh cuêa FAST ăïìu nùìm trong danh saâch kiïím soaât (authority file).
Caâc ăïì muơc cuêa FAST ặúơc líơp theo quy tùưc thûâ bíơc cuêa LCSH nhûng chó coâ caâc tiïíu muơc chñnh múâi ặúơc gheâp vúâi
caâc ăïì muơc lúân. VD: Quaên lyâ dûơ aân cöng nghiïơp – Xûê lyâ dûô liïơu; Ăûúđng öịng gas tûơ nhiïn – Ăùơc ăiïím kinh tïị.
Hïơ ăïì muơc ắa lyâ bao göìm tíịt caê caâc tïn ắa danh vađ ặúơc thiïịt líơp theo tríơt tûơ giaân tiïịp. VD: Ohio – Columbus thay vò Columbus (Ohio) nhû trong LCSH.
Viïơc sûê duơng quy tùưc giaân tiïịp ăaô giaêm thiïíu sûơ phûâc taơp cuêa quy tùưc kïịt húơp caê trûơc tiïịp vađ giaân tiïịp cuêa LCSH, ăöìng thúđi caêi thiïơn giao diïơn vađ quy tùưc tòm kiïịm cho ngûúđi duđng. Tïn ắa danh cíịp 1 cuêa FAST ặúơc giúâi haơn hún nhiïìu so vúâi LCSH do sûê duơng baêng Maô Ăõa danh. VD: Maryland-Quíơn Worcester [n-us.md]. Tíịt caê caâc ăïì muơc ắa lyâ cuêa FAST ăïìu nùìm trong danh saâch kiïím soaât.
Hïơ ăïì muơc thïí loaơi bao göìm tíịt caê caâc daơng tiïíu muơc. Ăïì muơc thïí loaơi FAST ặúơc thiïịt líơp bùìng phûúng phaâp taâch tíịt caê caâc ăïì muơc thïí loaơi tûđ caâc ăïì muơc chñnh vađ ăïì muơc ắa lyâ cuêa LCSH.
Tíịt caê caâc ăïì muơc thïí loaơi cuêa FAST ăïìu nùìm trong danh saâch kiïím soaât.
Hïơ ăïì muơc thúđi kyđ bao göìm tíịt caê caâc ăïì muơc thúđi kyđ cíịu truâc theo daơng ngađy hoùơc giai ăoaơn. Caâc ăïì muơc theo niïn ăaơi seô ặúơc phaên aênh bùìng thúđi kyđ thûơc bao quaât thúđi gian ăïì cíơp trong nöơi dung tađi liïơu. VD: Triïìu ăaơi Töịng, 960-1279 seô ặúơc thay búêi 960-1279. Tuy nhiïn, cíịu truâc ngađy theo phûúng thûâc nađy cuêa FAST seô lađm míịt thöng tin böí ñch, nhû úê vñ duơ nađy lađ míịt thöng tin: Triïìu ăaơi Töịng (möơt triïìu ăaơi lõch sûê nöíi tiïịng cuêa Trung
Quöịc). Do thiïịt líơp ăïì muơc thúđi kyđ chó coâ möơt haơn chïị khi mö taê lađ ngađy cuöịi phaêi lúân hún ngađy ăíìu theo thûâ tûơ thúđi gian nïn ăïì muơc thúđi kyđ khöng nùìm trong danh muơc kiïím soaât nhû ba hïơ ăïì muơc trûúâc ăoâ.
3. Khöí míîu biïn muơc: Chuíín siïu dûô liïơu Dublin Core (Dublin Core Metadata Framework) ăaô nöíi lïn nhû möơt chuíín biïn muơc caâc tađi liïơu vađ nguöìn tin ăiïơn tûê ặúơc caâc thû viïơn úê nhiïìu nûúâc, trong ăoâ coâ Viïơt Nam, quan tím aâp duơng.
Chuíín siïu dûô liïơu Dublin Core (DC) do Trung tím Thû viïơn Maây tñnh trûơc tuýịn OCLC vađ Trung tím quöịc gia caâc Chûúng trònh siïu maây tñnh NCSA (National Centre for Super Computing Applications) xíy dûơng thaâng 3 nùm 1995.
Chuíín Dublin Core hiïơn taơi coâ hai cíịp ăöơ mö taê: ăún giaên (simple) vađ chi tiïịt (qualified). ÚÊ cíịp ăöơ ăún giaên, DC bao göìm 15 ýịu töị cú baên: Nhan ăïì, Taâc giaê, Chuê ăïì, Mö taê, Nhađ xuíịt baên, Ăöìng taâc giaê, Ngađy, Loaơi tađi liïơu, Ăõnh daơng, Nhíơn daơng (Ăõnh danh), Nguöìn, Ngön ngûô, Quan hïơ, Phaơm vi vađ Baên quýìn (Right). ÚÊ cíịp ăöơ chi tiïịt, DC böí sung caâc phuơ töị vađ caâc quy tùưc (Qualifiers) chuíín hoâa nöơi dung mö taê nhùìm níng cao chíịt lûúơng mö taê vađ tòm kiïịm tađi liïơu. Caâc ýịu töị böí sung chó nhùìm lađm roô ýịu töị mö taê hún lađ múê röơng hay thay ăöíi nöơi dung ýịu töị. Vúâi nhûông ăiïím maơnh nađy, DC nhanh choâng ặúơc chíịp nhíơn vađ trúê thađnh möơt
trong nhûông chuíín ặúơc aâp duơng ríịt phöí biïịn hiïơn nay trong thû viïơn ăiïơn tûê.
Ăïí thûơc hiïơn viïơc biïn muơc theo DC ặúơc thöịng nhíịt vađ ăaêm baêo chuíín hoaâ, möơt söị tiïu chuíín ăaô ặúơc aâp duơng:
Chuíín tûđ vûơng mö taê loaơi tađi liïơu, Chuíín quöịc tïị mö taê ýịu töị ngađy thaâng (ISO 8601-2004), Chuíín maô ngön ngûô (ISO 639-2).
Chuíín tûđ vûơng mö taê loaơi tađi liïơu Dublin Core (DCMI Type Vocabulary):
do töí chûâc Dublin Core (DCMI) biïn soaơn nùm 2008 nhùìm cung cíịp möơt danh saâch tûđ chuíín thöịng nhíịt vïì loaơi tađi liïơu, höî trúơ viïơc chuíín hoaâ cöng taâc mö taê, nhíơn daơng vađ trao ăöíi dûô liïơu giûôa caâc hïơ thöịng vađ cú quan thû viïơn - thöng tin. Chuíín nađy bao göìm 12 nhoâm tûđ chñnh: (i) Böơ sûu tíơp – Collection; (ii) Tíơp húơp dûô liïơu – Dataset; (iii) Sûơ kiïơn – Event;
(iv) Hònh aênh – Image; (v) Tađi liïơu tûúng taâc – InteractiveResource; (vi) Hònh aênh ăöơng – MovingImage; (vii) Víơt thïí - PhysicalObject; (viii) Service – Dõch vuơ; (ix) Phíìn mïìm – Software; (x) Ím thanh – Sound; (xi) Hònh aênh tônh – StillImage; (xii) Vùn baên – Text.
Möîi nhoâm tûđ chñnh bao göìm ắnh nghôa vađ tíơp húơp tûđ vûơng mö taê chi tiïịt caâc loaơi tađi liïơu thuöơc nhoâm ăoâ. Vñ duơ: nhoâm tûđ Vùn baên bao göìm tađi liïơu daơng tûđ ăïí ăoơc nhû saâch, baâo, thú, luíơn vùn, thû tûđ,…. Töí chûâc DCMI khuýịn nghõ caâc ăún võ thađnh viïn aâp duơng chuíín DCMI Type Vocabulary ăïí mö taê ýịu töị Loaơi tađi liïơu (Type) trong chuíín siïu dûô Dublin Core.
Chuíín ISO mö taê ýịu töị ngađy thaâng (ISO 8601-2004, Data elements and interchange formats – Information interchange – Representation of dates and times): ISO 8601-2004 do Uyê ban Kyô thuíơt ISO/TC 154 ban hađnh nùm 2004 vađ thay thïị toađn böơ caâc chuíín ISO 8601 trúê vïì trûúâc. Muơc tiïu cuêa ISO 8601-2004 lađ thöịng nhíịt ắnh daơng dûô liïơu vïì ngađy, thaâng vađ thúđi kyđ.
ÛÂng duơng cuêa ISO 8601-2004 trong trao ăöíi thöng tin, ăùơc biïơt lađ giûôa caâc hïơ thöịng xûê lyâ dûô liïơu vađ caâc thiïịt bõ tûúng ûâng, ăaô haơn chïị töịi ăa viïơc mö taê khaâc nhau tríơt tûơ ngađy thaâng nùm, hay giúđ phuât giíy nhùìm loaơi boê nhíìm líîn trong nhíơn daơng söị vađ giaêm thiïíu chi phñ phaât sinh. Hïơ thöịng ắnh daơng cuêa ISO 8601-2004 ríịt linh hoaơt cho pheâp ngûúđi duđng coâ thïí mö taê ăíìy ăuê thöng tin vïì thúđi gian hoùơc chó mö taê ngùưn goơn thöng tin cíìn thiïịt theo nhu cíìu.
ISO 8601-2004 quy ắnh caâch mö taê ngađy, thúđi gian trong ngađy, giúđ quöịc tïị, giúđ ắa phûúng + chïnh giúđ, ngađy vađ giúđ, thúđi kyđ vađ caâc thúđi kyđ coâ tñnh liïn tuơc. Viïơc mö taê ýịu töị thúđi gian aâp duơng chuíín ISO 8601-2004 höî trúơ quaâ trònh nhíơn daơng trong caâc hïơ thöịng, taơo khaê nùng so saânh, sùưp xïịp vađ ăöơc líơp vúâi ngön ngûô. Chuíín ISO 8601-2004 hiïơn ăang ặúơc sûê duơng röơng raôi trïn ríịt nhiïìu hïơ thöịng nhû chûúng trònh maây tñnh, tađi liïơu hoơc thuíơt, tađi liïơu daơng Web, thûúng maơi ăiïơn tûê cuêa caâc cú quan, töí chûâc trïn toađn cíìu. Töí chûâc Dublin Core ăaô khuýịn nghõ aâp duơng chuíín ISO 8601-2004 cho ýịu töị mö taê ngađy (date) trong chuíín siïu dûô liïơu Dublin Core.
Chuíín maô ngön ngûô ISO 639-2 (Codes for the representation of names of languages): do caâc uyê ban Kyô thuíơt ISO TC37, TC46, SC2 vađ SC4 thuöơc Töí chûâc Tiïu chuíín Quöịc tïị ăöìng soaơn thaêo vađ ban hađnh nùm 1998 ăïí chuíín hoâa viïơc mö taê ngön ngûô aâp duơng trong lônh vûơc thuíơt ngûô, tûđ vûơng, thöng tin tû liïơu (thû viïơn, dõch vuơ thöng tin, xuíịt baên). Böơ chuíín ISO 639 bao göìm hai phíìn: 639-1: Alpha-2 code (maô hai kyâ tûơ) vađ 639-2: Alpha-3 code (maô ba kyâ tûơ). Chuíín ISO 639-2 ra ăúđi ăïí haơn chïị nhûông khoâ khùn phaât sinh tûđ viïơc duđng maô ngön ngûô 2 kyâ tûơ chûô caâi cuêa chuíín ISO 639-1. Chuíín ISO 639-2 ặúơc xíy dûơng dûơa trïn danh saâch Maô nûúâc cuêa chuíín MARC nhùìm dung hoađ sûơ khaâc biïơt giûôa ngûúđi chuýn duđng thû muơc vađ ngûúđi duđng quan tím ăïịn caâc ûâng duơng thuíơt ngûô. ISO 639-2 hiïơn ăaô cíơp nhíơt toađn böơ maô ngön ngûô thuöơc böơ 639-1, do ăoâ tíịt caê caâc maô ngön ngûô hai kyâ tûơ ăaô coâ thïm phíìn maô ba kyâ tûơ tûúng ûâng. Caê hai böơ chuíín nađy ăïìu ặúơc xíy dûơng úê daơng múê ăïí
cöơng ăöìng sûê duơng coâ thïí cíơp nhíơt thïm. Do Töí chûâc ISO ăaô trao quýìn kiïím soaât ăùng kyâ cho Thû viïơn Quöịc Höơi Hoa Kyđ nïn chuíín nađy seô ặúơc Thû viïơn Quöịc höơi Hoa Kyđ tiïịp tuơc phaât triïín. Chuíín ISO 639-2 ặúơc töí chûâc Dublin Core khuýịn nghõ aâp duơng ăïí mö taê ýịu töị ngön ngûô (language) trong chuíín Dublin Core.
Caâc thû viïơn vađ cú quan thöng tin úê Viïơt Nam ăang ăííy nhanh tiïịn trònh hiïơn ăaơi hoaâ vađ giađnh nhiïìu sûơ quan tím cho viïơc xíy dûơng vađ phaât triïín caâc thû viïơn ăiïơn tûê. Ăïí xíy dûơng vađ quaên trõ caâc thû viïơn ăiïơn tûê khöng thïí boê qua cöng taâc biïn muơc. Chuâ yâ aâp duơng caâc chuíín nghiïơp vuơ ngay tûđ ăíìu seô lađ möơt trong nhûông ýịu töị vađ ăiïìu kiïơn tiïn quýịt giuâp cho caâc thû viïơn hoaơt ăöơng hiïơu quaê, ăaêm baêo chíịt lûúơng, taơo ăiïìu kiïơn cho viïơc chia seê thöng tin vađ phuơc vuơ ngûúđi duđng tin möơt caâch töịt nhíịt. Ăiïìu ăoâ phíìn nađo seô goâp phíìn ruât ngùưn díìn khoaêng caâch giûôa caâc thû viïơn Viïơt Nam vúâi caâc thû viïơn tiïn tiïịn trïn thïị giúâi.
1. Alan Danskin. RDA Scope and Structure, 1July 2009. http://www.rda-jsc.org/docs/5rda-scop- erev4.pdf
2. Dublin Core Metadata Initiatives, 2009.
http://www.dublincore.org
3. El-Sherbini, M. & Klim, G. Metadata and cat- aloging practices. The Electronic Library, 2004, 22(3): 238 - 248.
4. Gorman, M. RDA: imminent debacle: The edi- tor of AACR2 takes issue with cataloguing’s new direction.(Cataloguing)(Resource Description and Access, revision of the Anglo-American Catalogu- ing Rules). American Libraries 2007, 38(11): 64(2).
5. International Standard Organization: ISO
8601-2004, Data elements and interchange formats – Information interchange – Representation of dates and times, ISO TC 154.
http://www.iso.org/iso/catalogue_detail?csnum- ber=40874
6. Internet Assigned Numbers Authority. MIME Media Types. OCLC. FAST Faceted Application of Subject Terminology, 2009.
http://www.oclc.org/research/projects/fast
7. Taylor, A. G. Comparison of keyword search- ing using FAST vs. Using LCSH, 2006, ALA Annu- al Conference. New Orleans, Louisiana (USA) OCLC.
8. http://fast.oclc.org
Tađi liïơu tham khaêo
