TỪ ĐIỂN HỌC & BÁCH KHOA THƯ, sô 1 (69), 1-2021 69
NHỮNG VẤN ĐỂ Ckđ BÁCH KHOA
THƯ
MỘT SỐ Ý KIẾN VÊ QUY TRÌNH BIÊN TẬP KÊNH HÌNH ĐỔI VỚI CÁC QUYỂN CHUYÊN NGÀNH
BỘ BÁCH KHOA TOÀN THtí VIỆT NAM
ĐẶNGTHỊ PHƯỢNG *
* TS - Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam; Email: phuongtdbk36@gmail.com
Tóm tắt: Bách khoa toàn thư Việt Nam gồm 38 quyển, sau khi hoàn thành giai đoạn 1, đang thực hiện biên soạn mục từ. Kênh hình có tính tri thức, là một phần của nội dung mục từ. Bài viết gồm các nội dung: kênh hình; nguyên tắc biên tập kênh hình; quy trình biên tập kênh hình của các quyển chuyên ngành bộ Bách khoa toàn thư Việt Nam.
Từ khóa: Nguyên tắc biên tập kênh hình, quy trình biên tập kênh hình, Bách khoa toàn thư Việt Nam.
Asbtract: Vietnam Encyclopedia includes 38 volumes, has completed phase 1, and is currently compiling articles. The illustration channel provides knowledge and is a part of the articles’ content. The paper presents issues related to the illustration channel, including principles and the process of editing the illustration channel in specialized volumes in the Vietnamese encyclopedia.
Keywords: Principles of editing illustration channel, the procedure of editing the illustration channel, the Vietnam encyclopedia.
ỉ. Mở đầu
Đề án biên soạn Bách khoa toàn thư Việt Nam đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt ngày 29.7.2014; ngày 15.02.2015 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 238/QĐ- TTg về việc thành lập Hội đồng chỉ đạo biên
soạn Bách khoa toàn thư Việt Nam. Ngày 08 tháng 10 năm 2015 Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam đã ký Quyết định số 160/QĐ- HĐCĐBSBKTTVN thành lập Ban Chủ nhiệm Đe án biên soạn Bách khoa toàn thư Việt Nam.
Bách khoa toàn thư Việt Nam gồm có 38 quyển chuyên ngành, sau khi hoàn thành giai đoạn 1 xây dựng đề cương chi tiết các quyển chuyên ngành, đang tiến hành triển khai thực hiện biên soạn mục từ ở giai đoạn 2.
Việc biên soạn bộ Bách khoa toàn thư Việt Nam phải đảm bảo tính khoa học, cơ bản, hiện đại, súc tích, chuẩn mực, thống nhất, cập nhật, cần yếu, chính xác, quán triệt quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin. Ngoài công việc biên soạn, thì biên tập cũng rất quan trọng, trong đó có biên tập kênh hình. Bài viết này sẽ bàn về quy trình biên tập kênh hình trong các quyển chuyên ngành bộ Bách khoa toàn thư Việt Nam, đây sẽ là căn cứ để các Ban biên tập thực hiện việc biên tập kênh hình của các ngành.
Kênh hình là thành phần quan trọng của mọi bộ sách, đặc biệt là sách phục vụ học tập, tra cứu. Trong các loại Bách khoa toàn thư, kênh
70 NHỮNG VẤN ĐỀ BÁCH KHOA THƯ hình bao gồm tranh, ảnh, sơ đồ, biểu bảng, bản
đồ và cả những trang phụ bản màu, kênh hình có tính tri thức, là một phần của nội dung mục từ. Kênh hình cùng với kênh chữ đảm bảo cho người đọc tìm kiếm và học tập hiệu quả nhất...
vì vậy việc biên soạn, biên tập kênh hình là một phần việc quan trọng.
Cũng như kênh chữ, kênh hình của các loại bách khoa toàn thư mang nội dung thông tin cao. Việc biên tập kênh hình phải đảm bảo tính chính xác và tính thống nhất; phải đảm bảo bản quyền của các nguồn tư liệu mà chúng ta sử dụng như thế nào,...
2. Nguyên tắc cơ bản biên tập kênh hình Nguyên tắc biên tập kênh hình là những quan điểm, tư tưởng chỉ đạo xuyên suốt quá trình biên kênh hình gồm:
2.1. Biên tập kênh hình theo đúng nguyên tắc, thể lệ củabộBáchkhoatoànthư Việt Nam
- Biên tập kênh hình theo đúng quy định về quy tắc chính tả của bộ Bách khoa toàn thư
Việt Nam.
- Biên tập kênh hình theo đúng quy định về Quy tắc phiên âm tiếng nước ngoài của bộ Bách khoa toàn thư Việt Nam.
- Biên tập kênh hình theo đúng quy định về Quy tắc phiên chuyển tiếng dân tộc của bộ Bách khoa toàn thư Việt Nam.
- Biên tập kênh hình cũng phải dựa trên cơ sở của 7 loại hình mục từ của bộ Bách khoa toàn thư Việt Nam.
2.2. Biên tập kênh hìnhtheo đúng tiêu chi lựachọn kênh hình
Kênh hình là một phần của quyển bách khoa chuyên ngành, giống như phần kênh chữ cũng cần có danh mục kênh hình được lựa chọn theo các tiêu chí đã được thông qua; khi biên tập kênh hình cần phải bám sát các tiêu chí.
2.3. Biên tập kênh hìnhtheo đúng cẩu trúc Cũng như kênh chữ, kênh hình mang nội dung thông tin, việc biên tập kênh hình phải
dựa theo cấu trúc vĩ mô và vi mô:
- Biên tập hình theo đủng cấu trúc vĩ mô.
- Biên tập hình theo đúng cấu trúc vi mô.
Kênh hình trong bách khoa toàn thư mang tính tri thức, tính vãn hóa, tính tư tưởng, tính khoa học, tính nghệ thuật, tính chính xác, tính thống nhất và gắn bó chặt chẽ với kênh chữ nên việc chuẩn bị tuyển chọn kênh hình phải lưu ý đến ý nghĩa đặc trưng của từng loại hình.
Chẳng hạn, tranh, ảnh lịch sử hoặc nghệ thuật chọn cũng phải có giá trị văn hóa và ý nghĩa đặc trưng riêng của từng loại. Ngay cả trang phụ bản màu cũng có tính độc lập tương đối, nhưng cần sắp xếp theo chù đề và có tính hệ thống, như vậy người sử dụng mới nhận thấy được tính khoa học trong việc đưa trang phụ bản màu vào cuốn sách,...
2.4. Biên tập kênh hình phải đảm bảo tinh chính xác
Tính chính xác là nội dung quan trọng, trong quá trình biên tập phải tuân thủ tính chính xác của kênh hình, và của nội dung kênh chữ trong kênh hình.
2.5. Biên tập kênh hìnhphải đảm bảo tỉnh thống nhất
- Thống nhất về kênh chữ và kênh hình:
Kênh hình là một nội dung tri thức, làm rõ thêm kênh chữ và có chức năng cung cấp thông tin, đưa vào nội dung phải đảm bảo đúng tiêu chí. Từ đó, một nguyên tắc trong quá trình biên tập là đảm bảo sự thống nhất, cùng một loại hình mục từ thì kênh hình phải thống nhất.
- Tính thống nhất giữa kênh chữ và kênh hình sẽ theo đúng 7 loại hình mục từ.
- Thống nhất về kích thước, loại hình, màu sắc,...
Biên tập kênh hình phải đảm bảo được tính thống nhất xuyên suốt từng quyển bách khoa thư chuyên ngành và toàn bộ bộ Bách khoa toàn thư Việt Nam, vừa tiết kiệm được kênh chữ mà vẫn đảm bảo kênh hình sẽ góp phần vào giải thích thêm cho nội dung mục từ. Vì
TỪ ĐIỂN HỌC & BÁCH KHOA THƯ, số 1 (69), 1-2021 71 vậy, việc biên tập kênh hình phải dựa trên 3
điều kiện: làm rõ thêm nội dung của kênh chữ;
tiết kiệm được nội dung giải thích bằng kênh chữ; mang tính tri thức.
3. Quy trình biên tập kênh hình đối vói các quyển chuyên ngành bộ Bách khoa toàn thư ViệtNam
Quy trình biên tập kênh hình sẽ được chia thành các bước, nhưng tất cả các bước trong quy trình biên tập kênh hình đều phải theo đúng:
Nguyên tắc biên tập kênh hình Thể lệ biên tập
Tiêu chí lựa chọn kênh hình
Bước 1. Biên tập sơ bộ theo loại hình - Phân loại hình để biên tập
- Căn cứ vào nguyên tắc, thể lệ, quy tắc, cấu trúc của các loại hình tiến hành biên tập.
- Biên tập, kiểm ưa, rà soát đối chiếu các loại hình về tính chính xác, tính thống nhất.
- Kiểm ưa bản quyền của kênh hình.
- Biên tập kênh chữ của hình theo đúng quy định.
Thứ nhất, dựa theo tiêu chí lựa chọn hình chân dung đối chiếu với các loại hình mục từ.
Đảm bảo đối với cùng một loại hình mục từ, cùng độ dài mục từ hình có thống nhất không.
Thống nhất về loại hình đối với cùng loại mục từ: cùng là hình chân dung, cùng là hình toàn thân, cùng là hình nhân vật đang hoạt động, hình có khung hay không,...
Thứ hai, trong quá trình biên tập cũng cần có sự trao đổi giữa người biên tập và người biên soạn kênh chữ, người biên soạn kênh hình để có sự thống nhất,...
Sau khi tiến hành rà soát phải có con số thống kê cụ thể, có yêu cầu thực hiện. Phần yêu cầu thực hiện phải ghi rõ ai là người xử lý yêu cầu của người biên tập kênh hình: bộ phận
kỳ thuật hay bộ phận chịu trách nhiệm về kênh hình; nếu yêu cầu biên tập liên quan đến nội dung hình chuyển bộ phận kênh hình; nếu yêu cầu biên tập liên quan đến kỹ thuật chuyển bộ phận kỳ thuật; nếu yêu cầu biên tập liên quan đến tác giả chuyển tác giả; hoặc biên tập chuyển trưởng nhóm hoặc chuyển trưởng ban biên tập, tùy theo phân cấp quản lý.
Thứ ba, trình tự biên tập bản đồ cũng làm theo phân cấp rồi chuyển lại ban biên soạn và ý kiến cuối cùng sẽ chuyển cơ quan chức năng phối hợp thực hiện.
Bước 2. Biên tập nội dung của kênh hình Bước 2.1. Biên tập kênh hình theo đúng tiêu chí lựachọn kênh quy định
Bước này người được giao biên tập dựa ưên các tiêu chí lựa chọn hình đã được thông qua tiến hành rà soát, đưa ra ý kiến nhận xét biên tập. Chuyển ý kiến biên tập về trưởng phân ngành, trưởng ban cho ý kiến chỉ đạo để thực hiện các công đoạn tiếp theo.
Bước này gồm các công việc:
Biên tập về tiêu chí số lượng hình: mục từ loại nào, độ dài bao nhiêu thì có hình.
Biên tập về tiêu chí: loại hình đảm bảo tính tri thức, đảm bảo yếu tố minh họa cho kênh chữ.
Biên tập về tiêu chí: hình đảm bảo kích thước, màu sắc theo quy định.
Bước 2.2. Biên tập hình đã đảm bảo theo đúng cấu trúc của kênh hìnhđãđược duyệt
Cũng như kênh chữ, kênh minh họa của Bách khoa thư mang nội dung thông tin cao. Vì vậy, việc biên tập kênh minh họa phải dựa theo cấu trúc vĩ mô và vi mô.
Bước 2.3. Biên tập sự thống nhất, chinh xác giữakênh hình và kênh chữ
- Rà soát hình và chữ đảm bảo nội dung của hình đúng với nội dung của kênh chữ.
72 NHỮNG VẤN ĐỀ BÁCH KHOATHƯ
- Nội dung của hình đảm bảo cung cấp tri thức cho kênh chữ, minh họa làm rõ kênh chừ.
Bước 3. Biên tập kỹ thuật của kênh hình Bước 3.1. Biên tập kỹ thuật phần hình của kênh hình
+ Biên tập kênh hình của kênh hình: biên tập phần hình căn cứ vào các tiêu chí, quy định về phần kênh hình đã được thông qua đế biên tập đảm bảo các nguyên tắc biên tập:
- Loại hình: hình minh họa, hình chân dung - Kích thước của hình: tỉ lệ hình, khung hay không.
- Màu sắc đảm bảo tính thống nhất.
Bước 2.2. Biên tập ngôn ngữ kỹ thuật phần chữ của kênh hình
Biên tập ngôn ngữ kỹ thuật của phần kênh chữ của kênh hình, người được giao biên tập bám sát các quy định tại các quy tắc: quy tắc chính tả, quy tắc phiên chuyển tên riêng tiếng nước ngoài, quy tắc phiên chuyển tiếng dân tộc để tiến hành biên tập
Bước 4. Biên tập tổng họp giữa hình và chữ Bước này là bước biên tập tổng thể rà soát sau khi đã biên tập kênh chữ và kênh hình.
Bước 5. Biên tập theo liên ngành
Kênh hình là một phần của nội dung tri thức. Vì vậy, kênh chữ có những mục từ mang tính chất liên ngành nghĩa là một mục từ có thể cả 2 ngành (thậm chí 3 ngành) cùng viết thì kênh hình cũng như vậy, có thể 2 - 3 ngành cùng đưa một hình vì đó là hình rất đặc trưng của nội dung cần nêu.
Biên tập kênh hình cần phải dựa theo tiêu chí của các Ban chuyên ngành, biên tập mục từ theo tiêu chí của ngành và với tương quan chung về biên tập giữa các ngành trong bộ sách.
Biên tập liên ngành phải tính đến sự trùng lặp hình ảnh giữa các ngành, xử lý việc trùng hình như thế nào?
Biên tập kênh hình dựa theo đề xuất của Ban biên tập chuyên ngành
Ngoài đề nghị đưa hình vào các mục từ của Ban biên soạn chuyên ngành, trong quá trình biên tập, biên tập viên chuyên ngành có the đề xuất thêm những hình minh họa để làm sáng tỏ, sinh động thêm nội dung bài viết.
Những đề xuất về hình minh họa này cần phải được sự nhất trí thông qua mới được phép đưa vào mục từ.
4. Kết luận
Tóm lại, quy trình biên tập kênh hình được xây dựng dựa trên nguyên tắc, tiêu chí, cấu trúc của kênh hình là một trong những nội dung không thể thiếu của quy trình biên soạn Bộ Bách khoa toàn thư Việt Nam. Biên tập kênh hình được thực hiện bài bản, theo đúng quy trình sẽ góp phần hỗ trợ và nâng cao chất lượng của kênh hình, đảm bảo cho việc lựa chọn được các hình ảnh tiêu biểu và mang nội dung thông tin cao để hồ trợ cho nội dung kênh chữ.
Biên tập kênh chữ là công việc khó khăn, biên tập hình cũng là công việc lớn, phức tạp cần được ban biên soạn và các chuyên gia cùng nhau hợp tác xử lý với mục đích cuối cùng là xuất bản được bộ Bách khoa toàn thư Việt Nam đạt chất lượng khoa học cao.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Vũ Quang Hào, Kiểm kê từ điển học Việt Nam, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội, 2005.
[2] Hội đồng Quốc gia Chỉ đạo Biên soạn Từ điển Bách khoa Việt Nam, Từ điển bách khoa Việt Nam 4 tập, Nxb. Từ điển bách khoa, Hà Nội, 1995-2005.
[3] Nguyễn Kim Thản, Nguyễn Kim Thản tuyển tập, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2003.
[4] Hà Học Trạc, Lịch sử - Lý luận và thực tiễn biên soạn Bách khoa toàn thư, Nxb. Từ điên bách khoa, Hà Nọi, 2004.
