ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh ë thêi hiÖn ®¹i - ph−¬ng diÖn triÕt häc x· héi
NguyÔn §¾c Lý(*)
1. Thêi hiÖn ®¹i, l−ìng ®Ò chiÕn tranh vµ hoµ b×nh ®· ®−îc ®Æt thµnh mét vÊn ®Ò toµn cÇu gay g¾t nhÊt, khiÕn cho nã trë thµnh vÊn ®Ò cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng ®èi víi sù sèng cßn cña nh©n lo¹i. NhiÒu cuéc chiÕn tranh xuÊt hiÖn, nh− mét hiÖn t−îng lÞch sö - x·
héi, ®· ®¹t tíi giíi h¹n ®e däa b¶n th©n sù tån t¹i cña loµi ng−êi. Qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ ®ang diÔn ra m¹nh mÏ còng lµ yÕu tè khiÕn vÊn ®Ò chiÕn tranh vµ hoµ b×nh mang mµu s¾c míi, ®ßi hái ph¶i ®−îc lµm s¸ng tá vÒ ph−¬ng diÖn triÕt häc x· héi.
Vèn ®−îc coi lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng tiÖn h÷u hiÖu ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ trong nhiÒu thÕ kû tr−íc, chiÕn tranh b¾t ®Çu ®¸nh mÊt ý nghÜa lÞch sö cña m×nh do nh÷ng hËu qu¶ kh«n l−êng cña xung ®ét h¹t nh©n. Còng tõ ®ã, gi¸ trÞ cña hßa b×nh ngµy cµng t¨ng lªn, nã trë thµnh ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó duy tr× nÒn v¨n minh nh©n lo¹i.
Nh÷ng cuéc tranh luËn vÒ vÞ trÝ, vai trß vµ chøc n¨ng cña chiÕn tranh trong
®êi sèng x· héi ®· cã nh÷ng thay ®æi
®¸ng kÓ. Trong qu¸ khø, nhiÒu nhµ t−
t−ëng ®· ®−a ra nh÷ng ®¸nh gi¸ phiÕn diÖn vÒ chiÕn tranh vµ hoµ b×nh, ®· ®em
®Æt chóng ®èi nghÞch nhau, nh− c¸i thiÖn vµ c¸i ¸c trõu t−îng,… ThÝ dô, N.
Machiavelli, F. Bacon, T. Hobbes, P.- J.Proudon, F. Nietzsche, v.v... (*)®· coi chiÕn tranh lµ ®éng lùc cña ph¸t triÓn x· héi, lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho sù tån t¹i cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i. Hä ®Æt chiÕn tranh cao h¬n hoµ b×nh, coi hßa b×nh nh− lµ sù tr× trÖ trong ®êi sèng x·
héi, sù suy tho¸i ®¹o ®øc cña nã(**). LËp tr−êng ca ngîi chiÕn tranh bÞ ®em ®èi lËp víi c¸c quan ®iÓm phñ ®Þnh vai trß tiÕn bé cña chiÕn tranh. C¸c nhµ t−
t−ëng tiÕn bé, nh− W.Peni, J. J.
Rousseau, I. Kant, v.v..., ®· ®¸nh gi¸
chiÕn tranh nh− tËp hîp mäi téi ¸c cña nh©n lo¹i vµ h¨ng h¸i kªu gäi hoµ b×nh.
Hä g¾n liÒn lêi kªu gäi nµy víi t− t−ëng c¶i t¹o x· héi mang tÝnh tiÕn bé(***).
Theo chóng t«i, ®Æc tr−ng cho tÊt c¶
mäi quan ®iÓm nªu trªn lµ c¸ch tiÕp cËn
(*)NCS., Gi¶ng viªn Häc viÖn C¶nh s¸t nh©n d©n, Bé C«ng an.
(**) Xem thªm: N. Machiavelli. Qu©n vương. H.:
Tri thức, 2008, tr.120-136; F.Bacon. Works, t.4.
London: 1970, s.198-246; T. Hobbes. Opera philosophica. London: 1945, t.4, s.64-83; F.
Nietzsche. Werke, Bd. 1-3. Munchen: 1956, t.2, s.300-321.
(***) Xem thªm: J. J. Rousseau. Oeuvres
complÌtes, t.1-13, t.8. P.: 1989, s.430-451; I.
Kant. Gesammelte Schriften, Bd. 1-11, t.10.
Berlin: 1921, s.262-286.
trõu t−îng, phi lÞch sö víi chiÕn tranh vµ hoµ b×nh. Bëi, trong x· héi cã giai cÊp, chiÕn tranh vµ hoµ b×nh lu«n cã mét néi dung giai cÊp cô thÓ, do vËy chiÕn tranh vµ hoµ b×nh gi÷ c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau vµ ®ãng c¸c vai trß kh¸c nhau trong tiÕn tr×nh tiÕn bé x· héi.
BiÖn chøng cña chiÕn tranh vµ hoµ b×nh rÊt phøc t¹p do néi dung m©u thuÉn, nhiÒu chiÒu c¹nh cña chóng, nh− c¸c tr¹ng th¸i x¸c ®Þnh cña ®êi sèng x· héi, sù kÕ tôc vµ ph−¬ng tiÖn chÝnh trÞ cña nhµ n−íc, d©n téc, giai cÊp.
ViÖc vïng lªn ®Êu tranh vò trang chèng l¹i nh÷ng kÎ ¸p bøc vµ bãc lét, c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc ®−¬ng nhiªn b¸c bá nÒn hoµ b×nh trong ®ã hä bÞ l¨ng nhôc, n« dÞch, bãc lét. ChiÕn tranh v× sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc, giai cÊp - x·
héi, sù b¶o vÖ b»ng vò trang c¸c thµnh tùu d©n chñ cña c¸c d©n téc lµ chiÕn tranh chÝnh nghÜa, nã thóc ®Èy tiÕn bé x· héi. Vµ, ng−îc l¹i, chiÕn tranh dÉn tíi sù ¸p bøc c¸c d©n téc, quÇn chóng lao ®éng, ®Õn sù x©m l−îc l·nh thæ cña ng−êi kh¸c, ®Õn chñ nghÜa thuéc ®Þa vµ chñ nghÜa thuéc ®Þa míi, lµ mang tÝnh chÊt ph¶n tiÕn bé, k×m h·m tiÕn tr×nh tiÕn bé x· héi, lµ chiÕn tranh phi nghÜa.
DÊu hiÖu b¶n chÊt cña hoµ b×nh lµ sù v¾ng mÆt cña ®Êu tranh vò trang.
Song ®iÒu nµy kh«ng lo¹i trõ nh÷ng kh¸c biÖt vÒ ®Æc tr−ng cña hoµ b×nh.
Ch¼ng h¹n, hoµ b×nh trªn quy m« toµn cÇu tr−íc hÕt gi¶ ®Þnh sù v¾ng mÆt chiÕn tranh thÕ giíi, mÆc dï kh«ng lo¹i trõ chiÕn tranh vµ xung ®ét qu©n sù riªng biÖt trªn Tr¸i ®Êt. §ång thêi, hoµ b×nh gi÷a hai n−íc còng lo¹i trõ chiÕn tranh.
Hoµ b×nh ®−îc ph©n biÖt theo c¸c cÊp ®é ph¸t triÓn cña m×nh. CÊp ®é thÊp nhÊt cña nã lµ sù v¾ng mÆt chiÕn tranh khi cã
quan hÖ quèc tÕ hay giai cÊp hÕt søc c¨ng th¼ng. §©y lµ hoµ b×nh bªn bê cña chiÕn tranh, mµ thùc chÊt lµ tr¹ng th¸i tiÒn chiÕn tranh. Trong ®iÒu kiÖn nh−
vËy, ng−êi ta t¨ng c−êng ch¹y ®ua vò trang, chuÈn bÞ chiÕn tranh, qu©n phiÖt ho¸ ®êi sèng x· héi. Vµ, ng−îc l¹i, viÖc n©ng cao c¸c cÊp ®é hoµ b×nh th−êng ®i liÒn víi viÖc gi¶i trõ qu©n bÞ. Trong ®iÒu kiÖn nµy, hoµ b×nh bao hµm viÖc ph¸t triÓn thµnh c«ng quan hÖ ngo¹i giao, th−¬ng m¹i vµ v¨n ho¸ gi÷a c¸c n−íc.
Do vËy, víi t− c¸ch lµ c¸c tr¹ng th¸i kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi, chiÕn tranh vµ hoµ b×nh cã c¸c quan hÖ kh¸c nhau víi nhau: tõ sù ®èi lËp hoµn toµn vÒ
®Æc tr−ng c¬ b¶n (sù hiÖn diÖn hay sù v¾ng mÆt ®Êu tranh vò trang) vµ c¸c ph−¬ng ph¸p chuyÓn biÕn c¸i nµy thµnh c¸i kh¸c (b−íc chuyÓn ®ét ngét tõ hoµ b×nh sang chiÕn tranh, vµ ng−îc l¹i) ®Õn c¸c lo¹i tr¹ng th¸i qu¸ ®é kh¸c nhau, khi mµ x· héi d−êng nh− luån vµo chiÕn tranh. Trªn giai ®o¹n nh− vËy, c¸c cÊp ®é cña hoµ b×nh gi¶m ®i ®¸ng kÓ, sù ®èi ®Çu qu©n sù trë nªn gay g¾t h¬n, thËm chÝ c¸c xung ®ét qu©n sù cã thÓ xuÊt hiÖn. Tuy nhiªn qu¸ tr×nh nµy còng cã thÓ ph¸t triÓn theo chiÒu h−íng ng−îc l¹i.
2. Nghiªn cøu chiÕn tranh vµ hoµ b×nh ë thêi hiÖn ®¹i, kh«ng thÓ kh«ng nhËn thÊy mét ®Æc tr−ng cña nã nh− sù lµm s©u s¾c thªm tÝnh chÊt cña nh÷ng chuyÓn biÕn x· héi khi chuyÓn tõ hoµ b×nh sang chiÕn tranh, vµ ng−îc l¹i. Cho dï kh¸c nhau nhiÒu vÒ quy m«, thêi gian kÐo dµi, néi dung chÝnh trÞ, ph−¬ng thøc tiÕn hµnh, song chóng ta vÉn nhËn thÊy mét xu h−íng ®Æc tr−ng cho thêi hiÖn ®¹i lµ sù gia t¨ng ¶nh h−ëng cña b¹o lùc vò trang ®Õn mäi mÆt ®êi sèng x· héi. D−íi c¸c h×nh thøc ph¸t triÓn
cña m×nh, chiÕn tranh kh«ng nh÷ng trë thµnh ®Êu tranh vò trang cña qu©n ®éi v× c¸c môc ®Ých chÝnh trÞ mµ cßn lµ mét tr¹ng th¸i míi vÒ chÊt cña x· héi. B−íc chuyÓn tõ hoµ b×nh sang chiÕn tranh g©y ra nh÷ng chuyÓn biÕn s©u s¾c trong
®êi sèng x· héi. Vµ mÆc dï b¹o lùc vò trang v× môc ®Ých chÝnh trÞ vÉn cÊu thµnh b¶n chÊt cña chiÕn tranh, quy
®Þnh sù khëi x−íng nã, song chiÕn tranh kh«ng chØ quy thµnh ®Êu tranh vò trang, mµ lµ sù ®èi kh¸ng trong mäi lÜnh vùc x· héi, lµ sù c¶i tæ chóng mét c¸ch s©u s¾c. V× lîi Ých cña chiÕn tranh mµ ng−êi ta tæ chøc l¹i kinh tÕ, th−îng tÇng chÝnh trÞ, ®êi sèng tinh thÇn x· héi, h¹n chÕ d©n chñ, thay ®æi c¬ cÊu, néi dung vµ môc ®Ých cña quan hÖ ngo¹i giao, th−¬ng m¹i, v¨n ho¸ gi÷a c¸c n−íc.
Néi dung chÝnh trÞ cña mçi cuéc chiÕn tranh ®Òu cã h×nh thøc kü thuËt qu©n sù cña m×nh, tøc g¾n liÒn víi c¸c ph−¬ng tiÖn kü thuËt vµ c¸c ph−¬ng thøc tiÕn hµnh chiÕn tranh x¸c ®Þnh.
Gi÷a néi dung chÝnh trÞ vµ h×nh thøc kü thuËt qu©n sù cña chiÕn tranh cã mét sù t−¬ng t¸c phøc t¹p. Néi dung chÝnh trÞ ph¶n tiÕn bé th−êng thÓ hiÖn ë c¸c ph−¬ng thøc vµ c¸c biÖn ph¸p tiÕn hµnh chiÕn tranh mét c¸ch man dî, tµn ¸c. Do vËy, kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ xu h−íng thèng trÞ trong ph¸t triÓn h×nh thøc kü thuËt qu©n sù cña chiÕn tranh hiÖn ®¹i lµ viÖc t¨ng tèc ®é chÕ t¹o ra nh÷ng vò khÝ cã søc ph¸ huû ngµy mét lín h¬n, cô thÓ lµ vò khÝ h¹t nh©n. ChÝnh vò khÝ huû diÖt hµng lo¹t ®· t¹o ra mét bèi c¶nh míi trong thÕ giíi hiÖn ®¹i.
Trong thÕ kû XIX ®· diÔn ra kho¶ng 192 cuéc chiÕn tranh vµ 125 cuéc xung
®ét qu©n sù. Néi dung chÝnh trÞ cña chóng lµ tiÕn bé v× chóng chñ yÕu h−íng
vµo viÖc lËt ®æ chÕ ®é chuyªn chÕ vµ chÕ
®é phong kiÕn, xo¸ bá ¸ch ¸p bøc cña qu©n x©m l−îc, ®µn ¸p c¸c thÕ lùc ph¶n
®éng (1, s.24-31). NÕu so chóng víi c¸c cuéc chiÕn tranh thêi hiÖn ®¹i th× chóng kh«ng ®Ém m¸u vµ tµn ph¸ ghª gím.
Tuy nhiªn, trong bÊt kú tr−êng hîp nµo, ph−¬ng diÖn ph¸ huû cña chiÕn tranh, h×nh thøc kü thuËt qu©n sù tiÕn hµnh nã ë thÕ kû tr−íc còng kh«ng ®éng ch¹m tíi sù tån t¹i cña nÒn v¨n minh vµ sù sèng trªn Tr¸i ®Êt. Nhê khoa häc kü thuËt qu©n sù ph¸t triÓn, b¹o lùc vò trang ë thêi hiÖn ®¹i trë thµnh ph−¬ng tiÖn quyÕt ®Þnh chÝnh s¸ch ®èi néi vµ ®èi ngo¹i cña c¸c thÕ lùc ph¶n ®éng; h×nh thøc kü thuËt qu©n sù tiÕn hµnh chiÕn tranh ngµy cµng trë nªn mang tÝnh ph¸
huû vµ nguy hiÓm h¬n ®èi víi sù tån t¹i cña toµn bé c¸c n−íc vµ c¸c d©n téc; b−íc nh¶y vät lín vÒ quy m« chiÕn tranh, vÒ sè l−îng mÊt m¸t vµ ph¸ huû cña c¸c bªn tham chiÕn ®· diÔn ra. Bªn c¹nh v«
sè chiÕn tranh vµ xung ®ét khu vùc, hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi cïng víi nh÷ng sù tµn ph¸ ghª gím ®· x¶y ra.
ThÕ kû XX ®· mang l¹i cho nh©n lo¹i sè ng−êi hy sinh vµ thiÖt h¹i lín h¬n so víi nh©n lo¹i ph¶i chÞu ®ùng trong nhiÒu thÕ kû. Ch¼ng h¹n, kho¶ng 14 triÖu ng−êi
®· hy sinh trong chiÕn tranh ë ch©u ¢u suèt ba thÕ kû tõ XVII ®Õn XVIII. Trong khi ®ã th× chØ riªng chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø hai ®· lµm thiÖt h¹i h¬n 54 triÖu ng−êi (2, c.200-202).
§ång thêi nh÷ng chuyÓn biÕn quan träng còng diÔn ra trong néi dung giai cÊp cña hoµ b×nh. Gi¸ trÞ cña hoµ b×nh t¨ng lªn nh©n cã sù t¨ng c−êng tÝnh chÊt ph¸ huû cña chiÕn tranh vµ kh¶ n¨ng sö dông hoµ b×nh nh− ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt
®Ó tæ chøc l¹i ®êi sèng x· héi lo¹i trõ ¸p
bøc mét d©n téc, ¸p bøc giai cÊp. Trªn thùc tÕ, hoµ b×nh ®−îc x¸c lËp sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø Hai lµ kh¸c víi hoµ b×nh do HiÖp −íc Versailles x¸c lËp.
Nh− vËy, thêi hiÖn ®¹i g¾n liÒn víi viÖc vÊn ®Ò chiÕn tranh vµ hoµ b×nh.
Hoµ b×nh trë thµnh ®iÒu kiÖn kh¸ch quan cÇn thiÕt ®Ó duy tr× vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n minh nh©n lo¹i, ®Ó kÕ tôc sù sèng trªn Tr¸i ®Êt. Toµn thÓ loµi ng−êi tiÕn bé ®ang tiÕn hµnh cuéc ®Êu tranh nh»m cñng cè hoµ b×nh, v× sù cïng tån t¹i hoµ b×nh vµ an ninh nh− nhau cña mäi d©n téc.
Víi t− c¸ch mét hiÖn t−îng x· héi, chiÕn tranh ®· tr¶i qua nh÷ng thay ®æi quan träng ë thêi hiÖn ®¹i. §ãng vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh nµy lµ c¸c nh©n tè kinh tÕ-x· héi vµ chÝnh trÞ. ë
®©y cÇn ph¶i kÓ tíi c¸c tæ hîp qu©n sù c«ng nghiÖp vµ c¸c c«ng ty xuyªn quèc gia. Logic tiÕn ho¸ néi t¹i cña ngµnh qu©n sù, tr×nh ®é kü thuËt qu©n sù cña chiÕn tranh trùc tiÕp ®−îc quy ®Þnh bëi nh÷ng thµnh tùu khoa häc - kü thuËt.
Do t¸c ®éng tõ phÝa chÝnh s¸ch cña c¸c thÕ lùc ph¶n ®éng, c¸ch m¹ng khoa häc - kü thuËt ngay lËp tøc nhËn ®−îc ®Þnh h−íng qu©n phiÖt ho¸. C¸c quèc gia nç lùc c¶i tæ lùc l−îng vò trang cña m×nh trªn c¬ së khoa häc - kü thuËt míi.
Nh÷ng chuyÓn biÕn vÒ chÊt diÔn ra kh«ng nh÷ng trong vò khÝ vµ kü thuËt qu©n sù mµ c¶ trong ph−¬ng thøc vµ h×nh thøc tiÕn hµnh chiÕn tranh, trong c¬ cÊu tæ chøc, trong ®µo t¹o nh©n sù.
Cuéc c¸ch m¹ng kü thuËt qu©n sù biÕn thµnh mét hiÖn t−îng quèc tÕ, cã kh¶ n¨ng ®em l¹i cho chiÕn tranh thÕ giíi t−¬ng lai mét bé mÆt hoµn toµn míi. NÕu chiÕn tranh x¶y ra th× hµng tr¨m triÖu ng−êi sÏ trë thµnh n¹n nh©n,
sÏ xuÊt hiÖn t×nh tr¹ng thiÕu hôt hay hoµn toµn kh«ng cã n−íc, l−¬ng thùc, thuèc men, nh÷ng ng−êi sèng sãt sÏ sèng víi nguy c¬ bÞ nhiÔm bÖnh, quü gen sÏ bÞ ®e do¹ nghiªm träng; nh÷ng diÖn tÝch réng lín trªn Tr¸i ®Êt sÏ trë thµnh n¬i hoang vu do nhiÔm phãng x¹; c¸n c©n sinh th¸i sÏ bÞ ph¸ vì, tøc nh÷ng qu¸ tr×nh kh«ng mong muèn sÏ xuÊt hiÖn trong c¬ thÓ ®éng vËt, trong c©y trång, trong khÝ quyÓn.
Kh¸i niÖm chiÕn tranh h¹t nh©n vµ th¶m ho¹ h¹t nh©n ngµy cµng xÝch l¹i gÇn nhau. Song ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ sù thay thÕ lÉn nhau ®−îc hoµn toµn cña chóng. Danh tõ "th¶m ho¹" cã nghÜa lµ diÖt vong, g¾n liÒn víi mÊt m¸t vÒ ng−êi. YÕu tè ph¸ huû v−ît ra khái sù kiÓm so¸t nh− vËy cña th¶m ho¹ còng
®−îc nhÊn m¹nh ®èi víi chiÕn tranh h¹t nh©n. §ång thêi còng kh«ng nªn coi chiÕn tranh h¹t nh©n ®¬n gi¶n lµ th¶m ho¹. VÊn ®Ò lµ bÊt kú cuéc chiÕn tranh nµo còng ®−îc c¸c lùc l−îng x· héi x¸c
®Þnh chuÈn bÞ, còng kÕ tôc chÝnh s¸ch cña chóng. ChiÕn tranh h¹t nh©n kh«ng ph¶i lµ ngo¹i lÖ. B¶n th©n kh¶ n¨ng gi¸ng ®ßn h¹t nh©n ®Çu tiªn ®· lµ mét chÝnh s¸ch tµn ¸c, nh»m chèng l¹i nh©n lo¹i. Quan niÖm vÒ chiÕn tranh h¹t nh©n nh− sù kÕ tôc chÝnh s¸ch cña c¸c thÕ lùc cho phÐp ph¸t hiÖn ra céi nguån s©u xa cña nguy c¬ h¹t nh©n, chØ ra kÎ ph¹m téi cô thÓ cña nã, huy ®éng ®«ng
®¶o quÇn chóng nh©n d©n tham gia vµo cuéc chiÕn tranh chèng chiÕn tranh.
Nguy c¬ cña chiÕn tranh h¹t nh©n thÕ giíi cßn cã mét ph−¬ng diÖn quan träng n÷a ®èi víi nÒn v¨n minh nh©n lo¹i. ViÖc chuÈn bÞ chiÕn tranh h¹t nh©n kÐo theo viÖc t¨ng tèc ®é ch¹y ®ua vò trang. Sù gia t¨ng kh«ng k×m h·m ®−îc
chi phÝ qu©n sù t¹o ra mét t×nh huèng míi vÒ chÊt trªn thÕ giíi: ngµy cµng lµm mÊt æn ®Þnh bèi c¶nh quèc tÕ, lµm gi¶m bít an ninh cña c¸c d©n téc, ®Æt mét g¸nh nÆng kh«ng chÞu ®ùng ®−îc lªn vai quÇn chóng lao ®éng. Mçi n¨m nhu cÇu qu©n sù tiªu tèn hÕt h¬n 650 tû USD. Theo tÝnh to¸n cña OON, gÇn 60 triÖu ng−êi trªn thÕ giíi trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp tham gia vµo c¸c c«ng viÖc cã
®Þnh h−íng qu©n sù. H¬n n÷a, xu h−íng thèng trÞ trong ch¹y ®ua vò trang lµ qu¸
tr×nh t¨ng nhanh gi¸ cña vò khÝ vµ kü thuËt qu©n sù. ViÖc c¾t gi¶m 1% kinh phÝ chi cho vò trang sÏ cho phÐp dïng kho¶ng 34 tû USD cho nhu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. Do ch¹y ®ua vò trang mµ ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, 400 triÖu ng−êi bÞ ®ãi, 300 triÖu ng−êi m¾c chøng thiÕu m¸u, 100 triÖu trÎ em cã nguy c¬ bÞ chÕt do thiÕu dinh d−ìng vµ thiÕu vitamin, 30% trÎ em kh«ng
®−îc ®i häc (3, c.126-130). MÆc dï vËy c¸c n−íc nµy vÉn chiÕm 11% ng©n s¸ch qu©n sù toµn cÇu. Chñ nghÜa qu©n phiÖt
®· lµm suy yÕu c¬ thÓ c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, lµ trë ng¹i lín trªn con
®−êng ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña chóng. Cuéc ch¹y ®ua vò trang lµm cho thÕ giíi mÊt æn ®Þnh, lµ mét c¶n trë lín trªn con ®−êng gi¶i quyÕt mäi vÊn ®Ò toµn cÇu kh¸c thêi hiÖn ®¹i: nguy c¬
khñng ho¶ng sinh th¸i, b¶o ®¶m nguån n¨ng l−îng, nguyªn liÖu vµ l−¬ng thùc cho nh©n lo¹i, xo¸ bá nghÌo nµn, n©ng cao møc ®é b¶o vÖ søc khoÎ, gi¸o dôc, v.v...
Nh− vËy, viÖc lo¹i bá nguy c¬ chiÕn tranh h¹t nh©n, viÖc ng¨n chÆn ch¹y
®ua vò trang, viÖc c¾t gi¶m lùc l−îng vò trang vµ ng©n s¸ch qu©n sù thÓ hiÖn lµ vÊn ®Ò cèt tö cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i ë thêi hiÖn ®¹i. LÇn ®Çu tiªn trong
lÞch sö nh©n lo¹i, vÊn ®Ò chiÕn tranh vµ hoµ b×nh ®· trë thµnh vÊn ®Ò tån t¹i cña nh©n lo¹i vµ t−¬ng lai cña nã. VÊn ®Ò nµy ®−îc ®Æt ra mét c¸ch gay g¾t nhÊt:
hoÆc lµ nh©n lo¹i sÏ t×m ra søc m¹nh vµ ph−¬ng tiÖn ®Ó ng¨n chÆn th¶m ho¹ h¹t nh©n, chuyÓn nguån dù tr÷ vËt chÊt khæng lå, ®−îc chi cho môc ®Ých qu©n sù, sang cho viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn
®Ò toµn cÇu cÊp b¸ch, b¶o ®¶m tiÕn bé x· héi, hoÆc lµ thÕ giíi bÞ nÐm vµo lß löa cña cuéc chiÕn tranh h¹t nh©n.
3. VÊn ®Ò chiÕn tranh vµ hoµ b×nh
®· cã mét s¾c th¸i míi trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸ ®ang diÔn ra m¹nh mÏ trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc ®êi sèng x· héi ë
®Çu thÕ kû XXI. ChiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh ®−îc ®Æt lªn hµng ®Çu.
§ã lµ sù xung ®ét gi÷a c¸c nÒn v¨n minh, c¸c nÒn v¨n ho¸, c¸c t«n gi¸o, mÆc dï ë ®©y còng cã thÓ chØ ra c¸c nguyªn nh©n kinh tÕ vµ d©n sè. ChiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh ®· b¾t ®Çu diÔn ra ë nh÷ng n−íc riªng biÖt. DÊu hiÖu ®Çu tiªn vÒ xung ®ét nh− vËy lµ xung ®ét vò trang gi÷a c¸c céng ®ång Kit« gi¸o vµ Håi gi¸o ë Lybanon vµo nh÷ng n¨m 80 thÕ kû XX. Sau ®ã, xung
®ét nh− vËy ®· b¾t ®Çu diÔn ra ë hµng lo¹t n−íc kh¸c, nh− ë Bosnia vµ Herzegovina, ë Afghanistan, Balkan, Zacaz vµ Chesnia, Jamu vµ Casmi, gi÷a Israel vµ c¸c n−íc Arab.
Nh− vËy, theo chóng t«i, kinh nghiÖm vÒ chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh ë thêi hiÖn ®¹i ®· ®−îc tÝch luü kh«ng Ýt. §· ®Õn lóc chóng ta cÇn ph¶i tæng kÕt nã vµ chØ ra ®Æc ®iÓm, c¸c nguyªn nh©n cña chiÕn tranh ë thêi hiÖn ®¹i. Cã thÓ nªu ra mét sè ®Æc ®iÓm
®Æc tr−ng cña chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh nh− sau.
Thø nhÊt, ®éng c¬ c¬ b¶n thóc ®Èy c¸c n−íc tham gia xung ®ét vò trang kh«ng chØ lµ lîi Ých thuÇn tuý kinh tÕ vµ t− t−ëng hÖ, mµ lµ sù ®èi ®Çu v¨n minh, lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c t«n gi¸o vµ c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau. KhÈu hiÖu tiªu diÖt tµ gi¸o, th¸nh chiÕn l¹i ®−îc c¸c thñ lÜnh cùc ®oan chñ nghÜa sö dông, ®i theo hä lµ hµng tr¨m triÖu ng−êi. §©y lµ zÝc z¾c cña lÞch sö, lµ sù quay l¹i qu¸ khø, nh−ng trªn mét c¬ së c«ng nghÖ míi, khi mµ c¸c nÒn v¨n minh xung ®ét cã vò khÝ hiÖn ®¹i nhÊt vµ biÕt sö dông c¸c c«ng nghÖ th«ng tin hiÖn ®¹i ®Ó g©y chiÕn vµ tiÕn hµnh chiÕn tranh. Thø hai, nh÷ng kh¸c biÖt vÒ lo¹i h×nh v¨n ho¸ trong c¸c nÒn v¨n minh kh¸c nhau cã t¸c ®éng ë ®©y. Chñ nghÜa nguyªn gi¸o hiÖn ®¹i th−êng khëi x−íng xung ®ét vµ chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh. Thø ba, Èn nÊu d−íi c¸i vá v¨n ho¸ - t«n gi¸o lµ lîi Ých sinh tån hiÖn thùc, vµ tr−íc hÕt lµ sù kh¸c nhau vÒ xu h−íng ph¸t triÓn d©n sè cña c¸c nÒn v¨n minh kh¸c nhau. V× kh«ng gian sinh tån mµ con ng−êi s½n sµng hy sinh, lao vµo cuéc chiÕn víi c¸c céng ®ång kh¸c. Thø t−, ®éng c¬ kÝch thÝch m¹nh mÏ xung ®ét gi÷a c¸c nÒn v¨n minh lµ lîi Ých kinh tÕ, kho¶ng c¸ch ngµy mét t¨ng gi÷a c¸c nÒn v¨n minh giµu vµ nghÌo mµ xu h−íng d©n sè ®µo s©u h¬n n÷a. C¸c n−íc vµ c¸c nÒn v¨n minh nghÌo kh«ng cã g× ®Ó mÊt, ®Ó cøu m×nh vµ con ch¸u m×nh, nªn chóng s½n sµng lµm tÊt c¶, kÓ c¶ sö dông vò khÝ. Thø n¨m, nguy c¬ xung ®ét gi÷a c¸c nÒn v¨n minh t¨ng lªn do chÝnh s¸ch x©m l−îc cña c¸c c«ng ty xuyªn quèc gia ®ang l¹m dông toµn cÇu ho¸ ®Ó bßn rót c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn, tµi chÝnh vµ trÝ tuÖ tõ c¸c n−íc kÐm ph¸t triÓn, qua ®ã h¹n chÕ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn vµ tho¸t ra
khái nghÌo ®ãi cña c¸c n−íc nµy, qua ®ã chóng lµm t¨ng nguy c¬ xung ®ét tù huû diÖt toµn cÇu gi÷a c¸c nÒn v¨n minh.
Thø s¸u, tÝnh bÊt æn ®Þa chÝnh trÞ, sù thiÕu v¾ng c¬ chÕ ®iÒu tiÕt vµ ng¨n chÆn h÷u hiÖu xung ®ét gi÷a c¸c quèc gia, gi÷a c¸c nÒn v¨n minh thóc ®Èy chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh.
Theo chóng t«i, viÖc ®Æt chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh lªn hµng ®Çu kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn, mµ nã ®−îc quy
®Þnh bëi nh÷ng nguyªn nh©n v¨n ho¸ - x· héi, d©n sè, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ.
Nh÷ng nh©n tè lµm t¨ng nguy c¬ chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh vµ nh÷ng nh©n tè chèng l¹i nguy c¬ Êy vµ dÉn tíi sù hîp t¸c gi÷a chóng bao gåm d©n sè (xu h−íng t¨ng kh«ng ®ång ®Òu sÏ lµm t¨ng ¸p lùc d©n sè ë c¸c nÒn v¨n minh víi tèc ®é gia t¨ng cao, ®iÒu nµy cã thÓ dÉn tíi xung ®ét), kinh tÕ (sù gia t¨ng kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c nÒn v¨n minh giµu vµ nghÌo dÉn tíi ý ®Þnh ph©n chia l¹i cña c¶i b»ng con ®−êng b¹o lùc), chiÕn l−îc sai lÇm cña c¸c c«ng ty xuyªn quèc gia (v× lîi nhuËn mµ chóng bßn rót tµi nguyªn cña c¸c n−íc kÐm ph¸t triÓn, qua ®ã lµm t¨ng kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c nÒn v¨n minh, ph¸ vì tû lÖ hîp lý gi÷a c¸c khu vùc kinh tÕ thÕ giíi, cung cÊp thªm vò khÝ hiÖn ®¹i, v.v...), chÝnh s¸ch thiÓn cËn cña nÒn v¨n minh ph−¬ng T©y (ý ®Þnh trë thµnh siªu c−êng duy nhÊt, g¸n ý muèn chñ quan cña m×nh cho c¸c nÒn v¨n minh kh¸c, thùc hiÖn ®éc quyÒn cña m×nh, g¸n quan niÖm cña m×nh vÒ trËt tù thÕ giíi cho c¸c nÒn v¨n minh kh¸c). Nhãm nh÷ng nh©n tè chèng l¹i nguy c¬ chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh bao gåm nh©n tè v¨n ho¸ - x· héi, t«n gi¸o vµ c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin
®¹i chóng, nh©n tè kinh tÕ (thùc sù vµ nhanh chãng gi¶m bít kho¶ng c¸ch vÒ
(tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ vµ møc sèng gi÷a c¸c nÒn v¨n minh), nh©n tè ®Þa chÝnh trÞ.
4. §Ò cËp tíi nguy c¬ xung ®ét toµn cÇu, cÇn nãi tíi sù ph©n bæ kh«ng ®ång
®Òu søc m¹nh qu©n sù gi÷a c¸c nÒn v¨n minh. Søc m¹nh qu©n sù hoµn toµn kh«ng tû lÖ thuËn víi d©n sè vµ søc m¹nh kinh tÕ. Do vËy, vµo ®Çu thÕ kû XXI, nguy c¬ xung ®ét qu©n sù gi÷a c¸c nÒn v¨n minh, chiÕn tranh toµn cÇu kh«ng bÞ lo¹i bá. V× vËy, nhiÖm vô quan träng cña nh©n lo¹i lµ ng¨n chÆn nguy c¬ Êy.
Kh«ng chØ xung ®ét qu©n sù, mµ chiÕn tranh ®Þa kinh tÕ, chiÕn tranh th«ng tin hiÖn nay còng ®em l¹i hËu qu¶ ph¸ huû khñng khiÕp. ChiÕn tranh
®Þa kinh tÕ cã môc ®Ých ph©n chia l¹i thu nhËp quèc d©n vµ thu nhËp thÕ giíi, ph¸ huû c¸c c¬ sö h¹ tÇng kinh tÕ, lµm biÕn d¹ng hÖ thèng kinh tÕ - x· héi. Vai trß cña chiÕn tranh ®Þa kinh tÕ t¨ng lªn trong ®iÒu kiÖn xung ®ét qu©n sù cã thÓ mang tÝnh tù huû diÖt vµ qu¸ tr×nh hoµ nhËp nÒn kinh tÕ d©n téc vµo nÒn kinh tÕ toµn cÇu cã thÓ ®Æt ®Êt n−íc bªn bê vùc cña sù ph¸ s¶n. ChiÕn tranh ®Þa th«ng tin c« lËp c¸c n−íc hay c¸c nÒn v¨n minh trong kh«ng gian v¨n ho¸ - x·
héi thÕ giíi, ®em l¹i cho chóng bé mÆt cña kÎ thï, cã thÓ kÐo theo xung ®ét vò trang hay sù tån t¹i tr−íc c¸c trõng ph¹t kinh tÕ vµ sù minh biÖn cho chóng.
Mèi nguy hiÓm nµy t¨ng lªn do toµn cÇu ho¸ kh«ng gian th«ng tin vµ phÇn lín ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng chÞu
¶nh h−ëng cña mét nhãm nhá c¸c c«ng ty xuyªn quèc gia mµ trô së ®Æt ë trung t©m nÒn v¨n minh ph−¬ng T©y vµ ph¶n
¸nh lîi Ých cña nã.
Do vËy, viÖc ®Æt lªn hµng ®Çu chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh kh«ng ph¶i lµ ngÉu nhiªn, nã ®−îc quyÕt ®Þnh
bëi c¸c nguyªn nh©n v¨n ho¸ x· héi, d©n sè, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ s©u s¾c. Bèn nh©n tè chñ yÕu ®ã (d©n sè, kinh tÕ, chiÕn l−îc sai lÇm cña c¸c c«ng ty xuyªn quèc gia, chÝnh s¸ch thiÓn cËn cña c¸c nÒn v¨n minh ph−¬ng T©y) cã thÓ dÉn tíi sù xung ®ét vµ chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh. VËy c¸c nh©n tè ph¶n kh¸ng hay nh÷ng nh©n tè nh»m chèng l¹i chiÕn tranh Êy lµ g×?
Theo chóng t«i, cÇn ph¶i ®Æt nh©n tè v¨n ho¸ x· héi lªn hµng ®Çu v×, mÆc dï nã th−êng trë thµnh nguyªn nh©n cña xung ®ét vµ chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh, nh−ng chÝnh nã lµ hy väng ®Ó gi¶i tho¸t khái xung ®ét qu©n sù tù huû diÖt gi÷a c¸c nÒn v¨n minh. V¶
l¹i, xÐt ®Õn cïng, tÊt c¶ nh÷ng g× diÔn ra trong x· héi ®Òu lµ s¶n phÈm ho¹t ®éng cña con ng−êi, cña c¸c nhãm ng−êi (bao gåm c¸c s¾c téc, c¸c d©n téc, c¸c n−íc, c¸c nÒn v¨n minh) cã tr×nh ®é hiÓu biÕt vµ thãi quen x¸c ®Þnh, cã v¨n ho¸, hÖ t−
t−ëng, kh¸t väng x¸c ®Þnh, hîp nhÊt ®Ó
®¹t tíi nh÷ng môc ®Ých ®Æt ra (mµ cã thÓ lµ sai lÇm vµ dÉu sao th× còng lµ m©u thuÉn ®èi víi c¸c nhãm kh¸c nhau).
P.Sorokin ®· tiªn ®o¸n t−¬ng lai cña v¨n ho¸ x· héi tÝch hîp (4, c.46-68). V¨n ho¸ x· héi tÝch hîp mang tÝnh hµi hoµ, nã kh«ng dung hîp ®−îc víi bµnh tr−íng qu©n sù, kinh tÕ, chñ nghÜa kh¾c kû t«n gi¸o vµ kh¸t väng tiªu diÖt "tµ gi¸o". Nã phï hîp víi x· héi hËu c«ng nghiÖp mang tÝnh nh©n v¨n ®ang h×nh thµnh, lµ trô cét tinh thÇn cña nh©n lo¹i. Nã ®−îc UNESCO gäi lµ "v¨n ho¸
hoµ b×nh", ®ã lµ: sù hiÓu biÕt lÉn nhau vµ khoan dung; nhËn thøc vµ thõa nhËn tÝnh ®a s¾c th¸i vµ ®a cùc cña thÕ giíi, quyÒn b×nh ®¼ng vµ sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸c nÒn v¨n ho¸, c¸c d©n téc, c¸c nÒn v¨n minh kh¸c nhau; t«i luyÖn kh¶
n¨ng ng¨n chÆn xung ®ét cßn nÕu chóng xuÊt hiÖn - biÕt t×m ra c¸c gi¶i ph¸p hoµ b×nh, phi b¹o lùc ®Ó gi¶i quyÕt chóng, kh«ng ®−a t×nh h×nh ®Õn b¹o lùc, chiÕn tranh. Song viÖc thay thÕ sù sïng b¸i chiÕn tranh b»ng v¨n ho¸ hoµ b×nh - c«ng viÖc kÐo dµi, ®ßi hái nç lùc cña mäi n−íc vµ mäi nÒn v¨n minh.
Ngoµi v¨n hãa x· héi tÝch hîp, th×
cßn cÇn c¶i biÕn xu h−íng cña ®éng th¸i d©n sè, ®Æc biÖt lµ ë c¸c n−íc kÐm ph¸t triÓn nh»m lµm gi¶m tiÒn ®Ò râ nhÊt cho chiÕn tranh vµ xung ®ét gi÷a c¸c nÒn v¨n minh, song kh«ng ph¶i b»ng con ®−êng b¹o lùc. T«n gi¸o vµ ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng cã thÓ ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn
®Ò gi¶m tèc ®é t¨ng d©n sè ë c¸c n−íc, c¸c khu vùc vµ c¸c nÒn v¨n minh kÐm ph¸t triÓn, gi¶m nguy c¬ xung ®ét qu©n sù. Cã ¶nh h−ëng m¹nh mÏ tíi sinh ho¹t gia ®×nh, t«n gi¸o cÇn ph¶i cã t¸c
®éng tÝch cùc ®Õn tÝn ®å, khÝch lÖ hä b×nh th−êng ho¸ qu¸ tr×nh sinh ®Î v× lîi Ých cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai, gi¶i quyÕt xung ®ét b»ng con ®−êng hoµ b×nh, phi b¹o lùc; cßn ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng cÇn ph¶i tuyªn truyÒn c¸c môc
®Ých vµ c¸c ph−¬ng ph¸p tù ®iÒu tiÕt cña gia ®×nh mét c¸ch tÝch cùc, khÐo lÐo, cã ph©n ho¸ ®èi víi c¸c n−íc vµ c¸c nÒn v¨n minh kh¸c nhau, cÇn ph¶i c¶nh b¸o vÒ mèi nguy hiÓm to lín cña viÖc duy tr×
c¸c xu h−íng ®· h×nh thµnh ®èi víi c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai, vÒ hËu qu¶ chÕt ng−êi cña xung ®ét gi÷a c¸c nÒn v¨n minh.
Nh©n tè quan träng thø ba cã thÓ lµm gi¶m xu h−íng dÉn tíi chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh, - kinh tÕ: viÖc gi¶m thËt sù vµ t−¬ng ®èi nhanh kho¶ng c¸ch vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ vµ møc sèng cña d©n c− c¸c n−íc vµ c¸c nÒn v¨n minh kh¸c nhau. Nh©n tè thø t− ®Ó
ng¨n chÆn chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh - ®Þa chÝnh trÞ. Xung ®ét qu©n sù lín hiÖn ®¹i kh«ng thÓ cã kÎ chiÕn th¾ng, ng−îc l¹i, chiÕn tranh toµn cÇu gi÷a c¸c nÒn v¨n minh së h÷u vò khÝ nguyªn tö ®e do¹ sù tån t¹i cña toµn thÓ nh©n lo¹i. Do vËy, ng¨n chÆn xung ®ét qu©n sù vµ dËp t¾t chóng, t¹o dùng hoµ b×nh trªn quy m« toµn cÇu lµ chøc n¨ng chñ yÕu cña Héi ®ång an ninh cña Liªn Hîp Quèc.
Nh− vËy, víi b¶n n¨ng tù vÖ vµ lý tÝnh tËp thÓ cÇn ph¶i lµm thay ®æi tËn gèc tÝnh chÊt tiÕn ho¸ cña x· héi loµi ng−êi, ý thøc vÒ th¶m ho¹ toµn cÇu cÇn ph¶i kÝch thÝch nh÷ng hµnh ®éng x¸c
®Þnh, b¾t ®Çu lµm thay ®æi ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn, tiÕn ho¸ cña x· héi.
Chóng ta ®· tiÕn tíi kh«ng nh÷ng b−íc ngoÆt gi÷a c¸c thiªn niªn kû mµ c¶ b−íc ngoÆt gi÷a c¸c nÒn v¨n minh, b−íc ngoÆt ®ßi hái con ng−êi ph¶i kh¼ng ®Þnh mét lèi suy nghÜ míi vµ mét c¬ cÊu gi¸
trÞ míi. §ã lµ trô cét cña ph−¬ng diÖn
®Þa chÝnh trÞ trong x· héi nh©n ®¹o hËu c«ng nghiÖp, trong lo¹i h×nh v¨n ho¸ x·
héi tÝch hîp ®ang h×nh thµnh. Song, ®©y lµ qu¸ tr×nh kÐo dµi, nguy c¬ chiÕn tranh gi÷a c¸c nÒn v¨n minh vÉn cßn tån t¹i, do vËy loµi ng−êi ph¶i nç lùc h¬n n÷a nh»m ng¨n chÆn chiÕn tranh vµo b¶o vÖ hßa b×nh.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. M. M. Holansky. Rasxvet i raspad mirovoi economiki. Moscow: 1996.
2. Yu. V. Yakovets. Istoria cilivizaxii.
Moscow: 1997.
3. Globalistika (enciclopendia, t.1.
Moscow: 2001.
4. P. A. Sorokin. Glavnoe tendencii nashei epokhi. Moscow: 1997.