Gãp phÇn t×m hiÓu mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt

(1)

DiÔn ®µn th«ng tin KHXH

Gãp phÇn t×m hiÓu mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt

Hoµng ThÞ H¹nh^(*)

§¹o ®øc vµ Ph¸p luËt lµ hai h×nh th¸i ý thøc x· héi cã thêi ®iÓm ra

®êi, h×nh thøc biÓu hiÖn vµ néi dung ph¶n ¸nh kh¸c nhau, nh−ng chóng cã chøc n¨ng x· héi c¬ b¶n gièng nhau. Bµi viÕt gãp phÇn t×m hiÓu mèi quan hÖ gi÷a hai h×nh th¸i ý thøc x· héi nµy, qua ®ã nªu lªn sù ¶nh h−ëng cña ®¹o ®øc ®Õn ph¸p luËt trong viÖc x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam hiÖn nay.

heo M. Rodentan, “®¹o ®øc lµ mét trong nh÷ng h×nh th¸i ý thøc x· héi, mét chÕ ®Þnh x· héi thùc hiÖn chøc n¨ng

®iÒu chØnh hµnh vi cña con ng−êi trong mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi” (17, tr.156). Nãi c¸ch kh¸c, “ý thøc ®¹o ®øc lµ toµn bé nh÷ng quan niÖm vÒ thiÖn, ¸c, tèt, xÊu, l−¬ng t©m, tr¸ch nhiÖm, h¹nh phóc, c«ng b»ng… vµ vÒ nh÷ng quy t¾c

®¸nh gi¸, ®iÒu chØnh hµnh vi øng xö gi÷a ç nh©n víi x· héi, gi÷a ç nh©n víi ç

nh©n trong x· héi” (18, tr.590).

Víi t− çch lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, ®¹o ®øc ®ãng vai trß kh«ng nhá trong ®êi sèng con ng−êi, cïng mét lóc nã thùc hiÖn çc chøc n¨ng: 1) Chøc n¨ng gi¸o dôc: ®¹o ®øc gãp phÇn quan träng trong viÖc gióp con ng−êi h×nh thµnh vµ cñng cè mèi quan hÖ th©n thiÖn gi÷a ng−êi vµ ng−êi, gi÷a ç nh©n vµ x· héi, gi÷a con ng−êi vµ giíi tù nhiªn. Nhê ®−îc trang bÞ b»ng mét hÖ thèng çc quan niÖm ®¹o ®øc, khi gia nhËp vµo ®êi sèng x· héi, con ng−êi cã

thÓ h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch, trë thµnh mét thµnh viªn x· héi.^(*)2) Chøc n¨ng nhËn thøc: hÖ thèng c¸c quan niÖm vÒ thiÖn, ¸c, l−¬ng t©m, tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô, v.v... lµ nh÷ng c«ng cô nhËn thøc cña con ng−êi, gióp con ng−êi ph©n biÖt ®óng - sai, thÞ - phi, thiÖn - ¸c, nh÷ng g× nªn lµm vµ kh«ng nªn lµm. Tõ hai chøc n¨ng trªn dÉn ®Õn chøc n¨ng thùc tiÔn cña ®¹o ®øc lµ 3)

§iÒu chØnh hµnh vi vµ c¸ch ®èi nh©n xö thÕ cña con ng−êi: ®¹o ®øc b¾t nguån tõ nh÷ng quy t¾c, nh÷ng phong tôc tËp qu¸n cña céng ®ång x· héi ®· ®−îc bæ sung vµ cñng cè qua qu¸ tr×nh lÞch sö.

Nh÷ng quy t¾c vµ phong tôc tËp qu¸n

®ã nh− nh÷ng “khu«n vµng th−íc ngäc”

®iÒu chØnh t− duy vµ hµnh ®éng con ng−êi th«ng qua tÝnh tù gi¸c d−íi ¸p lùc cña søc m¹nh d− luËn x· héi. VÒ chøc n¨ng ®iÒu chØnh hµnh vi cña ®¹o ®øc, Spirkin viÕt: “Con ng−êi mµ kh«ng cã

(*) ThS. triÕt häc, §¹i häc B¸ch khoa Hµ Néi.

t

(2)

cèt lâi ®¹o ®øc bªn trong vµ chØ lÖ thuéc vµo hoµn c¶nh th× sÏ suèt ®êi chßng chµnh nh− con thuyÒn máng manh gi÷a biÓn c¶ ®Çy sãng giã” (15, tr.90).

Nh÷ng ph©n tÝch trªn cho thÊy ®¹o

®øc cã ý nghÜa v« cïng quan träng trong ph−¬ng ch©m ®èi nh©n xö thÕ, trong ho¹t ®éng vµ giao tiÕp cña ®êi sèng x·

héi. Tõ thùc tiÔn ®ã, trong lÞch sö triÕt häc h×nh thµnh mét chuyªn ngµnh khoa häc gäi lµ §¹o ®øc häc (Ethics), mµ c¸c

®¹i diÖn tiªu biÓu lµ Aristotle, Epiquire, Rousseau, Kant, Soloviev, Schweitzer, Krishnamurti, v.v... Lµ mét khoa häc,

§¹o ®øc häc ®· gãp phÇn to lín trong viÖc biÖn luËn cho nh÷ng hµnh vi con ng−êi, gióp con ng−êi x¸c ®Þnh ý nghÜa, ph−¬ng ch©m vµ gi¸ trÞ cuéc sèng. VÒ vÊn ®Ò nµy, Karol Wojtyla (Gi¸o Hoµng John Paul II) trong t¸c phÈm §¹o ®øc häc s¬ yÕu viÕt: “B¶n th©n ®¹o ®øc - ®ã lµ ®êi sèng con ng−êi, nãi chÝnh x¸c h¬n nã lµ c¸i lÜnh vùc liªn quan ®Õn ®êi sèng cña con ng−êi. Con ng−êi lµm mét viÖc g× ®ã - vµ t¹o nªn ®¹o ®øc. Nã t¹o nªn

®¹o ®øc c¶ khi nã ¶nh h−ëng ®Õn hµnh xö cña nh÷ng ng−êi kh¸c” (10, tr.340).

Ph¸p luËt lµ mét trong nh÷ng h×nh th¸i ý thøc x· héi, lµ nh©n tè ®iÒu chØnh vÒ mÆt giai cÊp c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ - x· héi. “Ph¸p luËt lµ hÖ thèng c¸c quy t¾c xö sù, do nhµ n−íc ban hµnh vµ b¶o

®¶m thùc hiÖn, thÓ hiÖn ý chÝ cña giai cÊp thèng trÞ trong x· héi, lµ yÕu tè ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi nh»m t¹o ra trËt tù vµ æn ®Þnh trong x· héi” (16, tr.226). Theo ®Þnh nghÜa nµy, chóng ta hiÓu r»ng, trong bÊt kú thêi ®¹i nµo, quèc gia nµo, ph¸p luËt lu«n g¾n liÒn víi nhµ n−íc, nãi râ h¬n, chñ thÓ t¹o ra ph¸p luËt lµ giai cÊp n¾m trong tay bé m¸y nhµ n−íc; vµ ®Õn l−ît m×nh, nhµ n−íc lµ sù hiÖn th©n cña ph¸p luËt. Do vËy, tÝnh h÷u hiÖu cña ph¸p luËt phô thuéc phÇn nhiÒu vµo søc m¹nh bé m¸y

nhµ n−íc, mµ cô thÓ lµ c¬ quan hµnh ph¸p, t− ph¸p. VÒ vÊn ®Ò nµy, Vladimir Soloviev trong t¸c phÈm BiÖn chÝnh cña c¸i thiÖn, triÕt häc ®¹o ®øc ®· viÕt:

“Ph¸p luËt ph¶i cã trong x· héi nh÷ng chñ thÓ hay ®¹i diÖn h÷u thùc, ®ñ hïng c−êng ®Ó cho nh÷ng luËt mµ hä ban hµnh cã thÓ cã søc m¹nh c−ìng chÕ. C¸i thiÕt chÕ ®¹i diÖn Êy cña ph¸p luËt, hay lµ nÒn ph¸p chÕ hiÖu n¨ng Êy gäi lµ chÝnh quyÒn” (10, tr.265) .

Lµ s¶n phÈm cña x· héi cã giai cÊp, ph¸p luËt cña bÊt kú x· héi nµo còng

®Òu ph¶n ¸nh c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x·

héi, çc quan hÖ x· héi ®ang diÔn ra mét çch tÊt yÕu kh¸ch quan. Do vËy, ph¸p luËt còng nh− nhµ n−íc, chØ ph¸t sinh vµ tån t¹i trong çc h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cã giai cÊp. Mçi kiÓu nhµ n−íc cã mét hÖ thèng ph¸p luËt ®Æc thï riªng cña nã. Trong lÞch sö ®· tõng tån t¹i bèn kiÓu nhµ n−íc, t−¬ng øng lµ bèn hÖ thèng ph¸p luËt: 1) Ph¸p luËt chñ n«; 2) Ph¸p luËt phong kiÕn; 3) Ph¸p luËt t−

s¶n vµ 4) Ph¸p luËt XHCN. Ph¸p luËt lµ hÖ thèng çc quy t¾c xö sù, çc quy ph¹m x· héi mang tÝnh b¾t buéc chung do nhµ n−íc ban hµnh vµ ®−îc ®¶m b¶o thùc hiÖn b»ng çc c¬ quan nhµ n−íc.

Ph¸p luËt lµ ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn ý chÝ nhµ n−íc cña giai cÊp thèng trÞ nh»m b¶o vÖ vµ duy tr× lîi Ých cña chÝnh giai cÊp Êy. Tuy nhiªn ®Ó hîp lý ho¸ vÊn ®Ò nµy, giai cÊp n¾m trong tay bé m¸y nhµ n−íc, b»ng mäi c¸ch kh¸c nhau lu«n tuyªn truyÒn vµ kh¼ng ®Þnh r»ng, ph¸p luËt nhµ n−íc b¶o vÖ quyÒn lîi chung cho tÊt c¶ mäi giai cÊp trong x· héi.

Víi t− çch lµ c«ng cô qu¶n lý nhµ n−íc, ph¸p luËt thùc hiÖn hai chøc n¨ng c¬ b¶n: 1) Chøc n¨ng ®iÒu chØnh çc quan hÖ x· héi, nghÜa lµ trËt tù ho¸ çc quan hÖ x· héi, ®−a chóng vµo nh÷ng khu«n mÉu, chÕ tµi mÆc ®Þnh, buéc mäi c«ng d©n ph¶i nhÊt qu¸n tu©n thñ vµ 2)

(3)

Chøc n¨ng gi¸o dôc: c¸c quy ph¹m ph¸p luËt, tr¸ch nhiÖm ph¸p lý t¸c ®éng vµo ý thøc, t©m lý c«ng d©n, buéc hä hµnh

®éng phï hîp víi nh÷ng ®iÒu do nhµ n−íc quy ®Þnh (thùc hiÖn quyÒn lîi vµ nghÜa vô ph¸p lý c«ng d©n).

Nh÷ng néi dung ph©n tÝch trªn cho thÊy, ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt lµ nh÷ng h×nh th¸i ý thøc x· héi cã ý nghÜa lý luËn vµ vai trß thùc tiÔn to lín trong ®êi sèng x· héi. VËy gi÷a chóng cã mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng vµ nh÷ng sù kh¸c biÖt c¬ b¶n nh− thÕ nµo?

Mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt thÓ hiÖn tr−íc hÕt ë chç: §¹o ®øc chÝnh lµ çi gèc cña ph¸p luËt, lµ ph¸p luËt kh«ng thµnh v¨n; ®iÒu nµy cã nghÜa lµ ®¹o ®øc h×nh thµnh sím h¬n ph¸p luËt vµ lµ mét trong nh÷ng nguån c¬ b¶n cña ph¸p luËt (tËp qu¸n ph¸p). Trong x· héi c«ng x· nguyªn thuû, ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi con ng−êi, céng ®ång thÞ téc, bé l¹c nhãm häp ®Ò ra çc quy t¾c øng xö, chuÈn mùc ®¹o ®øc, nh÷ng quy ®Þnh nµy dÇn dÇn trë thµnh phong tôc, tËp qu¸n, thÓ hiÖn lîi Ých, nguyÖn väng vµ ý chÝ chung cña tÊt c¶ çc thµnh viªn trong céng ®ång. Khi x· héi ph©n chia thµnh giai cÊp, nhµ n−íc h×nh thµnh, çc quan hÖ x· héi ngµy cµng trë nªn ®a d¹ng, phøc t¹p, ph¸t sinh nhu cÇu tÊt yÕu cÇn ®Õn lo¹i quy ph¹m x· héi mang tÝnh ®Æc thï, ®ã lµ quy ph¹m ph¸p luËt (ban ®Çu lµ tËp qu¸n ph¸p, tøc dùa trªn çc quy ph¹m ®¹o ®øc ®Ó t¹o nªn quy ph¹m ph¸p luËt, nÕu ai vi ph¹m çc quy ph¹m ®ã th× sÏ bÞ ph¸p luËt trõng trÞ) do nhµ n−íc ban hµnh, thõa nhËn ®Ó

®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi tr−íc hÕt v× lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ vµ cña toµn x· héi.

Cã thÓ nãi, tËp qu¸n ph¸p kh«ng lµ g× kh¸c nh− lµ ph¸p luËt ho¸ c¸c quy

t¾c, chuÈn mùc ®¹o ®øc, do vËy t−¬ng øng víi mét lÜnh vùc quan hÖ ®¹o ®øc cã mét chuyªn ngµnh luËt, nh− luËt h«n nh©n - gia ®×nh, luËt thõa kÕ, luËt hîp

®ång lao ®éng, v.v... VÒ mèi quan hÖ ®Æc thï nµy gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, Vladimir Soloviev viÕt: “§Ó t¸ch biÖt triÖt ®Ó ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, sÏ ph¶i tõ bá ngay ng«n ng÷ cña con ng−êi - mäi ng«n ng÷ ®Òu lµm chøng kh«ng thÓ chèi c·i vÒ quan hÖ cèt yÕu néi t¹i gi÷a hai ý t−ëng Êy... Kh«ng cã mét quan hÖ ®¹o

®øc nµo mµ l¹i kh«ng thÓ ®−îc thÓ hiÖn mét c¸ch ®óng ®¾n vµ phæ th«ng b»ng nh÷ng thuËt ng÷ ph¸p luËt” (10, tr.247).

§¹o ®øc lµ mét trong nh÷ng nguån c¬ b¶n cña ph¸p luËt, lµ gèc cña ph¸p luËt cho nªn viÖc con ng−êi thùc hiÖn tèt c¸c quy ph¹m, chuÈn mùc ®¹o ®øc còng lµ mét b−íc ®Ó thùc thi tèt ph¸p luËt.

Mét ng−êi cã nh©n çch cao ®Ñp tr−íc hÕt ph¶i lµ mét ng−êi thùc hiÖn ph¸p luËt mét çch mÉu mùc, lµm g−¬ng s¸ng cho mäi ng−êi xung quanh. Nãi çch kh¸c, mét x· héi cã ý thøc ®¹o ®øc cao, mäi ng−êi th−¬ng yªu, ®ïm bäc lÉn nhau, chia sÎ niÒm vui, nçi buån, g¸nh v¸c tr¸ch nhiÖm cho nhau, mét x· héi mµ trong ®ã mäi gia ®×nh ®Òu thuËn hoµ, ªm Êm sÏ t¹o nªn mét x· héi cã ý thøc ph¸p quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm ph¸p lý cao. Ngay tõ thêi cæ ®¹i, ý thøc ®−îc vÊn ®Ò nµy, Nho gi¸o ®· ®Ò xuÊt quan

®iÓm x©y dùng mét x· héi dùa trªn

®−êng lèi nh©n chÝnh hay ®øc trÞ. Theo

®ã th× ng−êi lµm vua, lµm quan ph¶i lÊy lßng nh©n tõ, b¸c ¸i, qu¶ng ®¹i ®Ó c¶m ho¸ lßng d©n, lµm cho d©n tu©n phôc, chø kh«ng ph¶i dïng uy lùc hay h×nh ph¹t. §Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých nh©n chÝnh,

®øc trÞ, theo Khæng tö x· héi ph¶i thùc hiÖn chÝnh danh, tøc lµ “qu©n qu©n, thÇn thÇn, phô phô, tö tö”; ng−êi lµm vua, lµm quan ph¶i cã ®ñ tµi, ®Çy ®øc, ph¶i sèng ®óng ng«i vÞ mµ m×nh ®ang

(4)

®¶m nhËn. Bëi v×: ''Danh bÊt chÝnh t¾c ng«n bÊt thuËn; ng«n bÊt thuËn t¾c sù bÊt thµnh; sù bÊt thµnh t¾c lÔ nh¹c bÊt h−ng; lÔ bÊt h−ng t¾c h×nh ph¹t bÊt tróng; h×nh ph¹t bÊt tróng t¾c d©n v« së thæ thñ tóc'' nghÜa lµ: Danh kh«ng chÝnh th× nãi kh«ng ai nghe; nãi kh«ng ai nghe th× viÖc lµm kh«ng thµnh; viÖc lµm kh«ng thµnh th× luËt ph¸p kh«ng h−ng thÞnh; luËt ph¸p kh«ng h−ng thÞnh th× th−ëng ph¹t kh«ng nghiªm;

th−ëng ph¹t kh«ng nghiªm th× d©n kh«ng biÕt tr«ng chê vµo ai. Theo lËp luËn trªn, trong mét x· héi, khi mµ d©n

®· kh«ng biÕt tr«ng chê vµo ai, th× x·

héi ®ã ¾t sÏ trë nªn v« ®¹o - ®iÒu nµy chøng tá r»ng, chÝnh danh lµ c¬ së nÒn t¶ng cña mét x· héi an b×nh, tøc x· héi cã phÐp t¾c, luËt lÖ.

Do ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt cã mèi quan hÖ t−¬ng hç t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau nh− vËy, nªn trong x· héi phong kiÕn ph−¬ng §«ng, mµ ®iÓn h×nh lµ x·

héi phong kiÕn Trung Quèc vµ ViÖt Nam, th−êng lÊy c¸c quan hÖ ®¹o ®øc, quan hÖ chÝnh trÞ - x· héi lµm chç dùa cho ph¸p luËt, cô thÓ lµ cã nh÷ng quan hÖ x· héi chØ thuéc thÈm quyÒn xÐt xö cña ®¹o ®øc mµ ph¸p luËt kh«ng ®ông ch¹m ®Õn, cã nh÷ng quan hÖ ®¹o ®øc mµ ph¸p luËt kh«ng cã thÈm quyÒn hoÆc kh«ng cÇn thiÕt ph¶i can thiÖp. VÝ dô: viÖc ®èi xö gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh phÇn lín ph¸p luËt kh«ng can thiÖp, do vËy hiÖn t−îng vò phu tån t¹i trong thêi gian dµi, cho ®Õn khi x©m nhËp t− t−ëng nam n÷ b×nh

®¼ng cña ph−¬ng T©y th× hiÖn t−îng nµy míi gi¶m thiÓu. Trong x· héi hiÖn

®¹i, ë ph−¬ng §«ng tuy nh÷ng ®iÒu nh−

vËy ®· kh«ng cßn mang tÝnh luËt thµnh v¨n, song nã vÉn cã tÝnh chÊt luËt bÊt thµnh v¨n, nghÜa lµ cßn ¶nh h−ëng nÆng nÒ trong t©m thøc con ng−êi, t¹o nªn nh÷ng t©m lý cËy thÕ, û quyÒn,

n−¬ng tùa « dï; ®Æc biÖt lµ giíi trÎ hay lîi dông quyÒn h¹n, chøc vô cña «ng bµ, bè mÑ, th©n nh©n m×nh ®Ó lµm chiªu bµi l¹m dông ph¸p luËt; cßn nh÷ng ng−êi thõa hµnh ph¸p luËt do nÓ nang hay sî hÖ luþ mµ bao che, dung tóng cho nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt, nh− g©y rèi trËt tù c«ng céng, trËt tù häc ®−êng, ®i sai luËt giao th«ng, v.v.... Trong t¸c phÈm Ng−êi ViÖt, phÈm chÊt vµ thãi h− - tËt xÊu, ë môc “CËy thÕ, û quyÒn”, t¸c gi¶

CÊn ThÞ Ph−¬ng cho r»ng, ®©y lµ mét c¨n bÖnh “lµm lôi b¹i ý chÝ, ®¹o ®øc vµ nh©n c¸ch…, cÇn ph¶i xö lý triÖt ®Ó hiÖn t−îng tiªu cùc nµy th× x· héi míi thùc sù

®i lªn, chiÕc c©n c«ng lý míi thùc sù c«ng b»ng ®èi víi mäi ng−êi, mäi tÇng líp trong x· héi” (13, tr.331).

Tuy ban ®Çu ph¶i dùa trªn nh÷ng quy t¾c ®¹o ®øc, lÊy ®¹o ®øc lµm gèc, song kh«ng v× thÕ mµ ph¸p luËt phô thuéc hoµn toµn vµo ®¹o ®øc. Trong thùc tÕ, ph¸p luËt t¸c ®éng trë l¹i ®¹o ®øc mét c¸ch trùc tiÕp vµ kh¸ hiÖu qu¶ theo nghÜa nã gãp phÇn lµnh m¹nh ho¸ ®êi sèng x· héi vµ cñng cè c¸c quan hÖ ®¹o

®øc còng nh− phßng ngõa nh÷ng hiÖn t−îng tiªu cùc cã thÓ x¶y ra. Bëi v×, ph¸p luËt ng¨n cÊm c¸c hµnh vi vi ph¹m ®¹o

®øc nh− x©m ph¹m tµi s¶n, th©n thÓ, nh©n phÈm, quyÒn h¹n cña ng−êi kh¸c, quy ®Þnh çc viÖc ®−îc vµ kh«ng ®−îc lµm. B»ng çc chÕ tµi quy ®Þnh trong HiÕn ph¸p vµ çc bé luËt (®iÓn h×nh lµ luËt h×nh sù, d©n sù) ph¸p luËt gióp x·

héi ng¨n ngõa, nghiªm cÊm c¸c hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc, h¹n chÕ c¸i ¸c, khuyÕn khÝch con ng−êi lµm viÖc thiÖn. Do vËy, mét x· héi cã hÖ thèng ph¸p luËt ®Çy

®ñ, chÆt chÏ víi nh÷ng chÕ tµi nghiªm kh¾c, mét x· héi cã bé m¸y hµnh ph¸p, t− ph¸p lµm viÖc tËn t×nh, nghiªm minh, chÝnh trùc, xÐt xö mét c¸ch c«ng khai, c«ng b»ng, hîp lý c¸c hµnh vi vi ph¹m

(5)

ph¸p luËt th× sÏ gãp phÇn t¹o nªn mét x·

héi cã ý thøc ®¹o ®øc cao, cã lèi sèng lµnh m¹nh, gi¶m thiÓu çc hµnh vi phi nh©n tÝnh, hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc. Theo NguyÔn Träng ChuÈn, “do thiÕu mét hÖ thèng ®ång bé çc ®¹o luËt chÆt chÏ vµ nghiªm ngÆt mµ t×nh tr¹ng lõa ®¶o, chép giËt, tham nhòng, hèi lé, bu«n lËu, trèn thuÕ, lµm hµng gi¶, v.v...”(12, tr.17) ë n−íc ta hiÖn nay diÔn ra mét çch trµn lan, khã kiÓm so¸t.

§¹o ®øc vµ ph¸p luËt ®Òu lµ s¶n phÈm cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi nhÊt ®Þnh vµ ph¶n ¸nh b¶n chÊt cña

®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi ®ã, do vËy c¸c quy ph¹m ph¸p luËt vµ c¸c quy t¾c ®¹o

®øc lu«n thay ®æi trong qu¸ tr×nh lÞch sö, nh»m phï hîp víi ®êi sèng thùc tÕ.

Do b¶n chÊt cã nh÷ng ®iÓm t−¬ng ®ång nªn ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®Òu thùc hiÖn nh÷ng chøc n¨ng x· héi c¬ b¶n gièng nhau lµ ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi vµ gi¸o dôc con ng−êi nh− ®· ph©n tÝch.

Tõ sù t−¬ng ®ång ®ã, nªn khi so¹n th¶o, ban hµnh vµ thùc thi ph¸p luËt, c¸c nhµ lËp ph¸p, c¸c c¬ quan hµnh ph¸p vµ t−

ph¸p ph¶i tÝnh ®Õn sù phï hîp trªn nh÷ng nÐt c¬ b¶n gi÷a hai h×nh th¸i ý thøc x· héi nµy. LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ph¸p luËt cho thÊy r»ng, luËt ph¸p trong c¸c quèc gia v¨n minh, tiÕn bé lu«n h−íng tíi viÖc b¶o vÖ c¸c gi¸ trÞ nh©n b¶n, nh©n quyÒn.

§¹o ®øc vµ ph¸p luËt cã sù thèng nhÊt biÖn chøng nh− ®· nãi trªn, song gi÷a hai h×nh th¸i ý thøc x· héi nµy vÉn cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt.

§iÓm kh¸c biÖt c¨n b¶n gi÷a hai h×nh th¸i ý thøc x· héi nµy lµ ë chç, ®¹o

®øc cã ph¹m vi ¶nh h−ëng réng h¬n, cã gi¸ trÞ x· héi cao h¬n ph¸p luËt, nh÷ng

®ßi hái ®¹o ®øc mang tÝnh lý t−ëng, gióp con ng−êi ®Þnh h−íng ®Ó tù hoµn thiÖn m×nh, tù t¹o nªn trong m×nh môc ®Ých

lý t−ëng sèng theo ph−¬ng ch©m gi¸o dôc nh− Khæng tö viÕt trong s¸ch §¹i häc: “C¸ch vËt, tri chÝ, thµnh ý, chÝnh t©m, tu th©n, tÒ gia, trÞ quèc, b×nh thiªn h¹” (Häc ®Ó biÕt ®Õn tËn cïng sù vËt, khi biÕt ®Õn tËn cïng sù vËt míi cã tri thøc thÊu ®¸o; khi cã tri thøc thÊu ®¸o míi cã ý thøc ®Çy ®ñ vÒ sù vËt; khi cã ý thøc ®Çy ®ñ th× lßng d¹ míi ngay th¼ng;

khi lßng ngay th¼ng th× míi cã chÝ tu d−ìng b¶n th©n; khi b¶n th©n tu nghiÖp míi cai qu¶n ®−îc viÖc nhµ; khi s¾p ®Æt chØnh tÒ viÖc nhµ míi cã kh¶ n¨ng lµm quan gióp vua cai qu¶n viÖc n−íc; khi

®· lµm tèt viÖc n−íc th× kh¾p n¬i thiªn h¹ sÏ yªn b×nh). Cßn ph¸p luËt chØ cã giíi h¹n nhÊt ®Þnh, c¸c quy ph¹m ph¸p luËt liªn quan ®Õn nh÷ng quan hÖ x·

héi mang tÝnh thùc tÕ ®ang hiÖn hµnh.

Ph¸p luËt lµ giíi h¹n thÊp nhÊt hay lµ møc tèi thiÓu ®−îc x¸c ®Þnh cña ®¹o

®øc… Ph¸p luËt lµ yªu cÇu c−ìng chÕ thùc hiÖn mét møc tèi thiÓu x¸c ®Þnh cña c¸i thiÖn, hay lµ cña trËt tù, kh«ng cho phÐp nh÷ng biÓu hiÖn x¸c ®Þnh cña c¸i ¸c” (10, tr. 246, 249, 251).

Ngoµi ®iÓm kh¸c biÖt c¨n b¶n trªn, gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt cßn cã nh÷ng

®iÓm kh¸c biÖt kh¸c nh−: §¹o ®øc lµ s¶n phÈm c¶m tÝnh, cßn ph¸p luËt lµ s¶n phÈm lý tÝnh. §¹o ®øc ®−îc thùc hiÖn mét çch tù nguyÖn, toµ ¸n ph¸n xÐt con ng−êi trong ®¹o ®øc lµ l−¬ng t©m, cßn viÖc thùc hiÖn ph¸p luËt mang tÝnh c−ìng chÕ ®¬n ph−¬ng tõ phÝa çc c¬ quan hµnh ph¸p vµ t− ph¸p. Nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc ®−îc thùc hiÖn d−íi ¸p lùc d− luËn x· héi, trong khi ®ã çc hµnh vi ph¸p luËt ®−îc thùc hiÖn d−íi

¸p lùc c¸c chÕ tµi cña c¬ quan hµnh ph¸p, t− ph¸p. Lµ mét c«ng cô qu¶n lý x· héi, ph¸p luËt mang nÆng tÝnh giai cÊp, ph¶n ¸nh vµ b¶o vÖ quyÒn lîi cho giai cÊp cÇm quyÒn, lµ c«ng cô mµ giai

(6)

cÊp n¾m trong tay bé m¸y nhµ n−íc sö dông ®Ó thèng trÞ x· héi. §¹o ®øc ngoµi tÝnh giai cÊp, cßn cã gi¸ trÞ nh©n lo¹i.

Gi¸ trÞ nh©n lo¹i cña ®¹o ®øc thÓ hiÖn ë chç, ®¹o ®øc ghi nhËn nh÷ng quy t¾c øng xö chung gi÷a ng−êi vµ ng−êi, kh«ng ph©n biÖt giai cÊp, d©n téc vµ quèc gia.

ý thøc ®−îc mèi quan hÖ mËt thiÕt mang tÝnh nh©n qu¶ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt nªn c¸c nhµ cÇm quyÒn th−êng quan t©m ®Õn viÖc ph¸t huy nh÷ng quy t¾c, gi¸ trÞ ®¹o ®øc nh»m t¹o c¬ së thùc tiÔn cho viÖc thùc thi ph¸p luËt, ®ång thêi t¨ng c−êng vµ xiÕt chÆt luËt ph¸p, nh»m môc ®Ých duy tr×, cñng cè c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cã lîi cho ®êi sèng hiÖn t¹i, cho viÖc thi hµnh vµ b¶o vÖ ph¸p luËt.

Trong lÞch sö nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt Nam, NguyÔn §øc §¹t lµ ng−êi nhËn thÊy mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt mét c¸ch kh¸ thÊu ®¸o, râ rµng vµ cô thÓ. Lµ mét nho sÜ, ®ång thêi lµ mét quan chøc triÒu NguyÔn, «ng chñ tr−¬ng ®−êng lèi nh©n chÝnh hay “®øc trÞ”, tøc ®Ò cao ®¹o ®øc trong viÖc qu¶n lý x· héi, nh−ng «ng còng kh«ng ®¸nh gi¸ thÊp vai trß cña ph¸p luËt, «ng cho r»ng, “ph¸p luËt kh«ng thÓ bá ®−îc, nh−ng còng kh«ng thÓ tr«ng cËy c¶ vµo nã ®−îc” (9, tr.61). Bëi v×, ng−êi lµm vua, lµm quan trÞ d©n kh«ng chØ dïng ph¸p, thuËt, thÕ nh− ph¸i Ph¸p gia, mµ cÇn ph¶i cã nh©n ®øc cña Nho gia vµ “v«

vi nhi trÞ” cña §¹o gia. ¤ng viÕt: “MÖnh lÖnh b»ng lêi nãi chi b»ng mÖnh lÖnh kh«ng ph¶i nãi. Cao Dao kh«ng nãi ®−îc mµ lµm chøc ®¹i lý (quan gi÷ h×nh ph¸p), d©n kh«ng ph¹m ph¸p v× quý lêi nãi, trong bông thµnh thùc, ngoµi mÆt kh«ng lé vÎ ghÐt yªu, lßng thµnh rÊt mùc t×nh c¶m, lµm c¶m ®éng ng−êi ta nh− ¸nh n¾ng mïa ®«ng, bãng m¸t mïa

h¹, kh«ng ph¶i gäi mµ ng−êi ta tù ®Õn nh− thÕ th× cÇn g× ph¶i ra lÖnh cÊm cho nhiÒu” (9, tr.61). Theo NguyÔn §øc §¹t, cèt lâi cña ®øc trÞ chÝnh lµ thuyÕt chÝnh danh, nªn ng−êi cÇn tu©n thñ ph¸p luËt nhÊt trong mét quèc gia ph¶i lµ vua, vua ph¶i gi÷ ch÷ tÝn ë lêi nãi vµ trong viÖc lµm, ph¶i ®ñ tµi ®øc nh»m “danh chÝnh, ng«n thuËn”, v× “Vua mµ ®éc

®o¸n chuyªn quyÒn th× ph¸p luËt bá xã.

Cho nªn bÒ t«i theo vua lµ ®Ó gi÷ g×n ph¸p luËt, vua lËp ra ph¸p luËt lµ ®Ó gi÷ m×nh ngay th¼ng” (9, tr. 62). TiÕp thu tinh thÇn “dÜ d©n vi b¶n” cña NguyÔn Tr·i, NguyÔn §øc §¹t cho r»ng, viÖc trÞ n−íc gèc ë yªn d©n, ®Ó d©n yªn th× vua quan vµ mäi thÇn d©n ph¶i tu th©n, tu th©n b¾t ®Çu tõ söa tÝnh, nãi theo ng«n ng÷ hiÖn ®¹i th× mäi c«ng d©n tr−íc hÕt cÇn lµm chñ b¶n th©n tr−íc khi cã thÓ lµm chñ x· héi. Nh− vËy, khi bµn vÒ mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, NguyÔn §øc §¹t ®· ®øng trªn quan ®iÓm “®øc trÞ” cña Nho gia, kÕt hîp víi “ph¸p trÞ” cña Ph¸p gia, “v«

vi nhi trÞ” cña §¹o gia, “kiªm ¸i” cña MÆc gia vµ b¶n s¾c v¨n ho¸ “träng nghÜa, träng t×nh” cña d©n téc ViÖt kÕt tinh trong qu¸ tr×nh lÞch sö.

Lµ ng−êi céng s¶n cã t− t−ëng dung hoµ, kÕt hîp gi÷a §«ng - T©y, Kim - Cæ, gi÷a tÝnh d©n téc vµ tÝnh hiÖn ®¹i, tÝnh giai cÊp vµ tÝnh nh©n d©n, Hå ChÝ Minh

®· sím nh×n thÊy mèi quan hÖ gi÷a ®¹o

®øc vµ ph¸p luËt. §¹o ®øc cao nhÊt mµ Hå ChÝ Minh ®ßi hái lµ ®¹o ®øc c¸ch m¹ng, víi néi dung trung víi n−íc, hiÕu víi d©n, tËn t©m víi c«ng viÖc, tËn tuþ víi nh©n d©n, lµ cÇn, kiÖm, liªm, chÝnh, chÝ c«ng, v« t−, lµ suèt ®êi hy sinh v× sù nghiÖp c¸ch m¹ng cña §¶ng, cña nh©n d©n. §èi víi ph¸p luËt, Hå ChÝ Minh ®·

sím kh¼ng ®Þnh: “Tr¨m ®iÒu ph¶i cã thÇn linh ph¸p quyÒn”, ph¶i x©y dùng

(7)

mét x· héi d©n sù (x· héi c«ng d©n) dùa trªn nÒn t¶ng chñ nghÜa nh©n ®¹o Marx - Lenin, kÕt hîp gi÷a nh÷ng gi¸ trÞ d©n téc vµ gi¸ trÞ hiÖn ®¹i. §Ó hoµn thµnh sù nghiÖp x©y dùng CNXH, Hå ChÝ Minh lu«n ®Ò cao sù ®Çu tµu, g−¬ng mÉu cña ng−êi ®¶ng viªn, ng−êi c¸n bé, bëi v×, chÊp hµnh ph¸p luËt chÝnh lµ ®· thùc hiÖn tÊt c¶ nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc

®¹o ®øc ®· ®−îc nhµ n−íc ghi nhËn trong ph¸p luËt. Qua viÖc nghiªn cøu quan ®iÓm cña Hå ChÝ Minh vÒ mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, cã thÓ nhËn ®Þnh r»ng t− t−ëng ph¸p quyÒn Hå ChÝ Minh lµ sù thèng nhÊt cao ®é gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, lµ sù kÕt hîp gi÷a ®êi sèng hiÖn thùc vµ lý t−ëng, gi÷a tÝnh giai cÊp vµ tÝnh nh©n d©n trong chñ nghÜa Marx-Lenin, gi÷a t−

KÕ thõa nh÷ng gi¸ trÞ t− t−ëng Hå ChÝ Minh trong quan niÖm vÒ mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®· quan t©m ®Õn viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ gi¸o dôc ph¸p luËt.

Nh−ng v× nh÷ng lý do kh¸c nhau, nªn trong mét thêi gian dµi chóng ta v«

t×nh t¸ch biÖt hai lÜnh vùc gi¸o dôc nµy, coi ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt nh− hai khoa häc cã néi dung vµ chøc n¨ng x·

héi kh¸c nhau, mµ kh«ng nh×n nhËn chóng trong mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng. H¬n thÕ, trong ®êi sèng x·

héi, do chÞu ¶nh h−ëng nÆng nÒ cña hÖ t− t−ëng phong kiÕn víi quan niÖm phÐp vua thua lÖ lµng (träng lÖ h¬n luËt), träng t×nh h¬n lý (mét tr¨m c¸i lý kh«ng b»ng mét tý c¸i t×nh), do thãi quen suy luËn chñ quan theo kiÓu “chÝn bá lµm m−êi”, cho nªn viÖc thi hµnh ph¸p luËt ngµy cµng trë nªn khã kh¨n, phøc t¹p. Sau c«ng cuéc ®æi míi, khi

chóng ta vËn dông c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng, khi chóng ta gia nhËp c¸c tæ chøc quèc tÕ vµ hoµ nhËp vµo lµn sãng toµn cÇu ho¸, còng lµ lóc lµm ph¸t sinh nhu cÇu tÊt yÕu ph¶i x©y dùng mét nhµ n−íc ph¸p quyÒn XHCN.

Thùc tiÔn h¬n hai thËp kû sau ®æi míi ®· cho chóng ta thÊy r»ng, “c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ tiÕn bé c«ng nghÖ lµm suy yÕu mèi liªn hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ céng

héi” (5, tr. 13). Kh«ng chØ dõng l¹i ë ®ã, mµ cßn tÖ h¹i h¬n lµ “trong c¬ chÕ thÞ tr−êng…, khi nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n che lÊp l−¬ng t©m vµ tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc, th× sù kh«n ngoan, tÝnh n¨ng ®éng, nh÷ng nç lùc ý chÝ kh«ng cßn lµ biÓu hiÖn cho søc m¹nh b¶n chÊt con ng−êi n÷a. Tr¸i l¹i, chóng dÔ biÕn thµnh ph−¬ng tiÖn vµ kÝch thÝch tè cho nh÷ng thãi xÊu ®¹o ®øc nh− tham «, lõa ®¶o, téi ¸c… Sù kh«n ngoan vµ tÝnh c¸ch m¹nh kÕt hîp víi lèi sèng vÞ kû sÏ dÉn

®Õn sù mÐo mã nh©n çch, lµm n¶y sinh sù ®èi lËp gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, gi÷a ç nh©n víi x· héi” (6, tr.15). Nh÷ng ®iÒu nªu trªn kh«ng cßn lµ sù lo l¾ng, mµ ®· trë thµnh thùc tÕ tån t¹i mét çch hiÓn nhiªn trong x·

héi ViÖt Nam hiÖn nay. C¸c hiÖn t−îng tiªu cùc vÒ ph−¬ng diÖn ®¹o ®øc ®ã t¸c

®éng xÊu ®Õn viÖc h×nh thµnh ý thøc ph¸p quyÒn vµ thùc thi ph¸p luËt, lµm cho luËt ph¸p gi¶m søc thuyÕt phôc vµ tÝnh hiÖu lùc. Do vËy, muèn cñng cè c¸c quan hÖ ph¸p luËt vµ hiÖu lùc ph¸p lý, n©ng cao ý thøc ph¸p quyÒn th× chóng ta cÇn ph¶i “t¨ng c−êng gi¸o dôc c«ng d©n, gi¸o dôc lßng yªu n−íc, chñ nghÜa Marx-Lenin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh, gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ nh©n

(8)

Lµ quèc gia x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn XHCN trong ®iÒu kiÖn ch−a cã tiÒn lÖ, ViÖt Nam cÇn ph¶i lµm g× vµ lµm nh− thÕ nµo ®Ó thùc hiÖn thµnh c«ng nhiÖm vô lÞch sö nµy, ®ã lµ c©u hái cÇn t×m lêi gi¶i ®¸p. Theo chóng t«i, mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng chóng ta cÇn lµm hiÖn nay lµ t¨ng c−êng c«ng t¸c gi¸o dôc ®¹o ®øc, nh»m n©ng cao ý thøc ®¹o ®øc cho mäi tÇng líp nh©n d©n, t¹o nªn trong t©m thøc mäi ng−êi tinh thÇn tr¸ch nhiÖm x· héi, sù tËn t©m, tËn tuþ ®èi víi c«ng viÖc, víi céng ®ång x· héi - ®ã sÏ lµ mét trong nh÷ng c¬ së thùc tiÔn tiÕn tíi x©y dùng thµnh c«ng nhµ n−íc ph¸p quyÒn XHCN ViÖt Nam.

Tµi liÖu tham kh¶o

1. Phi ThÞ TuyÕt Ba. VÊn ®Ò b¶o vÖ c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam hiÖn nay. T¹p chÝ TriÕt häc, sè 2/1999.

2. §oµn V¨n Khiªm. Mét vµi suy nghÜ vÒ ®¹o ®øc sinh th¸i. T¹p chÝ TriÕt häc, sè 2/2000.

3. Phan ThÞ Hång Duyªn. X©y dùng ý thøc b¶o vÖ m«i tr−êng - mét vÊn ®Ò cÇn ®−îc quan t©m. T¹p chÝ Lý luËn chÝnh trÞ vµ truyÒn th«ng, sè 4/2008.

4. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, Toµn tËp (T.21). H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1995.

5. NguyÔn V¨n Phóc. VÒ sù kh¾c phôc nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®èi víi sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch. T¹p chÝ TriÕt häc, sè 2/1998.

T¹p chÝ TriÕt häc, sè 10/1996.

7. §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn

§¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1996.

quan nhµ n−íc. H.: T− ph¸p, 2004.

9. Mai Vò Dòng. Quan niÖm cña NguyÔn §øc §¹t vÒ mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt trong

“Nam s¬n tïng tho¹i”. T¹p chÝ TriÕt häc, sè 6/2008.

10.Vladimir Soloviev, Karol Wojtyla, Albert Schweitzer. TriÕt häc ®¹o ®øc.

H.: V¨n ho¸ th«ng tin, 2004.

11.Khæng Tö. §¹i häc vµ Trung dung (b¶n dÞch cña §oµn Trung Cßn). Sµi Gßn: TrÝ §øc, 1950.

12.NguyÔn Träng ChuÈn. Kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta hiÖn nay vµ nh÷ng biÕn

®éng trong lÜnh vùc ®¹o ®øc. T¹p chÝ TriÕt häc, sè 12/2001.

13.NhiÒu t¸c gi¶. Ng−êi ViÖt, phÈm chÊt vµ thãi h− - tËt xÊu. H.: Thanh niªn - B¸o TiÒn phong, 2008.

14.Thµnh Duy. Vai trß cña v¨n ho¸ ®¹o

®øc trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam. T¹p chÝ TriÕt häc, sè 2/2002.

15.A. G. Spirkin. TriÕt häc x· héi (2 tËp), T.II. H.: Tuyªn huÊn, 1989.

16.Khoa LuËt, §¹i häc tæng hîp Hµ Néi.

Gi¸o tr×nh Lý luËn chung vÒ nhµ n−íc vµ ph¸p luËt. H.: §¹i häc Tæng hîp Hµ Néi, 1992.

17.M. Rodentan (chñ biªn). Tõ ®iÓn triÕt häc. H.: TiÕn bé vµ Sù thËt, 1986.

18.Gi¸o tr×nh triÕt häc M¸c - Lªnin. H.:

ChÝnh trÞ quèc gia, 1999.