Giới thiệu tập bản đồ cổ quý hiếm của Việt Nam thế kỷ XV
NguyÔn V¨n Tr−êng(*)
Tãm t¾t: Mét tËp gåm 24 tê b¶n ®å n»m trong c«ng tr×nh Nghiªn cøu B¶n ®å c¸c cöa s«ng, h¶i c¶ng ViÖt Nam thÕ kû XV (Ðtude sur un portulan annamite du XVe siÌcle) cña häc gi¶ ng−êi Ph¸p G. Dumoutier viÕt b»ng tiÕng Ph¸p, thùc hiÖn xong th¸ng 8/1895. Toµn bé c«ng tr×nh nghiªn cøu ®−îc ®¨ng t¶i trªn t¹p chÝ “§Þa lý lÞch sö vµ m« t¶”, sè 2/1896 (Bulletin de gÐographie historique et descriptive, No2 - 1896) ®−îc ®¸nh gi¸ cao vµ t¸c gi¶ G. Dumoutier ®· ®−îc nhËn gi¶i th−ëng
“Jomard” cña HiÖp héi §Þa lý n¨m 1897. §©y lµ tËp b¶n ®å quý hiÕm, rÊt Ýt ng−êi biÕt vµ tiÕp cËn ®−îc mét c¸ch ®Çy ®ñ, cã lÏ v× ng−êi Ph¸p nghiªn cøu, ®¨ng t¶i trªn t¹p chÝ b»ng tiÕng Ph¸p qu¸ sím vµ còng v× nã kh«ng cßn ë ViÖt Nam.
Theo GS. TrÇn NghÜa, nguyªn ViÖn tr−ëng ViÖn H¸n N«m, tËp b¶n ®å nµy chØ cßn
®−îc l−u gi÷ ë Ph¸p mang m· sè Paris.BN.G FF.3677. Nhãm t¸c gi¶ s¸ch Hång
§øc b¶n ®å (Böu CÇm, §ç V¨n Anh, Ph¹m Huy Thóy..., Sµi Gßn, Bé Quèc gia Gi¸o dôc, 1962, tr.XII) cho biÕt kh«ng t×m thÊy tËp b¶n ®å nµy ë c¸c th− viÖn t¹i Sµi Gßn.
Tuy nhiªn, chóng t«i hiÖn ®ang cã mét tËp d−íi d¹ng trÝch in tõ t¹p chÝ nªu trªn toµn bé phÇn nghiªn cøu vµ 24 tê b¶n ®å nhê ng−êi b¹n tõ Ph¸p mua tÆng vµ còng thÊy tËp b¶n ®å nµy ®−îc ®Ýnh kÌm nh− mét tËp phô lôc cña c«ng tr×nh nghiªn cøu
®¨ng trªn t¹p chÝ §Þa lý lÞch sö vµ m« t¶, sè 2 n¨m 1896 ®ang l−u gi÷ ë Th− viÖn KHXH, ViÖn Th«ng tin KHXH t¹i Hµ Néi.
Tõ khãa: B¶n ®å cæ, Portulan annamite du XVe siÌcle, ViÖt Nam, ThÕ kû XV, G. Dumoutier
(*)GÇn ®©y,trong qu¸ tr×nh s−u tËp c¸c lo¹i t− liÖu liªn quan ®Õn lÞch sö biÓn §«ng vµ h¶i ®¶o, chóng t«i cã
®−îc c«ng tr×nh Nghiªn cøu B¶n ®å c¸c cöa s«ng, h¶i c¶ng ViÖt Nam thÕ kû XV,
(*) ViÖn ViÔn §«ng B¸c cæ Ph¸p t¹i Hµ Néi;
E-mail: truongminhdungphuong@yahoo.fr
trong ®ã cã tËp b¶n ®å cæ cña ViÖt Nam thÕ kû XV ®−îc trÝch tõ t¹p chÝ §Þa lý lÞch sö vµ m« t¶, sè 2 n¨m 1896, in thµnh mét Ên phÈm riªng biÖt vµ chóng t«i còng thÊy ë Th− viÖn KHXH, ViÖn Th«ng tin KHXH c¶ hai d¹ng: Ên phÈm in riªng vµ phÇn ®¨ng trªn t¹p chÝ nªu trªn.
24 tê b¶n ®å nèi tiÕp tõ Kinh thµnh Th¨ng Long ®Õn cè ®« V−¬ng quèc Champa cïng víi c¸c phô lôc lµ Hµnh tr×nh ®−êng bé vµ Hµnh tr×nh ®−êng thñy mµ theo t¸c gi¶: “§©y lµ mét tµi liÖu qu©n sù, ®−îc thiÕt lËp dùa trªn c¸c th«ng tin thu thËp ®−îc vµo kho¶ng cuèi thÕ kû XV cña c¸c ph¸i viªn do vua Lª Th¸nh T«ng cö ®i mËt th¸m ®Ó vÏ chuÈn bÞ cho viÖc th«n tÝnh Champa ®−îc thuËn lîi” (G. Dumoutier, 1895, tr.1).
H×nh thøc tËp b¶n ®å
TËp b¶n ®å ®−îc ®ãng kÌm nh− mét phô lôc sau phÇn Nghiªn cøu B¶n ®å c¸c cöa s«ng, h¶i c¶ng ViÖt Nam thÕ kû XV cña G. Dumoutier. B¶n ®å in mµu, nÐt vÏ vµ c¸c chó gi¶i gi¶n ®¬n, toµn trang th«ng tho¸ng dÔ xem h×nh, dÔ ®äc ch÷. NÕu Hång §øc B¶n ®å lµ ©m b¶n v×
cã nÒn ®en, nÐt ch÷ vµ nÐt vÏ mµu tr¾ng th× tËp b¶n ®å nµy thùc lµ d−¬ng b¶n bëi
nÒn mµu vµng nh¹t, s¸ng, næi lªn trªn lµ ch÷ s¾c nÐt mµu ®en vµ thÓ hiÖn nói, rõng, s«ng, suèi, kho, x−ëng b»ng nh÷ng mµu xanh, n©u ®Ëm nh¹t kh¸c nhau.
Trªn 24 tê b¶n ®å, G. Dumoutier ®·
®¸nh sè la m· thø tù tõ I ®Õn XXIV vµ còng ®¸nh nh÷ng sè latinh t−¬ng øng kÒ s¸t víi c¸c ®Þa danh, chØ dÉn ®−îc ghi b»ng ch÷ H¸n hoÆc N«m trªn mçi b¶n
®å. T−¬ng øng víi mçi b¶n ®å, cã mét b¶ng danh s¸ch c¸c ®Þa danh, chØ dÉn
®−îc ®äc, phiªn ©m vµ dÞch tõ ch÷ H¸n ra ch÷ quèc ng÷ ®Ó ng−êi ®äc dÔ ®èi chiÕu.
Tuy nhiªn, G. Dumoutier ®· lËp 25 b¶ng danh s¸ch c¸c ®Þa danh, chØ dÉn (®¸nh sè latinh) t−¬ng øng víi 25 b¶n ®å (®¸nh sè la m·). Trong ®ã, b¶ng danh s¸ch c¸c ®Þa danh, chØ dÉn sè 25 chØ cã mét dßng ghi ch÷ “Xiªm Thµnh” vµ gi¶i nghÜa “Xiªm Thµnh - thµnh phè n−íc Xiªm (kinh ®« Champa)” víi mét sè t−¬ng øng duy nhÊt lµ 669 mµ kh«ng cã tê b¶n ®å sè XXV trong tËp b¶n ®å (thiÕu 01 b¶n ®å sè XXV).
Gi¸ trÞ cña tËp b¶n ®å
MÆc dï nh÷ng b¶n ®å nµy lµ c¬ së chÝnh cho c«ng tr×nh Nghiªn cøu B¶n ®å c¸c cöa s«ng, h¶i c¶ng ViÖt Nam thÕ kû XV cña G. Dumoutier nh−ng trong ®ã kh«ng chØ cã b¶n ®å c¸c cöa s«ng, h¶i c¶ng cña n−íc §¹i ViÖt däc tõ B¾c miÒn Trung ®Õn Chµ Bµn, cè ®« Champa (tØnh Ninh ThuËn ngµy nay) mµ cßn cã b¶n ®å cña mét sè tØnh n»m s©u trong néi ®Þa cã trôc ®−êng c¸i quan ®i qua lµm ®iÓm nhËn biÕt vµ rÊt nhiÒu ®Þa danh, tªn gäi cña c¸c lµng x· x−a kia, cïng rÊt nhiÒu th«ng tin nh− kho, x−ëng, má quÆng, s«ng, nói... cña n−íc
§¹i ViÖt.
Tuy c¶ tËp b¶n ®å vµ trªn tõng tê riªng lÎ kh«ng ghi tªn b¶n ®å, tªn t¸c Khu vùc Thµnh Th¨ng Long
vµ phô cËn, thÕ kûXV
gi¶ vµ còng kh«ng cã niªn ®¹i nh−ng trong phÇn lêi giíi thiÖu c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh, G. Dumoutier viÕt r»ng trong §¹i ViÖt sö ký cã ghi vÒ c¸c b¶n ®å nµy nh− sau: “Th¸ng hai n¨m T©n M·o, mïa xu©n, n¨m Hång §øc thø hai [1471], vua Th¸nh T«n ph¸i nhiÒu ®¹o qu©n ®Õn ®ãng qu©n ë §« B¸
råi b¾t vua Ch¨m tªn lµ Trµ Toµn. Khi hä ®i ®Õn s«ng ThuËn Hãa, vua cho dùng tr¹i vµ tËp trËn trªn bé còng nh−
trªn chiÕn thuyÒn. Råi giao cho mét thæ d©n tªn lµ NguyÔn Vò ®i thu thËp c¸c yÕu tè cÇn thiÕt ®Ó lËp b¶n ®å v−¬ng quèc Xiªm(*)”. G. Dumoutier cho biÕt thªm: “TËp b¶n ®å cña chóng ta hoµn toµn kh«ng ghi ngµy th¸ng cuéc tÊn c«ng tiÕn hµnh n¨m 1471, nh−ng ph¶i sau khi ph¸ tan Chµ Bµn, thµnh phè nµy trë nªn ®æ n¸t råi kinh ®« ®−îc chuyÓn vÒ B×nh ThuËn. Sö ký cßn cho chóng ta biÕt nh÷ng b¶n ®å Champa
®−îc hoµn thiÖn sau mét vµi n¨m, sau khi tæ chøc vïng nµy thµnh mét tØnh cña n−íc §¹i ViÖt - n¨m 1477, dùa trªn nh÷ng th«ng tin do c¸c quan triÒu chÝnh
®Çu tØnh göi lªn” (G. Dumoutier, 1895, tr.2). Theo ®ã, G. Dumoutier x¸c ®Þnh n¨m th¸ng Êy vµ c¸c sù kiÖn nªu trªn cã thÓ tin cËy ®Ó ®Æt niªn ®¹i ®Çu tiªn cho tËp b¶n ®å nµy.
Mét ®iÒu lý thó vµ kh¸ quan träng n÷a mµ G. Dumoutier ph¸t hiÖn lµ trªn tê b¶n ®å sè XVII, ®Þa phËn phñ TriÖu Phong (thuéc miÒn Trung ngµy nay) ch−a cã ®Þa danh mang tªn thµnh phè HuÕ (xem b¶n ®å XVII), ®iÒu nµy khiÕn ng−êi ta ph¶i cã c¸i nh×n vµ ®¸nh gi¸ l¹i vÒ niªn ®¹i cña b¶n ®å. Theo G.
Dumoutier, khi ®ã kinh ®« cña An Nam thuéc vµo chÝnh quyÒn ng−êi Ch¨m vµ bÞ
(*) Chiªm Thµnh (Chó thÝch - NVT).
ph¸ hñy hoµn toµn ngµy 29/3/1371. Nã kh«ng cßn xuÊt hiÖn trong thÕ kû tiÕp theo n÷a, nh−ng ®Þa phËn nµy vÉn cã mét vÞ trÝ quan träng vµ cã chøc n¨ng nh− mét trung t©m cung cÊp qu©n nhu cho c¸c ®¹o qu©n miÒn biªn giíi. §©y lµ n¬i vÒ sau x©y dùng thµnh phè HuÕ, trªn tËp b¶n ®å ®−îc thÓ hiÖn lµ mét hÖ thèng hµo lòy h×nh b¸n nguyÖt mµ hai phÝa ®Çu ®Òu tùa s«ng, doanh tr¹m cung cÊp qu©n nhu (no475), chî häp bªn ngoµi doanh tr¹m (no475), huyÖn Trµ
¢n (no473). VÒ phÝa th−îng l−u, gi÷a doanh tr¹m vµ nói cã nhiÒu kho, x−ëng vËt liÖu x©y dùng (no469), cã thÓ lµ kho chøa gç vµ voi tr¹m (no470).
VÒ b¶n ®å biÓn ®¶o, G. Dumoutier cho biÕt: “[...] C¶ng ®Çu tiªn xuÊt hiÖn ngay trªn tê B¶n ®å sè XIX cña tËp b¶n
®å ®−îc ghi tªn §¹i Xiªm M«n (C¶ng B¶n ®å XVII - Vïng ®Êt x−a ch−a cã
tªn thµnh phè HuÕ
§¹i Xiªm - no541). §ã lµ c¶ng Fai-Fo (Héi An), d¶i ®Êt cã tªn gäi nµy ngµy nay lµ huyÖn Duy Xuyªn (no531). Nã
®−îc gäi trªn b¶n ®å lµ Cöa §¹i, còng cã nghÜa lµ Cöa Lín. Ng−êi ta th−êng nãi Cöa §¹i, nh−ng ®ã chØ lµ mét nöa ch÷, tªn ®Çy ®ñ lµ Cöa §¹i Xiªm.
B¶n ®å cña ng−êi ViÖt th−êng bÞ rót ng¾n, bëi v× chóng ta thÊy ngay mòi Bµn Khãi, ¸n ng÷ ngay c¶ng Ban CÇu nguyÖn (Tông §µn M«n - no543) vµ c¶ng Hßa Hîp (Hßa Hîp M«n - no542), n¬i hîp l−u cña nhiÒu s«ng, suèi ®æ vÒ thñ phñ cña huyÖn Duy Xuyªn (no531). C¶ng tiÕp theo lµ mòi Bantam(*) (Bµn Than). §ã lµ
(*) Bé s−u tËp Sù giµu cã trªn thuéc ®Þa cña chóng ta 1900-1905 (Nos richesses coloniales 1900-1905), Louis Laurent, G. Darboux, Edouard Heckel (1906, p.283) cho biÕt: “Gi÷a hai mòi Bantam vµ Batangan cã mét sè vÞnh, vòng rÊt
bÕn c¶ng nhiÒu c¸t (Sa Kú M«n - no545) vµ ®−îc h×nh thµnh do s«ng tõ huyÖn B×nh S¬n (no528) ch¶y xuèng.
Mét b·i c¸t næi, réng lín, víi ngän nói ®¸ cã tªn lµ Du Ai S¬n (Nói cã dÇu chÊt l−îng tèt - Bonne huile), ®øng ë phÝa d−íi cïng cña B¶n ®å XIX. §ã còng lµ ®¶o §¹i Xiªm cña c¸c b¶n ®å.
Ng−êi ta cã thÓ thÊy ë c¸c chØ dÉn hµng h¶i mµ viÖc chuyÓn ng÷ theo tµi liÖu l¹ cña chóng t«i ®ang nghiªn cøu lµ d¶i c¸t nµy tr¶i dµi “tõ c¶ng §¹i Xiªm
®Õn c¶ng Hoµng Sa, ®o ®−îc 500-600 li(*) chiÒu dµi vµ 30-40 li chiÒu réng, nã lµ mèi nguy hiÓm th−êng trùc cho c¸c tµu thuyÒn ®i trªn vïng biÓn nµy, nhiÒu tµu thuyÒn th−êng xuyªn gÆp n¹n. Hµng n¨m, kho¶ng th¸ng 12, nhiÒu ng−êi ®Õn
®©y ®Ó thu l−îm nh÷ng g× hä t×m thÊy trong x¸c nh÷ng con tµu gÆp n¹n” (Xem B¶n ®å XIX). ChØ cã mét tªn ®−îc gäi lµ Nói DÇu cho nói ®¸ mµ ch©n d·y nói nµy c¾m s©u trong n−íc biÓn duyªn h¶i miÒn Trung. Tªn gäi nµy ®−îc chó gi¶i lµ trªn d¶i c¸t cã nhiÒu rïa biÓn vµ ng−êi Nam ViÖt x−a ®· lµm ®−îc mét trung t©m s¶n xuÊt dÇu ë ®©y [...]”.
Cho ®Õn nay, rÊt Ýt ng−êi biÕt vµ tiÕp cËn ®−îc tËp b¶n ®å mét c¸ch ®Çy
®ñ, cã lÏ v× tËp b¶n ®å nµy chØ toµn ch÷
H¸n hoÆc ch÷ N«m ®−îc ng−êi Ph¸p
khã b¶o vÖ, vµ ®¶o lín Cï Lao Chµm næi lªn v−¬n ra xa chÞu nh÷ng c¬n sãng to, giã lín vç ®Ëp, nh−
mét “tiÒn tiªu” tr−íc biÓn cña khu vùc miÒn Trung. Bantam ë phÝa Nam cña mòi Batangan”, https://en.wikipedia.org/wiki/Batangan_Peninsula.
§èi chiÕu víi b¶n ®å qu©n sù hiÖn hµnh cho thÊy mòi Bantam cã tªn ViÖt lµ Bµn Than, ë phÝa Nam cña mòi Batangan cã tªn ViÖt lµ Ba Lµng An (c¸ch gäi chung ba lµng cã tªn “An” lµ: V©n An, An ChuÈn, An H¶i thuéc x· B×nh Ch©u, huyÖn B×nh S¬n, tØnh Qu¶ng Ng·i).
(*)§¬n vÞ ®o: li = lý = dÆm = 576 mÐt ®¬n vÞ ®o cò (Trung Quèc) (Theo: Tõ ®iÓn Ph¸p ViÖt, 2001, tr.677).
B¶n ®å XIX trong tËp b¶n ®å
nghiªn cøu, ®¨ng t¶i trªn t¹p chÝ b»ng tiÕng Ph¸p qu¸ sím. Nhãm t¸c gi¶ s¸ch Hång §øc b¶n ®å cho biÕt: “Chóng t«i kh«ng t×m ®−îc tËp san(*) nµy nh−ng t¹i th− viÖn cña SociÐtÐ des Ðtudes indochinoises (viÖn B¶o tµng Sµi Gßn) cã mét b¶n in riªng cña bµi kh¶o cøu ®ã.
Theo bµi nµy th× t¸c gi¶ cã cho häa, in l¹i (fac-similÐ) nh÷ng b¶n ®å nh−ng kh«ng may nh÷ng b¶n häa in kh«ng cßn thÊy kÌm theo n÷a” (Böu CÇm, §ç V¨n Anh, Ph¹m Huy Thóy..., Sµi Gßn, Bé Quèc gia Gi¸o dôc, 1962). Còng nh©n dÞp c«ng bè l¹i hai tËp Thiªn Nam Tø chÝ Lé ®å th− vµ Gi¸p Ngä niªn biÓu B×nh Nam ®å n»m chung trong bé s¸ch cã tªn Hång §øc b¶n ®å, GS. TrÇn NghÜa ®−a ra kh¸i niÖm “b¶n ®å cæ”
®−îc hiÓu nh− lµ lo¹i b¶n ®å vÏ theo lèi truyÒn thèng, tr−íc khi ngµnh khoa häc b¶n ®å chÝnh thøc thµnh lËp, vµ «ng còng cho biÕt “B¶n ®å c¸c h¶i c¶ng (Portulan) ®ang ®−îc l−u gi÷ ë Ph¸p, cã ký hiÖu Paris.BN.G FF.3677 thuéc lo¹i vÏ tay, b¶n ®å mµu, ch−a x¸c ®Þnh ®−îc niªn ®¹i, 24 h¶i c¶ng (b¶n ®å) ViÖt Nam, trong mét tËp b¶n ®å h¶i c¶ng nhiÒu n−íc” (TrÇn NghÜa, 2014, tr.8). GS.
Hoµng Xu©n H·n khi viÕt vÒ QuÇn ®¶o Hoµng Sa còng ®· nghiªn cøu tÊm b¶n
®å XIX vµ cã ®¨ng c¶ b¶n vÏ l¹i b¶n ®å XIX cña G. Dumoutier trong tËp b¶n ®å nµy vµ ghi chó ë d−íi lµ “B¶n ®å ®−êng qua Qu¶ng Nam ®êi Lª, theo b¶n vÏ l¹i cña G. Dumoutier”. §ång thêi GS.
Hoµng Xu©n H·n còng chØ râ, b¶n vÏ l¹i tuy cïng gèc víi tËp b¶n ®å nh−ng cã nhiÒu chi tiÕt h¬n: cã ch÷ quèc ng÷ “B·i C¸t Vµng” vµ “§¶o Du Tr−êng”. VÒ phÇn nghiªn cøu QuÇn ®¶o Hoµng Sa, GS.
Hoµng Xu©n H·n nhËn ®Þnh r»ng
(*) §Þa lý lÞch sö vµ m« t¶, sè 2 n¨m 1896 (Chó thÝch: NVT).
“trong ý ®Þa-®å-gia x−a c¸c ch÷ §¹i Trµng-sa, hay lµ B·i C¸t-vµng ®Òu trá quÇn ®¶o Trµng-sa hoÆc Hoµng-sa, hoÆc V¹n-lý Trµng-sa mµ ng−êi ¢u gäi lµ Parcel hay Paracel. V¶ trong c¸c ®Þa ®å cña ¢u-ch©u ®ang thêi khi vÏ Paracel còng vÏ nh− mét b·i c¸t rÊt dµi ch¾n tr−íc h¶i-phËn phÇn gi÷a n−íc ta”
(Hoµng Xu©n H·n, 1975, tr.7-15). RÊt tiÕc, GS. Hoµng Xu©n H·n kh«ng cho biÕt râ lµ G. Dumoutier cã vÏ l¹i bao nhiªu b¶n, c¸c b¶n gèc vµ b¶n vÏ l¹i
®ang n»m ë ®©u.
Trong khu«n khæ bµi viÕt nµy, chóng t«i ch−a thÓ giíi thiÖu toµn bé 24 tÊm b¶n ®å nªu trªn. ë nh÷ng bµi viÕt sau, chóng t«i sÏ giíi thiÖu lÇn l−ît trän c¶ c«ng tr×nh vµ b¶n ®å kÌm theo
Tµi liÖu trÝch dÉn
1. Böu CÇm, §ç V¨n Anh, Ph¹m Huy Thóy..., Sµi Gßn, Bé Quèc gia Gi¸o dôc (Lêi giíi thiÖu) (1962), Hång §øc B¶n ®å, Tñ s¸ch ViÖn Kh¶o cæ, sè III.
2. G. Dumoutier (1895), Nghiªn cøu B¶n
®å c¸c cöa s«ng, h¶i c¶ng ViÖt Nam thÕ kû XV (Etude sur un portulan annamite du XV siÌcle), Imprimerie Nationale, M DCCC XCVI, Paris.
3. §¹i ViÖt sö ký toµn th−, BKXII- Kû Nhµ Lª (1993), Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi.
4. Hoµng Xu©n H·n (1975), “QuÇn §¶o Hoµng Sa”, §Æc kh¶o vÒ Hoµng Sa vµ Tr−êng Sa, Sö ®Þa tËp san, sè 29.
5. TrÇn NghÜa (2014), “B¶n ®å cæ ViÖt Nam”, Chuyªn ®Ò sö liÖu ViÖt Nam:
Thiªn Nam Tø chÝ Lé ®å th− vµ Gi¸p Ngä niªn biÓu B×nh Nam ®å, T¹p chÝ Nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn, sè 2 (109).
6. Tõ ®iÓn Ph¸p ViÖt (2001), Nxb. Tp.
Hå ChÝ Minh, Tp. Hå ChÝ Minh.