vÊn ®Ò CHUÈN HO¸
HÖ THUËT NG÷ TH¤NG TIN-TH¦ VIÖN TIÕNG VIÖT
V−¬ng ToμN(*)
Ho¹t ®éng th− viÖn tr−íc kia th−êng dõng ë chøc n¨ng l−u tr÷
(archivage); sau ®ã, víi chøc n¨ng cung cÊp t− liÖu (documentation), vμ nh÷ng n¨m gÇn ®©y lμ g¾n víi ho¹t ®éng ph©n tÝch, xö lý, l−u tr÷, t×m kiÕm vμ phæ biÕn th«ng tin. Nguån t− liÖu chñ yÕu cña th− viÖn nay kh«ng chØ cßn lμ s¸ch. Nh÷ng biÕn ®éng rÊt ®¸ng kÓ ®· diÔn ra ë tÊt th¶y nh÷ng g× cã liªn quan
®Õn ho¹t ®éng th− viÖn: tõ ®èi t−îng phôc vô, néi dung, ph−¬ng thøc, ®Õn ph−¬ng tiÖn ho¹t ®éng... dÉn ®Õn sù g¾n kÕt th«ng tin-th− viÖn, víi mét lo¹t dÞch vô, tiÖn Ých míi, th©n thiÖn h¬n víi ng−êi sö dông.
Do quan niÖm vμ thùc tiÔn cã thÓ cßn kh¸c nhau vÒ nhËn thøc còng nh− c¸ch lμm, nªn kh«ng Ýt thuËt ng÷ míi vμ nh÷ng thay ®æi vÒ néi dung ë thuËt ng÷ ®· cã, ®−îc hiÓu ch−a cã sù thèng nhÊt, ®«i khi
®· dÉn ®Õn tranh luËn. Bμi viÕt cho thÊy viÖc h−íng tíi chuÈn ho¸ hÖ thuËt ng÷ th«ng tin-th− viÖn ®ang lμ mét trong nh÷ng nhiÖm vô cÊp b¸ch kh«ng chØ cña giíi ng«n ng÷ häc.
1. Th− viÖn - th«ng tin hay th«ng tin - th−
viÖn?
Ho¹t ®éng th− viÖn tr−íc ®©y th−êng kÕt hîp víi l−u tr÷ (archivage), råi víi c«ng t¸c t− liÖu (documentation), vμ tiÕp theo ®ã ®Õn nay lμ víi ho¹t ®éng ph©n tÝch, xö lý, l−u tr÷, t×m kiÕm vμ phæ biÕn th«ng tin.
Còng chÝnh do sù ph¸t triÓn vμ g¾n kÕt nh− vËy cho nªn tªn gäi cña ngμnh th− viÖn häc (tiÕng Ph¸p:
bibliothÐconomie; tiÕng Anh: library science) th−êng kÕt hîp víi l−u tr÷ häc (archivistique) cÇn thiÕt ®−îc bæ sung lμ
®−¬ng nhiªn, nh−ng cho ®Õn nay, ý kiÕn vÉn cßn ch−a thèng nhÊt nªn gäi lμ khoa häc th«ng tin - th− viÖn (vÝ nh− mét sè
t¸c gi¶ ë Vô Th− viÖn, Bé V¨n ho¸-ThÓ thao - Du lÞch) hay theo thø tù ng−îc l¹i (vÝ nh− mét sè t¸c gi¶ ë Trung t©m Th«ng tin Khoa häc vμ C«ng nghÖ Quèc gia) lμ th− viÖn - th«ng tin (**), hoÆc lμ th«ng tin - th− viÖn häc hay theo thø tù ng−îc l¹i, tøc lμ khoa häc th− viÖn vμ th«ng tin, t−¬ng øng víi library and information science trong tiÕng Anh vμ science de la bibliothÌque et de
(*) PGS, TS. ViÖn Th«ng tin KHXH
(**) Nh− ta cã thÓ nhËn thÊy trong hai cuèn s¸ch míi
xuÊt b¶n gÇn ®©y cã tùa ®Ò: Tra cøu th«ng tin trong ho¹t ®éng th− viÖn-th«ng tin/ TrÇn ThÞ BÝch Hång, Cao Minh KiÓm. H.: §HVH, 2004, 312 tr.; C¸c th−
viÖn vμ trung t©m th«ng tin-th− viÖn ë ViÖt Nam/
NguyÔn ThÞ Ngäc ThuÇn ch. b.; NguyÔn H÷u Giíi;
NguyÔn Thanh §øc b.s. H., 2006, 336 tr.
l’information trong tiÕng Ph¸p. Tuy cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, th«ng tin häc ®−îc hiÓu lμ khoa häc vÒ th«ng tin (vμ th− viÖn), cã khi ®−îc ph©n biÖt víi tin häc, t−¬ng øng víi informatics, thuéc lý thuyÕt vÒ th«ng tin, phôc vô thuÇn tuý cho c«ng nghÖ th«ng tin,...
T−¬ng tù nh− vËy, tuy giíi chuyªn m«n cã thÓ khai th¸c tõ M¹ng Th«ng tin - Th− viÖn ViÖt Nam, nh−ng tªn c¸c c¬
quan hay bé phËn tr−íc ®©y quen gäi lμ th− viÖn th× nay, do ®−îc hiÖn ®¹i ho¸ vμ nhÊt lμ ®· v−ît xa khu«n khæ ho¹t ®éng cña mét th− viÖn truyÒn thèng, ng−êi ta ghÐp nã víi t− liÖu vμ/hoÆc th«ng tin nh−: Trung t©m Th«ng tin, T− liÖu Khoa häc C«ng nghÖ Quèc gia, vÒ sau v¾n t¾t h¬n thμnh Trung t©m Th«ng tin Khoa häc vμ C«ng nghÖ Quèc gia (trong ®ã cã Th− viÖn Khoa häc kü thuËt tr−íc ®©y), thËm chÝ chØ gäi lμ Trung t©m th«ng tin nh−: Trung t©m Th«ng tin Thanh niªn ViÖt Nam. L¹i cã tr−êng hîp tuy gäi lμ ViÖn Th«ng tin..., nh−ng trong ®ã cã th−
viÖn, mμ kh«ng ph¶i nhμ nghiªn cøu nμo còng biÕt, ch¼ng h¹n, trong ViÖn Th«ng tin KHXH cã Th− viÖn KHXH.
Kh«ng h¼n do c«ng viÖc kh¸c nhau vÒ c¬ b¶n, ë ViÖn KHXH ViÖt Nam (theo Danh b¹ ®iÖn tho¹i. Hμ Néi, 4/2006), tªn Phßng Th− viÖn ®−îc dïng ë phÇn lín c¸c ViÖn nghiªn cøu chuyªn ngμnh/vïng, mμ Tr−ëng phßng lμ ng−êi qu¶n lý.
Riªng ë ViÖn Kinh tÕ ViÖt Nam, ng−êi qu¶n lý Phßng Th− viÖn ®−îc gäi lμ Gi¸m
®èc. Tªn Phßng T− liÖu - Th− viÖn ®−îc dïng ë ViÖn V¨n häc vμ ViÖn Kh¶o cæ häc lμ nh÷ng ®¬n vÞ cã truyÒn thèng h¬n nöa thÕ kû. Tªn Phßng Th«ng tin - T−
liÖu - Th− viÖn ®−îc dïng ë ViÖn X· héi häc, ViÖn T©m lý häc vμ T¹p chÝ KHXH ViÖt Nam. Tªn Phßng Th«ng tin-Th−
viÖn ®−îc dïng ë ViÖn nghiªn cøu Ch©u Phi vμ Trung §«ng lμ mét trong nh÷ng
®¬n vÞ míi ®−îc thμnh lËp gÇn ®©y. [Cf.
Phßng Th«ng tin-Th− viÖn (ViÖn H¶i d−¬ng häc, Nha Trang)].
Tæ chøc Quèc tÕ Ph¸p ng÷ lμ Agence
intergouvernementale de la Francophonie (AIF), nay lμ Organisation
intergouvernementale de la Francophonie (OIF) cã Centre
international francophone de Documentation et d’ Information (Cifdi), Bé Ngo¹i giao Ph¸p cã Centre de Ressources et Documents, ë Nga cã Otdelenije bibliotekovedenija vμ tªn tiÕng Anh lμ Library Science Department (thuéc International Informatization Academy)
Th− viÖn ®¹i häc còng kh«ng tr¸nh khái ¶nh h−ëng nμy: n¬i vÉn gi÷ tªn Th−
viÖn (§¹i häc Khoa häc Tù nhiªn Tp. Hå ChÝ Minh), n¬i ®æi thμnh Trung t©m Th«ng tin -Th− viÖn (§¹i häc KHXH &
NV, §¹i häc Quèc gia Hμ Néi ; §¹i häc Quèc gia Tp. Hå ChÝ Minh); hai ch÷ Th−
viÖn ®−îc hiÓu cã trong Trung t©m Th«ng tin-Häc liÖu = Learning and Information Resource Center (§μ N½ng) mμ tr−íc ®©y gäi lμ Trung t©m Th«ng tin-T− liÖu, cã tªn tiÕng Ph¸p lμ Centre de l’
Information et de la Documentation. Cã n¬i cßn gäi h¼n thμnh Trung t©m Häc liÖu = Learning Resource Center (§H Th¸i Nguyªn, §H CÇn Th¬) …
C¸c c¬ së ®μo t¹o còng tr¨m hoa ®ua në khi t×m mét tªn gäi chÝnh thøc thÝch hîp: n¬i th× gäi lμ Khoa Th− viÖn-Th«ng tin, n¬i ®Æt theo thø tù ng−îc l¹i. Ta gÆp:
Khoa Th− viÖn, Tr−êng Cao ®¼ng V¨n hãa (Tp. HCM). Khoa Th− viÖn-Th«ng tin, Tr−êng Cao ®¼ng S− ph¹m, nay lμ
§¹i häc Sμi Gßn (Tp. HCM). Khoa Th−
viÖn-Th«ng tin häc, ë c¸c Tr−êng §¹i häc V¨n hãa Hμ Néi, §¹i häc KHXH&NV (§¹i häc Quèc gia Tp. Hå ChÝ Minh)…
Trong khi ®ã, ta gÆp Library and Information Science College (ë Mü, Thuþ
§iÓn,...), Division of Information Services
(ë Griffith University, Australia), Ðcole de bibliothÐconomie et des sciences de l’information - EBSI (trong UniversitÐ de MontrÐal, Canada) ; Ðcole de bibliothÐconomie et des sciences de l'information en Europe, Ðcole de bibliothÐconomie, archivistique et documentation μ l’Institut SupÐrieur de Documentation (UniversitÐ de Tunis),...
Dï quan niÖm vμ thùc tiÔn cã thÓ cßn kh¸c nhau vÒ nhËn thøc vμ c¸ch lμm, nh−ng ®©u ®©u ta còng thÊy nãi ®Õn kÕt hîp th− viÖn truyÒn thèng víi th− viÖn hiÖn ®¹i, vμ øng dông c«ng nghÖ th«ng tin vμo hiÖn ®¹i ho¸ th− viÖn…, tuy ai còng hiÓu kh«ng ph¶i th− viÖn hiÖn ®¹i chØ cÇn cã dμn m¸y tÝnh nèi m¹ng, mét vμi CSDL ®−îc gäi lμ tÝch hîp, nh−ng míi chØ gåm nh÷ng d÷ liÖu ®−îc tÝch (tõ nhiÒu nguån), mμ ch−a hîp (mét khi c¸c biÓu ghi cho nh÷ng tμi liÖu gièng hÖt nhau, ®−îc tÝch vμo nh÷ng ®ît kh¸c nhau, vÉn n»m ë nh÷ng vÞ trÝ kh¸c nhau trong mét CSDL).
CÇn hÕt søc tr¸nh sö dông tuú tiÖn thuËt ng÷ trong lËp luËn khoa häc, tiÕn tíi chuÈn ho¸ vμ thèng nhÊt thuËt ng÷
khoa häc trªn mäi mÆt (ngay c¶ c¸ch phiªn ©m, chuyÓn tù) lμ rÊt cÇn thiÕt.
T×nh tr¹ng cßn nh÷ng kh¸c biÖt hiÖn nay (thËm chÝ thiÕu nhÊt qu¸n ë ngay mét t¸c gi¶) kh«ng ph¶i kh«ng g©y trë ng¹i cho viÖc hiÓu thuËt ng÷ mét c¸ch chÝnh x¸c.
Trong thùc tÕ, kh«ng ph¶i mäi thuËt ng÷ ®Òu cã mμu s¾c khoa häc nh− nhau.
§«i khi, sù ph©n biÖt còng chØ mang tÝnh t−¬ng ®èi, vÝ nh− c¸ch ph©n lo¹i thμnh th− viÖn chuyªn (®a) ngμnh/ th− viÖn c«ng céng (mμ theo chóng t«i, nªn gäi lμ th− viÖn ®¹i chóng) v× ch¼ng lÏ th− viÖn chuyªn ngμnh th× kh«ng cßn lμ th− viÖn c«ng céng (Cf. Public library/ Specialized and multi-sectoral libraries), dï x−a kia th− viÖn lu«n ®−îc coi nh− lμ c¸c thiÕt chÕ c«ng céng th× nay cã thÓ ®−îc “t−
nh©n hãa”, hoÆc ®−îc phÐp lÊy c¸c dÞch vô mμ hä cung cÊp lμm mét trong nh÷ng nguån thu nhËp. Do vËy, ta cμng thÊy rÊt cÇn ph¶i cã nh÷ng ®Þnh nghÜa tiÕng ViÖt
®Ó x¸c ®Þnh cho râ kh¸i niÖm cña tõng thuËt ng÷. C¸c ®Þnh nghÜa nμy th−êng
®−îc hÖ thèng ho¸ trong mét cuèn tõ
®iÓn gi¶i thÝch.
2. HÖ thuËt ng÷ th«ng tin-th− viÖn trong tiÕng ViÖt khoa häc
2. 1. Ng«n ng÷ khoa häc ®−îc ph©n biÖt víi ng«n ng÷ chung râ nhÊt ë vèn tõ vùng, ®ã lμ hÖ thuËt ng÷ khoa häc, vμ ë phong c¸ch ng«n ng÷ ®−îc sö dông trong lËp luËn khoa häc. BÊt cø ngμnh khoa häc nμo còng cÇn ph¶i cã mét tËp hîp tõ ng÷ ®−îc x¸c ®Þnh mét c¸ch nghiªm ngÆt, dïng ®Ó biÓu thÞ c¸c sù vËt, hiÖn t−îng, ho¹t ®éng, ®Æc ®iÓm, trong ngμnh
®ã. Líp tõ vùng bao gåm nh÷ng ®¬n vÞ nh− vËy ®−îc gäi lμ hÖ thuËt ng÷ cña mçi ngμnh khoa häc, gãp phÇn h×nh thμnh ng«n ng÷ khoa häc, ë ta lμ tiÕng ViÖt khoa häc. TÝnh chÊt khoa häc cña thuËt ng÷ ®−îc thÓ hiÖn ë tÝnh chÝnh x¸c, tÝnh hÖ thèng vμ tÝnh quèc tÕ cña nã, mμ chóng t«i ®· cã dÞp ®Ò cËp ®Õn (1).
Ng−êi lμm c«ng t¸c khoa häc kh«ng
®−îc phÐp lÇm lÉn thuËt ng÷ víi tõ th«ng th−êng ®ång ©m. Trong v¨n b¶n khoa häc, sù lÇm lÉn chØ x¶y ra khi kh«ng n¾m ch¾c kh¸i niÖm nªn kh«ng ph©n biÖt tõ th«ng th−êng víi thuËt ng÷
cã mμu s¾c, phong c¸ch khoa häc kh«ng thùc râ rμng. §èi víi nh÷ng thuËt ng÷ cã ph¹m vi sö dông ®−îc më réng, do ngμnh khoa häc ®ã trùc tiÕp g¾n víi sinh ho¹t h»ng ngμy cña mäi thμnh viªn trong x·
héi th× mμu s¾c khoa häc cña chóng cã phÇn mê ®i, nªn khi dïng chóng trong v¨n b¶n khoa häc cμng ph¶i thËn träng, v×
sù lÇm lÉn tai h¹i rÊt dÔ x¶y ra do kh«ng hiÓu chÝnh x¸c kh¸i niÖm mμ chóng biÓu thÞ, nhÊt lμ ë tr−êng hîp thuËt ng÷ cã diÖn m¹o ng÷ ©m kh«ng xa l¹ víi diÖn
m¹o ng÷ ©m tõ ViÖt th«ng th−êng (VÝ dô:
më trong kho më, th− viÖn më,... kh¸c trong kinh tÕ më, ®¹i häc më,...).
Do quy luËt tiÕt kiÖm cña ng«n ng÷, sè l−îng tªn gäi Ýt h¬n sè l−îng sù vËt
®−îc gäi tªn nªn cã nh÷ng thuËt ng÷
biÓu thÞ c¸c sù vËt, hiÖn t−îng, ®èi t−îng kh¸c nhau (vÒ b¶n chÊt hoÆc møc ®é réng/hÑp) thuéc c¸c ngμnh khoa häc kh¸c nhau. VÝ dô ng«n ng÷ tù nhiªn vμ ng«n ng÷ t×m tin, ng«n ng÷ lËp tr×nh, l−u th«ng hμng ho¸ vμ l−u th«ng tμi liÖu, hån ma vμ phiÕu ma, tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ tμi nguyªn th«ng tin, líp mét, hai, ba vμ t− liÖu cÊp mét, hai, ba,…
VÒ nguyªn t¾c, mäi tõ ng÷ khoa häc
®Òu mang mμu s¾c, phong c¸ch khoa häc.
Mμu s¾c nμy ®−îc thÓ hiÖn râ rμng ë c¸c thuËt ng÷ cã ph¹m vi hÑp, ë ®©y lμ trong khoa th«ng tin-th− viÖn, nh−: dÞch vô (cung cÊp th«ng tin), ph©n cÊp theo cÊu tróc vμ ph©n cÊp theo ký hiÖu, v.v...
Ng−êi ngoμi chuyªn ngμnh cã thÓ hiÓu kh«ng hoμn toμn chÝnh x¸c c¸c kh¸i niÖm nh−: th− viÖn ¶o, kiÓm so¸t th− tÞch, ph©n tÝch chñ ®Ò, khæ mÉu chuÈn, tr−êng
®¶o, v.v... , nhÊt lμ khi chóng ®−îc sö dông phæ biÕn ë d¹ng t¾t, nh−: ISBD (m«
t¶ th− môc theo tiªu chuÈn quèc tÕ), ISBN (chØ sè s¸ch theo tiªu chuÈn quèc tÕ), ISDS (hÖ thèng quèc tÕ d÷ liÖu xuÊt b¶n phÈm ra tiÕp tôc), ISSN (chØ sè xuÊt b¶n phÈm ra tiÕp tôc theo tiªu chuÈn quèc tÕ),... Do yªu cÇu chÝnh x¸c, mét sè thuËt ng÷ th«ng tin-th− viÖn mang h×nh thøc tõ vay m−în, ngo¹i lai nh− catal«
(<= catalogue; cf: môc lôc), phÝch (<=
fiche; cf: phiÕu), m¬ nu (<= menu; cf: thùc
®¬n), vi rót (virus), v.v...
§«i khi ngay trong ngμnh th«ng tin- th− viÖn, ë c¸c n−íc kh¸c nhau, c¸c tr−êng ph¸i, thËm chÝ c¸c t¸c gi¶ kh¸c nhau sö dông nh÷ng hÖ thuËt ng÷ riªng
®Ó thÓ hiÖn râ h¬n quan ®iÓm cña m×nh.
Chóng t«i ®· cã dÞp bμn ®Õn c¸c d¹ng
tãm t¾t v¨n b¶n, víi néi dung cã phÇn kh¸c biÖt – nªn kh«ng h¼n ®· cã sù t−¬ng øng vÒ thuËt ng÷ gi÷a c¸c ng«n ng÷. Ch¼ng h¹n, tiÕng ViÖt cã: tãm t¾t, giíi thiÖu s¸ch, ®iÓm s¸ch, l−îc thuËt, b×nh thuËt,... (t¹p chÝ Th«ng tin Khoa häc x· héi lu«n cã môc Giíi thiÖu s¸ch nhËp vÒ Th− viÖn...); tiÕng Ph¸p cã rÐsumÐ, lecture (de livre); compte-rendu (t¹p chÝ Bulletin de la SociÐtÐ de la Linguistique de Paris ra mçi n¨m 2 sè th×
sè thø 2 lu«n dμnh ®iÓm l¹i c¸c c«ng tr×nh ng«n ng÷ häc trªn thÕ giíi mμ Toμ so¹n tiÕp cËn ®−îc), annotation (trong c¸c bulletin signalÐtique),...; tiÕng Anh cã:
summary, abstract, book review,…(t¹p chÝ Vietnam Social Science lu«n cã môc Book review); tiÕng Nga cã referat (ViÖn Th«ng tin KHXH Nga cã bé referativnyi zhurnal) th−êng ®−îc dÞch sang tiÕng ViÖt lμ l−îc thuËt, obzor th−êng dÞch lμ tæng thuËt hoÆc tæng quan…(2)
Nh×n chung, tÝnh chÝnh x¸c ®ßi hái thuËt ng÷ ph¶i thÓ hiÖn ®óng nhÊt néi dung khoa häc mét c¸ch râ rμng. Trong ho¹t ®éng th«ng tin-th− viÖn, viÖc sö dông thuËt ng÷ mét c¸ch chÝnh x¸c tuyÖt
®èi sÏ kh«ng lμm ng−êi nhËn tin (nghe hoÆc ®äc) hiÓu sai hoÆc lÉn lén tõ kh¸i niÖm nμy sang kh¸i niÖm kh¸c. Sù phï hîp gi÷a h×nh thøc thuËt ng÷ vμ néi dung kh¸i niÖm lμ ®iÒu tÊt yÕu cÇn thiÕt trong lËp luËn khoa häc, nh−ng chí nªn hiÓu ®iÒu nμy mét c¸ch m¸y mãc, xem nã nh− mét ch©n lý tuyÖt ®èi, bëi v× cÇn ph¶i thõa nhËn r»ng cã mét sè tr−êng hîp, h×nh thøc ký hiÖu ng«n ng÷ kh«ng hoμn toμn phï hîp víi néi dung kh¸i niÖm
®óng nh− ch©n lý kh¸ch quan tuyÖt ®èi.
L¹i cã tr−êng hîp, lóc ®Çu cã sù phï hîp, nh−ng vÒ sau, do con ng−êi hiÓu biÕt thªm, néi dung kh¸i niÖm ®−îc thay
®æi, song h×nh thøc ký hiÖu ng«n ng÷ th×
vÉn thÕ. Vμ còng kh«ng ph¶i kh«ng cã tr−êng hîp mÆt chñ quan cña con ng−êi
kh«ng thËt phï hîp víi mÆt kh¸ch quan néi dung ý nghÜa cña thuËt ng÷.
Khoa th«ng tin-th− viÖn còng gÆp nh÷ng vÊn ®Ò nμy, bëi v× nã cã thÓ sö dông c¸c tõ hμng ngμy råi g¸n cho chóng c¸c nghÜa hμm chØ vμ c¸c ®Þnh nghÜa chuyªn ngμnh, nh÷ng nghÜa nμy ®«i khi l¹i kh¸c nhau gi÷a c¸c ngμnh häc. §ã lμ ch−a kÓ do khoa häc ph¸t triÓn, ng«n ng÷ ®−îc dïng ®Ó truyÒn ®¹t th«ng tin chuyªn ngμnh còng lu«n ®−îc bæ sung vμ cã khi thay ®æi.
Tuy ph¶i ®èi mÆt víi c¸c vÊn ®Ò tμi chÝnh vμ ph¶i lùa chän tμi liÖu bæ sung, nh−ng c¸c th− viÖn truyÒn thèng vÉn tiÕp tôc gi÷ vai trß lμ nguån cung cÊp th«ng tin rÊt phong phó cho nghiªn cøu.
Cã ®iÒu lμ tμi nguyªn th«ng tin cÇn bæ sung kh«ng cßn chØ lμ Ên phÈm trªn giÊy nh− tr−íc. Kh«ng gian sö dông ®Ó c«ng bè nay ®· thay ®æi. T¸c phÈm xuÊt b¶n c¸ nh©n trªn m¹ng còng dÇn dÇn ®−îc thõa nhËn; danh môc ®iÖn tö cã vai trß nh− phiÕu ®ôc lç tr−íc ®©y... V× thÕ, th−
viÖn cã thÓ kh«ng cã tμi liÖu nguån (kh«ng ph¶i l−u tr÷). C¬ së d÷ liÖu th−êng xuyªn ®−îc l−u trong th− viÖn d−íi d¹ng tËp hîp ®Üa CD-ROM ®−îc xem lμ mét trong nh÷ng nguån tμi liÖu
®iÖn tö. Víi c¸c c¸ch b¶o qu¶n hiÖn ®¹i, ng©n hμng d÷ liÖu chia sÎ c¸c tËp hîp d÷
liÖu cã thÓ cho phÐp ng−êi ®äc truy cËp th¼ng ®Õn Ên b¶n ®iÖn tö …
2.2. Khi x©y dùng hay chuyÓn dÞch mét v¨n b¶n khoa häc tõ ng«n ng÷ nμy sang ng«n ng÷ kh¸c cÇn triÖt ®Ó khai th¸c tÝnh hÖ thèng vÒ ng÷ nghÜa cña kiÓu t¹o tõ. Do vËy, c¸ch t¹o thuËt ng÷ lμ mét viÖc lμm hoμn toμn cã ý thøc: trong khi b¶o ®¶m tÝnh chÝnh x¸c cña c¸c h×nh vÞ hîp thμnh, kiÓu cÊu t¹o thuËt ng÷ ph¶i phï hîp víi vÞ trÝ, quan hÖ c¸c kh¸i niÖm mμ chóng biÓu thÞ trong t−¬ng quan víi c¸c kh¸i niÖm kh¸c. VÝ dô, trong c«ng t¸c ph©n lo¹i cã: Ên ®Þnh chØ sè ph©n lo¹i,
chän sè ph©n lo¹i, thiÕt lËp sè ph©n lo¹i, m«n lo¹i,…
Trong khoa häc, dï lμ tr×nh bμy luËn
®iÓm cña b¶n th©n hay ph¶n ¸nh quan
®iÓm cña ng−êi kh¸c, tr−íc hÕt ph¶i x¸c
®Þnh cho tèt thuËt ng÷ ®Þnh sö dông.
NÕu thÊy cÇn thiÕt, t¸c gi¶ hoÆc dÞch gi¶
cÇn chØ râ ý nghÜa cña tõng thuËt ng÷
cÇn sö dông vμ trong tr−êng hîp cã thÓ, còng chØ ra t−¬ng øng gi÷a chóng víi c¸c thuËt ng÷ ®· dïng (ë c¸c t¸c gi¶ kh¸c hay trong nguyªn ng÷) thuËn tiÖn cho viÖc tra cøu khi cÇn.
Sù xuÊt hiÖn c¸c c«ng cô ®iÖn tö trong x· héi th«ng tin ®· dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi rÊt c¬ b¶n trong th− viÖn, lÜnh vùc cã bÒ dμy lÞch sö nh−ng vèn chØ ho¹t
®éng nÆng theo truyÒn thèng. Vμ tõ mÊy thËp niªn trë l¹i ®©y, nã ®· kÐo theo nh÷ng thay ®æi trong c¬ cÊu tæ chøc vμ néi dung ®μo t¹o cña ngμnh häc nμy.
C¸c kü thuËt míi cho phÐp x¸c ®Þnh c¸c nguån tμi nguyªn th«ng tin tiÒm n¨ng, trong ®ã nhiÒu qu¸ tr×nh míi xuÊt hiÖn cho phÐp t×m kiÕm c¸c nguån tin ®iÖn tö nãi chung vμ c¸c nguån tin trªn m¹ng nãi riªng, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸
tr×nh l−u tr÷ vμ t×m kiÕm th«ng tin, vμ ®·
më ra nh÷ng triÓn väng ch−a tõng thÊy cho ho¹t ®éng, nay th−êng ®−îc gép chung thμnh lÜnh vùc th«ng tin–th− viÖn.
HiÖn nay, m¹ng tμi liÖu tra cøu trùc tuyÕn xuÊt hiÖn víi mét khèi l−îng lín:
tõ ®iÓn nãi chung vμ tõ ®iÓn chuyªn ngμnh b»ng nhiÒu thø tiÕng, gi¸o tr×nh
®i kÌm c¸c tμi liÖu ph©n tÝch c¸c d÷ liÖu khoa häc vμ c¸c tμi liÖu ®a d¹ng tËp hîp
“nh÷ng vÊn ®Ò ®−îc quan t©m nhiÒu nhÊt”. B¹n ®äc kh«ng nhÊt thiÕt cø ph¶i b−íc ch©n ®Õn tËn n¬i nh− tr−íc mμ vÉn sö dông ®−îc tμi nguyªn th«ng tin ®−îc l−u tr÷ hay truy cËp qua ®Þa chØ riªng cña th− viÖn. Ho¹t ®éng th− viÖn ®−îc
®¸nh gi¸ kh«ng chØ ë th¸i ®é tËn t×nh cña thñ th−, cïng víi sè l−îng vμ sè l−ît tμi
liÖu ®−îc b¹n ®äc ®Õn tËn n¬i khai th¸c (nh− tr−íc kia) mμ (ngμy nay) cßn b»ng sè l−ît vμ thêi gian truy cËp vμo trang/cæng ®iÖn tö vμ møc ®é th©n thiÖn cña th− viÖn hiÖn ®¹i.
C¸c nhμ chuyªn m«n nay th−êng nãi
®Õn tin häc ho¸ th− viÖn, x©y dùng th−
viÖn sè, th− viÖn ®iÖn tö, ®Þa chØ ®iÖn tö, b¸o/t¹p chÝ ®iÖn tö, nh−ng c¸c thuËt ng÷
®−îc dïng d−êng nh− chØ lμ sao pháng tõ n−íc ngoμi (th−êng lμ tiÕng Anh). Cßn thiÕu nh÷ng ®Þnh nghÜa thèng nhÊt cho néi dung thuËt ng÷ b»ng tiÕng ViÖt.
Ch¼ng vËy mμ c¸ch ®©y ch−a l©u,
“ViÖt Nam ta cã th− viÖn sè hay ch−a?”
®· trë thμnh chñ ®Ò ®−îc bμn luËn kh¸
høng thó trong nhãm, sau khi tê Tia s¸ng cho c«ng bè bμi CÊp thiÕt x©y dùng th− viÖn sè cña §μo TiÕn Khoa (http://www.tiasang.com.vn/news?id=148 8), theo ®ã “cã mét nhu cÇu hÕt søc thiÕt th©n ®èi víi c¸c nhμ khoa häc, ®ã lμ cÇn sím cã mét Th− viÖn sè (Digital Library) cho céng ®ång khoa häc n−íc nhμ”, mμ kh«ng gi¶i thÝch c¸ch t¸c gi¶ hiÓu thÕ nμo lμ th− viÖn sè. V× thÕ, cã nhμ chuyªn m«n cho r»ng cuéc tranh luËn nªn quay trë l¹i vÊn ®Ò c¨n b¶n nhÊt, ®ã lμ kh¸i niÖm Digital Library mμ chóng ta vÉn dÞch lμ Th− viÖn sè, trong khi library kh«ng ph¶i lóc nμo còng lμ th− viÖn (hiÓu theo nghÜa th− viÖn lμ n¬i chóng ta ®ang lμm viÖc).
Vμ chÝnh quan niÖm nh− vËy, nªn theo nhμ chuyªn m«n nμy, digital library còng cã nh÷ng c¸ch hiÓu kh¸c nhau.
§©y lμ nh÷ng thuËt ng÷ biÓu thÞ c¸c kh¸i niÖm khoa häc ®−îc x¸c ®Þnh, nªn kh«ng thÓ sö dông chóng tuú tiÖn, mμ ph¶i cã sù c©n nh¾c, chän thuËt ng÷
mét c¸ch thÝch hîp.
2.3. §−îc biÕt, viÖc x©y dùng vμ chuÈn ho¸ thuËt ng÷ khoa häc tiÕng ViÖt
®−îc chó ý ë n−íc ta tõ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû tr−íc, cïng víi sù ra ®êi cña Tæ thuËt ng÷ ë Uû ban Khoa häc Nhμ
n−íc, mμ sau nμy ®−îc chia thμnh Tæ ThuËt ng÷ vμ Tõ ®iÓn Khoa häc thuéc ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam. §Õn n¨m 1968, Tæ nμy nhËp víi Tæ Ng«n ng÷
hîp thμnh ViÖn Ng«n ng÷ häc. M¶ng nghiªn cøu nμy ®· ré lªn – vμ trong giai
®o¹n nμy, cuèn Tõ ®iÓn thuËt ng÷ th−
viÖn häc Nga - Anh - Ph¸p - ViÖt lμ c«ng tr×nh tËp thÓ cña nh÷ng ng−êi lμm c«ng t¸c th− viÖn ë miÒn B¾c khi ®ã khëi th¶o,
®· ®−îc ViÖn Ng«n ng÷ häc gióp ®ì biªn so¹n vμ chØnh lý. Tõ ®iÓn bao gåm c¸c thuËt ng÷ cña th− viÖn häc, th− môc häc vμ mét sè thuËt ng÷ cña c¸c ngμnh liªn quan nh− xuÊt b¶n, in, ph¸t hμnh, th«ng tin khoa häc, v. v… th−êng gÆp trong c«ng t¸c th− viÖn, th− môc (3). PhÇn chÝnh lμ b¶ng ®èi chiÕu Nga - ViÖt. Sau ®ã lμ c¸c b¶ng tra Anh - ViÖt vμ Ph¸p - ViÖt (®èi chiÕu qua tiÕng Nga). Cuèi cïng lμ b¶ng tra ®èi chiÕu ng−îc ViÖt - Nga, Anh, Ph¸p.
Råi cho ®Õn nh÷ng n¨m 90 th× c«ng viÖc nghiªn cøu gi¶m dÇn, ®Ó l¹i kho¶ng trèng nghiªn cøu thuËt ng÷ häc. Tuy vËy, còng nh»m ®¸p øng nhu cÇu cña thùc tiÔn, c«ng viÖc biªn so¹n vμ biªn dÞch c¸c tËp thuËt ng÷ chuyªn ngμnh l¹i kh«ng hÒ dõng. Thay cho viÖc cã chØ ®¹o khoa häc vμ h−íng dÉn nghiÖp vô tËp trung t¹i mét c¬ quan khoa häc nh− giai
®o¹n tr−íc, nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ta thÊy c¸c nhμ chuyªn m«n vÉn th−êng tËp hîp nhau l¹i, cïng biªn so¹n ®Ó cho ra c¸c tËp thuËt ng÷, thèng nhÊt c¸ch gi¶i thÝch vμ/hoÆc ®èi chiÕu phôc vô cho chÝnh ngμnh m×nh.
NhËn thÊy ho¹t ®éng nghiªn cøu lý luËn vμ thùc tiÔn th− viÖn häc, t− liÖu vμ th«ng tin häc ë trªn thÕ giíi còng nh− ë n−íc ta ®· kh«ng ngõng ph¸t triÓn, mμ kÕt qu¶ lμ mét sè thuËt ng÷ míi ®· xuÊt hiÖn vμ b−íc ®Çu ®−îc chuÈn ho¸, ®−îc sù hç trî cña Ng©n hμng d÷ liÖu Céng
®ång c¸c n−íc cã sö dông tiÕng Ph¸p
(BIEF), mét cuèn Tõ ®iÓn t− liÖu vμ th−
viÖn häc Ph¸p-ViÖt ®· ®−îc Trung t©m Th«ng tin T− liÖu Khoa häc vμ C«ng nghÖ Quèc gia chñ tr× biªn so¹n vμ xuÊt b¶n n¨m 1997 (4). Tõ ®iÓn nμy bao gåm c¸c thuËt ng÷ ®−îc chän läc tõ c¸c lÜnh vùc th− viÖn, th«ng tin khoa häc vμ mét sè ngμnh liªn quan nh− tin häc, l−u tr÷, xuÊt b¶n, ph¸t hμnh vμ Ên lo¸t, vμ còng thu thËp mét sè côm tõ tuy kh«ng ph¶i lμ thuËt ng÷ nh−ng th−êng gÆp trong b¸o chÝ vμ tμi liÖu nghiÖp vô, cho phÐp tra t×m c¸ch chuyÓn c¸c thuËt ng÷ tiÕng Ph¸p (nh− disque souple vμ disquette, rayonnage en mÐtal vμ rayonnage mÐtallique ®Òu lμ nh÷ng môc tõ riªng) sang tiÕng ViÖt (lÇn l−ît chØ lμ ®Üa mÒm, gi¸ kÖ kim lo¹i), kh«ng cã phÇn tra ng−îc l¹i.
Nh− thÕ, c¶ hai cuèn tõ ®iÓn trªn
®Òu míi chØ ®èi chiÕu c¸c thuËt ng÷
t−¬ng øng. Cho ®Õn nay, ch−a hÒ cã mét cuèn tõ ®iÓn thuËt ng÷ gi¶i thÝch nμo cho ngμnh th«ng tin-th− viÖn ®−îc biªn so¹n víi b¶ng tõ xuÊt ph¸t lμ tiÕng ViÖt. Tuy nhiªn, ph¶i kÓ mét ®ãng gãp rÊt ®¸ng tr©n träng: ®ã lμ th«ng qua ho¹t ®éng cña Héi Hç trî Th− viÖn vμ Gi¸o dôc ViÖt Nam (LEAF - VN), mét sè c¸n bé th−
viÖn ng−êi ViÖt Nam nay ®Þnh c− ë n−íc ngoμi (Mü vμ Canada) ®· biªn dÞch vμ xuÊt b¶n trong khu«n khæ b¶o trî cña HiÖp héi th− viÖn Mü cuèn Tõ ®iÓn gi¶i nghÜa th− viÖn häc vμ tin häc Anh-ViÖt:
Glossary of Library and Information Science (5). Vμ sau ®ã, c¸c dÞch gi¶ tiÕp tôc cËp nhËt vμ th«ng b¸o cho ®ång nghiÖp trong n−íc biÕt.
VËy lμ cho ®Õn nay, ngμnh th«ng tin - th− viÖn vÉn ch−a cã mét cuèn tõ ®iÓn thuËt ng÷ mμ b¶ng tõ xuÊt ph¸t b»ng tiÕng ViÖt, x¸c ®Þnh râ tõng kh¸i niÖm
®−îc sö dông - chø kh«ng ph¶i chØ lμ sao pháng b»ng c¸ch “t¹m” dÞch tõ mét thø tiÕng n−íc ngoμi nμo ®ã, mμ ng−îc l¹i,
chóng cÇn ®−îc ®èi chiÕu víi c¸c ngo¹i ng÷ phæ biÕn trªn thÕ giíi - ®Ó ®i tíi mét c¸ch hiÓu thèng nhÊt trong ngμnh, tr−íc cuéc héi nhËp ®Ó ph¸t triÓn.
Ngμnh th«ng tin–th− viÖn cÇn tham kh¶o hÖ thuËt ng÷ ®−îc sö dông ë Liªn
®oμn T− liÖu Quèc tÕ (FID = FÐdÐration internationale de documentation) vμ tæ chøc quèc tÕ (mμ tªn gäi trong c¸c ng«n ng÷ kh¸c nhau còng thu hót ®−îc sù quan t©m cña chóng ta), ®ã lμ IFLA, xuÊt ph¸t tõ tªn ®Çy ®ñ b»ng tiÕng Anh lμ: International Federation of Library Associations and Institutions, tiÕng §øc lμ Internationaler Verband der bibliothekarischen Vereine und Institutionen, tiÕng Nga:
Mezhdunarodnaja Federatsija Bibliotechnykh Associasii i Uchrezhdenija, tiÕng Ph¸p: FÐdÐration
Internationale des Associations de BibliothÐcaires et des BibliothÌques, tiÕng T©y Ban Nha: Federacin International de Asociationes de Bibliotecarios y Bibliotecas… ®−îc dÞch lμ Liªn hiÖp héi Th− viÖn Quèc tÕ, cã ng−êi dÞch lμ HiÖp héi Th− viÖn ThÕ giíi, hoÆc ®Çy ®ñ h¬n lμ Liªn ®oμn c¸c HiÖp héi Th− viÖn Quèc tÕ (6).
X©y dùng hÖ thuËt ng÷ khoa häc vμ biªn so¹n tõ ®iÓn gi¶i thÝch thuËt ng÷
tiÕng ViÖt cho ngμnh th«ng tin - th− viÖn
®−îc ®Æt ra lóc nμy nh»m ®¸p øng mét trong nh÷ng nhu cÇu cña thùc tiÔn ®êi sèng ng«n ng÷. Do vËy, ®©y lμ mét trong nh÷ng viÖc cÇn ®−îc quan t©m, vμ trong bμi nμy, chóng t«i muèn nhÊn m¹nh ®Õn nh÷ng khÝa c¹nh ng«n ng÷ häc cña c«ng viÖc nμy, ®ã lμ thèng nhÊt hÖ thuËt ng÷
cho ngμnh th«ng tin-th− viÖn còng chÝnh lμ gãp phÇn hoμn thiÖn ng«n ng÷ khoa häc tiÕng ViÖt.
3. Thèng nhÊt vµ chuÈn ho¸ hÖ thuËt ng÷
th«ng tin-th− viÖn gãp phÇn hoµn thiÖn tiÕng ViÖt khoa häc
Sù ph¸t triÓn nhanh chãng vμ m¹nh mÏ c¸c ngμnh khoa häc ®· t¹o ra nhiÒu ng«n ng÷ riªng biÖt: ng−êi ta nãi ®Õn ng«n ng÷ to¸n häc, ng«n ng÷ y häc, ng«n ng÷ th«ng tin... bªn c¹nh ng«n ng÷ nãi, ng«n ng÷ viÕt. C¸c ''ng«n ng÷'' lμ c¸c ng«n ng÷ khoa häc cô thÓ, cïng tån t¹i vμ h×nh thμnh nªn tiÕng ViÖt khoa häc.
T×nh tr¹ng sö dông thuËt ng÷ tuú tiÖn, thiÕu tÝnh hÖ thèng, thiÕu thèng nhÊt khi cã thÓ thèng nhÊt, ch¾c ch¾n ph−¬ng h¹i ®Õn tÝnh chÝnh x¸c cña v¨n b¶n khoa häc. Thèng nhÊt hÖ thuËt ng÷
cña tõng ngμnh khoa häc còng lμ mét nhu cÇu bøc b¸ch ®Ó h−íng tíi chuÈn ho¸
ng«n ng÷ toμn d©n.
C«ng nghÖ th«ng tin ph¸t triÓn còng
®· t¹o ®iÒu kiÖn cho hÖ thuËt ng÷ tiÕng ViÖt trong lÜnh vùc th«ng tin-th− viÖn kh«ng ngõng giμu lªn, ®¸p øng yªu cÇu vÒ ng«n ng÷ trong thêi kú ®æi míi. CËp nhËt nh÷ng tri thøc míi cña ngμnh th«ng tin-th− viÖn th«ng qua viÖc hÖ thèng ho¸ vμ x¸c ®Þnh nghÜa cña c¸c thuËt ng÷ khoa häc hiÖn ®ang ®−îc sö dông trong lÜnh vùc nμy võa cã gi¸ trÞ khoa häc, võa mang tÝnh thêi sù rÊt râ rÖt. §ã lμ ch−a kÓ lÜnh vùc nμy cßn liªn quan mËt thiÕt ®Õn nhiÒu lÜnh vùc ho¹t
®éng x· héi vμ c¸c ngμnh khoa häc kh¸c.
Trong t×nh h×nh Êy, viÖc tæ chøc biªn so¹n vμ xuÊt b¶n mét c«ng tr×nh tõ ®iÓn thuËt ng÷ gi¶i thÝch vμ/hoÆc ®èi chiÕu víi c¸c ng«n ng÷ phæ biÕn trªn thÕ giíi, víi b¶ng tõ xuÊt ph¸t lμ tiÕng ViÖt, lμ hÕt søc cÊp thiÕt, ®Ó ®i tíi thèng nhÊt c¸ch hiÓu vμ chuÈn ho¸ c¸ch dïng thuËt ng÷
trong ngμnh th«ng tin-th− viÖn. Lμm tèt c«ng viÖc nμy h¼n sÏ gãp phÇn ®Ó héi nhËp quèc tÕ mμ kh«ng bÞ hoμ tan, nhê
®ã ng«n ng÷ khoa häc tiÕng ViÖt ®−îc hoμn thiÖn trong thêi ®¹i c«ng nghiÖp
ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, theo h−íng chuÈn ho¸ tiÕng ViÖt.
Tuy nhiªn cÇn l−u ý r»ng ngμy nay, quan niÖm vÒ chuÈn ng«n ng÷ kh«ng cßn cøng nh¾c nh− tr−íc. Nãi vÒ tÝnh biÕn
®éng cña chuÈn ng«n ng÷, Claude HagÌge viÕt: "TÊt c¶ c¸c ng«n ng÷ trªn thÕ giíi, kÓ c¶ nh÷ng ng«n ng÷ mμ b¹n thÊy ë tr¹ng th¸i v¨n häc nhÊt, cho ra
®êi nh÷ng kiÖt t¸c v¨n ch−¬ng, th× trªn m×nh chóng lóc nμo còng mang ®Çy nh÷ng "lçi". Lçi h«m qua trë thμnh chuÈn h«m nay. Lçi h«m nay sÏ lμ chuÈn ngμy mai" (7, tr.58).
Tμi liÖu tham kh¶o
1. V−¬ng Toμn. Ng«n ng÷ khoa häc vμ ng«n ng÷ trong th«ng tin KHXH. T/c.
Th«ng tin KHXH, 1987, No.1.
2. V−¬ng Toμn. Thö ®Ò xuÊt quy tr×nh tù
®éng tãm t¾t v¨n b¶n khoa häc. "B¶n tin Th− viÖn - C«ng nghÖ th«ng tin".
Tr−êng §¹i häc Khoa häc tù nhiªn Tp.
Hå ChÝ Minh, 3/2007.
3. ñy ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam, ViÖn Ng«n ng÷. Tõ ®iÓn thuËt ng÷ th− viÖn häc Nga-Anh-Ph¸p-ViÖt. H. : KHXH, 1972, 394 tr.
4. Trung t©m Th«ng tin T− liÖu Khoa häc vμ C«ng nghÖ Quèc gia (biªn so¹n). Tõ
®iÓn t− liÖu vμ th− viÖn häc Ph¸p-ViÖt.
H., 1997, 140 tr.
5. Tõ ®iÓn gi¶i nghÜa th− viÖn häc vμ tin häc Anh-ViÖt (Glossary of Library and Information Science). Ng−êi dÞch: Ph¹m ThÞ LÖ H−¬ng, L©m VÜnh ThÕ, NguyÔn ThÞ Nga. In lÇn thø nhÊt. Arizona: Galen Press, Ltd. 1996, 279 tr.
6. C¸c khoa häc x· héi trªn thÕ giíi. Chu TiÕn ¸nh, V−¬ng Toμn dÞch; Ph¹m Khiªm Ých biªn tËp, giíi thiÖu. H.:
§HQG Hμ Néi, 2006.
7. Le plurilinguisme, Ethique de l'avenir".
Assises de l'enseignment du franais et en franais. AUF, 1998.