HAI CHA CON HOÏ ÑAËNG VAØ LÒCH HOÏC VIEÄT NAM XÖA
Lê Thành Lân, Trần Ngọc Dũng*
Thö tòch coå vieát raát ít veà Lòch hoïc nöôùc nhaø, bôûi theá nhöõng gì ta coøn ñoïc ñöôïc laø raát quyù giaù, nhöng cuõng vì theá maø ta phaûi phaân tích, tìm hieåu roäng ra môùi lónh hoäi ñöôïc nhöõng thoâng tin boå ích vaø thaáy roõ yù nghóa cuûa nhöõng trang vieát ñoù.
Doøng hoï Ñaëng ôû ÖÙng Hoøa, Haø Taây coù 2 ngöôøi ñöôïc söû saùch nhaéc ñeán vì coâng lao to lôùn cuûa hoï ñoái vôùi neàn Lòch hoïc nöôùc ta, ñoù laø Ñaëng Nhöõ Laâm vaø Ñaëng Loä. Ñaëng Loä laø con cuûa Ñaëng Nhöõ Laâm. Ñaêng Nhöõ Laâm ñöôïc Ngoâ Thì Só nhaéc ñeán trong Vieät söû tieâu aùn [1] nhö moät ngöôøi maéc loãi. Ñieàu naøy khoâng thaät coâng baèng. Do ñoïc saùch khoâng thaáu ñaùo, vieát aåu, trong cuoán Tìm hieåu traän tuyeán bí maät trong lòch söû Vieät Nam [2], Nguyeãn Hoàng Döông keát toäi Ñaëng Nhöõ Laâm laø phaûn quoác moät caùch sai traùi. Thaät ñaùng tieác, töø ngöôøi coù coâng laïi bò ghi thaønh ngöôøi coù toäi; ñieàu naøy raát caàn ñöôïc chieâu tuyeát, chaát chính laïi. Ñaëng Loä laø ngöôøi ñaàu tieân ñöôïc Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö [3] ghi cheùp vôùi tö caùch moät lòch quan coù taøi. Quaû thaät coâng lao vaø taøi naêng cuûa hoï ñaùng ñöôïc neâu göông vaø ghi nhaän. Ta cuõng thaáy, Ñaëng Loä tieáp thu ñöôïc thaønh quaû töø cha mình maø phaùt huy leân, taïo neân moät truyeàn thoáng gia ñình.
Ñeå thaáy roõ nhöõng ñoùng goùp cuûa hai nhaân vaät naøy, chuùng ta caàn löôùt qua lòch söû Lòch hoïc nöôùc nhaø.
1. Ñoâi neùt veà vieäc tìm laïi lòch coå Vieät Nam
Trong caùc thö tòch coå cuûa nöôùc ta, khoâng thaáy noùi veà moät lòch coå rieâng cuûa Vieät Nam khaùc vôùi lòch Trung Quoác. Cuõng khoâng thaáy caùc nhaø baùc hoïc nhö Leâ Quyù Ñoân, Phan Huy Chuù vieát veà vaán ñeà naøy. Song, trong thö tòch coå, quaû thaät cuõng coù ñoâi choã phaûng phaát veà khaû naêng coù moät lòch coå Vieät Nam, nhöng ñieàu ñoù coøn raát môø nhaït: chaúng haïn trong Nam oâng moäng luïc, Hoà Nguyeân Tröøng coù nhaéc ñeán Baùch theá thoâng kyû cuûa Traàn Nguyeân Ñaùn; hay Ñaïi Nam thöïc luïc ghi laïi lôøi taâu cuûa söù thaàn Nguyeãn Höõu Thaän leân vua Gia Long sau chuyeán ñi söù veà vaøo naêm 1810, raèng maáy traêm naêm qua lòch ta theo moät pheùp cuõ, trong khi Trung Quoác theo moät pheùp môùi... Thaät ra, chæ gaàn ñaây, sau khi ñaõ tìm thaáy lòch coå Vieät Nam, ta môùi hieåu roõ yù nghóa cuûa nhöõng ñoaïn vaên ñoù. Tuy vaäy, töø laâu nhieàu nhaø nghieân cöùu ñoïc Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö thaáy trong ñoù nhöõng thaùng nhuaän khoâng coù trong lòch Trung Quoác;
ñaõ phaân vaân, töï hoûi: hoaëc laø söû gia ta cheùp sai, hoaëc laø lòch Vieät Nam khaùc lòch Trung Quoác? Hoï khoâng tin Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cheùp sai, nhöng cuõng khoâng tìm ñöôïc baèng chöùng xaùc thöïc veà söï toàn taïi cuûa moät lòch coå Vieät Nam.
* Thaønh phoá Haø Noäi.
Cho ñeán gaàn ñaây, raát nhieàu ngöôøi vaãn tin raèng, khoâng coù moät lòch coå Vieät Nam. Moät lyù do ñôn giaûn laø coù nhieàu ngöôøi ñaõ boû coâng söùc ra soaïn caùc cuoán lòch ñoái chieáu lòch Döông vôùi lòch AÂm-Döông ôû ñaàu theá kyû tröôùc ñeàu chæ duøng lòch Trung Quoác. Nhöõng ngöôøi khaùc töï nghó raèng mình khoâng coù chuyeân moân veà Lòch hoïc, ñaønh chòu. Ngay caû khi ñöôïc tieáp xuùc vôùi caùc cuoán lòch coå naèm ôû thö vieän, hoï cuõng khoâng ngôø ñoù laø lòch Vieät Nam, hoaøn toaøn khaùc lòch Trung Quoác, neân khoâng khaûo cöùu kyõ. Hôn moät laàn, caùc nhaø soaïn lòch ñaõ tieáp caän caùc cuoán lòch coå maø khoâng bieát giaù trò cuûa chuùng. Cuõng coù theå coù ngöôøi ñaõ tieán haønh khaûo cöùu, nhöng khoâng ñuû kieân nhaãn vaø kinh nghieäm neân khoâng ñi ñeán keát quaû cuoái cuøng. Veát tích veà vieäc khaûo cöùu naøy coøn löu laïi trong cuoán Khaâm ñònh vaïn nieân thö, kyù hieäu R2200, ôû Thö vieän Quoác gia vôùi caùc daáu khuyeân ñoû baèng tay ôû taát caû caùc thaùng nhuaän cuûa 360 naêm lòch. Cuoán lòch naøy ñaõ ñöôïc chuùng toâi in baèng aûnh maøu toaøn baûn trong cuoán Naêm traêm naêm lòch Vieät Nam (1544-2043) [4].
Do thaáy caùc nöôùc trong khu vöïc, hoaëc laø duøng lòch AÁn Ñoä, hoaëc laø duøng lòch Trung Quoác; neân ít ngöôøi nghó raèng xa xöa Vieät Nam ta töøng coù moät lòch rieâng.
Naêm 1884, hieäp öôùc Giaùp Tuaát (Patenoâtre) ñöôïc kyù, nöôùc Vieät Nam chaáp nhaän söï baûo hoä cuûa Phaùp vaø bò chia laøm ba kyø, theo ba cheá ñoä quaûn lyù khaùc nhau: Baéc Kyø (Tonkin), Trung Kyø (Annam) vaø Nam Kyø (Cochinchine).
Do nhu caàu quaûn lyù haønh chính, ngöôøi Phaùp ôû Baéc Kyø ñaõ soaïn nhöõng cuoán lòch ñoái chieáu lòch Döông vôùi lòch AÂm-Döông baèng chöõ Phaùp vaø chöõ Quoác ngöõ. Coù leõ ñaàu tieân laø Deloustal, R. soaïn cuoán Calendrier annamite - français de 1802 aø 1916 (Vieät - Phaùp hôïp lòch) in vaøo naêm 1908. Cuoán naøy ñöôïc taùi baûn coù boå sung vaøo caùc naêm 1915, 1922 vaø 1935. Roài ñeán Cordier, G. vaø Leâ Ñöùc Hoaït soaïn cuoán Concordance des calendriers lunaire et solaire de 1802- 2010 (Ñoái chieáu lòch AÂm vaø lòch Döông cuûa caùc naêm 1802 - 2010) in vaøo naêm 1935. Nhöõng cuoán lòch naøy thoâng duïng ôû Baéc Kyø vaø caû ôû Nam Kyø nöõa.
Caû ba taùc giaû ñeàu coù quan nieäm sai laàm raèng xöa nay Vieät Nam chæ duøng lòch Trung Quoác, hoï khoâng bieát raèng ngay thuôû ñoù ôû Trung Kyø, Khaâm Thieân Giaùm cuûa nhaø Nguyeãn vaãn töï soaïn laáy moät lòch AÂm-Döông rieâng cho Vieät Nam vaø haøng naêm nhaø vua vaãn ban phaùt lòch ñoù. Caùi sai cuûa hoï giôø ñaây ta thaáy raát roõ khi hoï cheùp sai lòch caùc naêm töø 1802 ñeán naêm 1812 voán khaùc haún lòch Trung Quoác thaønh ra hoaøn toaøn gioáng lòch nhaø Thanh. Trong khi ñoù lòch nhaø Nguyeãn ñöôïc in trong Khaâm ñònh vaïn nieân thö khaùc haún lòch nhaø Thanh nhö chuùng toâi ñaõ neâu trong cuoán Naêm traêm naêm lòch Vieät Nam (1544-2043). Do chöõ Quoác ngöõ daàn daàn thay theá chöõ Nho vaø caùc cuoán lòch treân laïi raát phoå duïng, khieán cho söï ngoä nhaän naøy trôû thaønh thieân kieán sai laàm chaúng nhöõng ñoái vôùi ngöôøi ngoaïi quoác maø caû ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam.
Baây giôø ta ñaõ bieát, töø ñaàu thieân nieân kyû thöù hai, oâng cha ta ñaõ töï soaïn laáy moät lòch rieâng ñeå duøng. Song, vieäc tìm laïi lòch coå Vieät Nam laø moät coâng
vieäc khoù khaên, laâu daøi vaø coøn caàn tieáp tuïc. Coâng vieäc naøy baét ñaàu töø naêm 1944 bôûi hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn vôùi baøi Lòch vaø lòch ñôøi Leâ, treân taïp chí Khoa hoïc vaø sau ñoù vaøo naêm 1982 vôùi cuoán Lòch vaø lòch Vieät Nam [5] treân taäp san Thoâng tin khoa hoïc taïi Paris. Chuùng toâi ñaõ ñöôïc ñoïc hai cuoán lòch coå cuûa nöôùc ta laø Baùch truùng kinh vaø Khaâm ñònh vaïn nieân thö. Caû hai ñeàu laø saùch in, laø nhöõng baèng chöùng khoâng theå baùc boû ñöôïc ñeå khaúng ñònh söï toàn taïi cuûa lòch coå Vieät Nam, khaùc haún lòch Trung Quoác. Töø hai cuoán lòch coå ñoù vaø töø cuoán lòch cheùp tay laø Lòch ñaïi nieân kyû baùch truùng kinh, chuùng toâi tìm ra lòch Vieät Nam töø naêm 1544 trôû laïi ñaây, goàm lòch nhaø Leâ, nhaø Taây Sôn, nhaø Nguyeãn vaø caû lòch cuûa chuùa Nguyeãn ôû xöù Ñaøng Trong. Chuùng toâi ñaõ coâng boá caùc lòch ñoù treân nhieàu taïp chí vaø saùch, nhaát laø in chi tieát trong cuoán Ñoái chieáu lòch Döông vôùi lòch AÂm-Döông cuûa Vieät Nam vaø Trung Quoác 2030 naêm (0001-2030) xuaát baûn naêm 2007. Caàn löu yù laø caùc thö tòch coå cuûa ta ñeàu duøng caùc lòch Vieät Nam naøy ñeå ghi cheùp caùc söï kieän lòch söû.
Taát nhieân suoát moät ngaøn naêm Baéc thuoäc, lòch chính thöùc duøng ôû nöôùc ta laø lòch Trung Quoác. Sau khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp, caùc trieàu ñaïi ñaàu tieân coøn beà boän nhieàu coâng vieäc, chöa theå nghó ñeán vieäc tính laáy lòch ñeå duøng. Coù leõ chæ baét ñaàu töø thôøi Lyù, ta môùi coù ñieàu kieän tính lòch. Nhöng thö tòch coå chæ baét ñaàu ghi ñoâi ñieàu veà vieäc laøm lòch ôû thôøi Traàn.
2. Ñoùng goùp cuûa hai cha con hoï Ñaëng vaøo Lòch hoïc thôøi Lyù, thôøi Traàn
2.1. Nhö ta bieát, xöa kia trình ñoä khoa hoïc ôû nöôùc ta khoâng cao. Vì theá khi tính lòch ta khoâng theå tìm ra moät pheùp lòch môùi maø chuû yeáu hoïc pheùp lòch cuûa Trung Quoác. Nhöng Trung Quoác caûi tieán, thay ñoåi pheùp laøm lòch luoân, neân lòch quan ta nhieàu luùc khoâng caäp nhaät ñöôïc thoâng tin; bôûi theá lòch ta thöôøng khaù gioáng lòch Trung Quoác, nhöng cuõng coù nhieàu luùc lòch ta khaùc haún lòch Trung Quoác, ñoù laø nhöõng luùc ta duøng moät pheùp lòch maø Trung Quoác vöøa boû. Taát nhieân, nhö vaäy lòch ta khoâng ñöôïc chính xaùc baèng lòch Trung Quoác; nhöng ñöôïc caùi lôïi laø ta khoâng phaûi xin, khoâng phaûi ñôïi lòch do hoaøng ñeá Trung Quoác ban cho, khoâng phuï thuoäc vaøo “thieân trieàu”.
Hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn ñaõ ñoái chieáu caùc ngaøy soùc coù ghi Can Chi vaø caùc thaùng nhuaän trong Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö vaø Vieät söû löôïc vôùi lòch Trung Quoác, thì nhaän thaáy trong giai ñoaïn töø naêm 1080 ñeán 1300 döôùi thôøi Lyù-Traàn, lòch Vieät Nam khaùc haún lòch Trung Quoác.
Veà lòch thôøi Lyù, hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn vieát: “Chuùng ta coù nhöõng leõ ñeå nghó raèng vua ta cuõng tìm caùch tính lòch vaø ban lòch. Vôùi nhöõng söù thaàn qua Toáng, Mai Nguyeân Thanh (1057), Kieàu Vaên Tö, Mai Caûnh Tieân, Lyù Keá Tieân (1063), Quaùch Só An, Ñaøo Suøng Nguyeân (1069), coù theå coù phöông tieän hoïc pheùp lòch cuûa Toáng. Trong ñôøi Lyù Thaùnh Toâng, ôû Toáng coù söï caûi lòch naêm 1064, ñoåi lòch Suøng Thieân ra lòch Minh Thieân. Roài ñaàu naêm Nhaâm
Tyù 1072, Thaùnh Toâng maát, Caøn Ñöùc (Nhaân Toâng) noái ngoâi. Ba naêm sau, söï xung kích treân bieân thuøy Lyù-Toáng raát maïnh. Chieán tranh buøng noå, Lyù Thöôøng Kieät xuaát quaân ñaùnh ñaát Toáng roài ruùt quaân veà ngaên quaân Toáng xaâm laêng. Ñeán naêm 1078 môùi thaät hoøa bình. Vua nhaø Lyù sai Ñaøo Suøng Nguyeân ñi söù Toáng. Trong nhöõng naêm xung kích, khoâng leõ trieàu Lyù vaãn nhaän ñöôïc lòch Toáng trieàu ban. Toâi nghó tröôùc ñoù, töø cuoái ñôøi Lyù Thaùnh Toâng ñaõ coù vieân chöùc soaïn lòch ôû trieàu Lyù. Moät ñieàu buoäc ta phaûi chuù yù laø söû Lyù khoâng heà noùi ñeán vieân chuyeân moân veà thieân vaên hay lòch. AÁy coù leõ vì baáy giôø chæ coù laïi vieân coi vieäc aáy maø thoâi. Söû coù cheùp vieäc thi caùc laïi vieân veà khoa vieát chöõ, khoa toaùn vaø khoa hình luaät vaøo thaùng 2 naêm Ñinh Tî 1077, chæ maáy thaùng sau khi ñaùnh lui quaân Toáng treân soâng Nhö Nguyeät. Tuyeån toaùn gia cho vieäc thueá, vieäc taïo taùc ñaõ ñaønh; maø chaéc cuõng ñeå tính lòch” [5].
Nhö vaäy töø naêm 1080, nhaø Lyù ñaõ töï tính laáy lòch, taát nhieân phaûi coù nhöõng ngöôøi gioûi lòch phaùp ñeå ñaûm nhieäm vieäc naøy vaø coù nhöõng ngöôøi coù coâng trong vieäc ñem lòch phaùp veà, chaéc chaén laø moät trong caùc söù thaàn keå treân. Ñaùng tieác, söû gia xöa khoâng cheùp gì veà vieäc ñoù; nay ta khoâng coøn bieát ai coù caùi coâng aáy.
2.2. Veà lòch thôøi Traàn, vaøo naêm 1300, lòch Traàn vaø lòch Nguyeân coøn khaùc nhau: Ta nhuaän thaùng 3, Trung Quoác nhuaän thaùng 8. Ñeán naêm Bính Ngoï-1306, lòch ta vaø lòch Trung Quoác ñeàu nhuaän thaùng Gieâng, hai lòch gioáng nhau; ñoù laø do ta ñaõ hoïc ñöôïc pheùp lòch môùi cuûa Trung Quoác; ñoù laø coâng lao cuûa Ñaëng Nhöõ Laâm.
Trong cuoán Lòch vaø lòch Vieät Nam, hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn trích daãn töø Minh söû ñoaïn vaên sau:
“Thaùng Hai naêm Ñaïi Ñöùc thöù 5 (1301, Nguyeân Thaønh Toå, Traàn Anh Toâng) vieân Thaùi phoù Hoaøn Traïch taâu : “Söù An Nam Ñaëng Nhöõ Laâm veõ troäm baûn ñoà cung Uyeån, mua giaáu ñòa ñoà, saùch caám, sao cheùp vaên thö veà baøn baïc chuyeän ñaùnh Giao Chæ. Laïi ghi troäm tình hình quaân söï ôû Baéc bieân vaø vieäc xaây sôn laêng. Xin sai söù ban chieáu traùch laáy ñaïi nghóa”. Thaùng Ba, sai Leã Boä Thöôïng thö Maõ Haïp Maõ, Leã Boä Thò lang Kieàu Toâng Laêng mang chieáu thö doã Nhaät Toân (Traàn Nhaân Toâng laø Thaùi thöôïng hoaøng). Ñaïi yù laø: “Boïn Nhöõ Laâm laøm vieäc traùi pheùp, ñaùng phaûi trò ñeán cuøng. Nhöng traãm thöông caû thieân haï saéc cho höõu ty tha cho veà. Töø nay phaûi choïn löïa söù. Neáu muoán traàn tình ñieàu gì thì phaûi heát söùc thaønh taâm; chöù laáy hö vaên maø doái, thì coù ích gì cho vieäc mình xin. Chôù sôï ñoåi caùch, ñeå traùnh hoái haän veà sau”. Roài laïi sai boïn vaïn hoä Tröông Vónh Thöïc cuøng söù veà” [5].
Cuï Haõn vieát tieáp: “Toâi nghó raèng chính trong dòp naøy, ngöôøi nöôùc ta hoïc ñöôïc pheùp tính lòch Thuï Thôøi, vaø coù leõ baét ñaàu ñaët ty Thieân vaên hay cuïc Thaùi söû coù vieân chöùc cao phuï traùch”. Theo cuï, “caám thö” ñaây laø lòch thö - saùch daïy caùch laøm lòch.
Chuùng toâi nghó raèng, do bò phaùt giaùc vaø bò “truïc xuaát” nhö vaäy, Ñaëng Nhöõ Laâm khoâng coøn ñieàu kieän mang ñöôïc gì theo ngöôøi veà nöôùc nöõa. Chaéc raèng trong khi söu taàm ñöôïc “caám thö”, oâng ñaõ tranh thuû hoïc ñöôïc pheùp laøm lòch. Khi veà tôùi nhaø oâng laø ngöôøi thöïc thi vieäc tính lòch, khieán cho lòch nöôùc ta laïi gioáng lòch Trung Quoác muoän nhaát cuõng laø töø naêm Bính Ngoï-1306 vaø trôû neân chính xaùc hôn tröôùc. Coù leõ cuõng vì lyù do teá nhò laø oâng ñaõ bò vua Nguyeân quôû traùch, neân ñeå giöõ hoøa hieáu, söû ta ngaøy aáy khoâng ghi roõ coâng traïng cuûa oâng.
2.3. Vì lòch thö laø moät moân bí truyeàn, chæ truyeàn laïi trong gia toäc, neân Ñaëng Nhöõ Laâm ñaõ truyeàn laïi cho con oâng laø Ñaëng Loä. Nhôø theá Ñaëng Loä trôû thaønh moät lòch quan ñaàu tieân ñöôïc ghi danh trong chính söû.
Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö vieát: “Kyû Maõo [Khai Höïu] naêm thöù 11 [1339].
Muøa xuaân, ñoåi lòch Thuï Thôøi thaønh lòch Hieäp Kyû.
Khi aáy, Haäu nghi ñaøi lang Thaùi söû cuïc leänh laø Ñaëng Loä cho raèng lòch caùc ñôøi tröôùc ñeàu goïi laø lòch Thuï Thôøi, xin ñoåi thaønh Hieäp Kyû. Vua y theo.
Loä laø ngöôøi huyeän Sôn Minh. Loä töøng laøm lung linh nghi khaûo nghieäm thieân töôïng, khoâng vieäc gì khoâng ñuùng” [3]. Sôn Minh nay laø huyeän ÖÙng Hoøa, Haø Taây.
Cuï Haõn giaûi thích: “Lung linh nghi laø duïng cuï goàm truïc vuõ truï, vaø caùc voøng Xích ñaïo, Hoaøng ñaïo, Kinh tuyeán ñeå quan saùt thieân vaên”.
Ta bieát naêm 1281 nhaø Nguyeân ñoåi lòch Thaønh Thieân thaønh lòch Thuï Thôøi vaø lòch naøy ñöôïc duøng sang ñeán taän thôøi Minh. Naêm 1384, nhaø Minh môùi ñoåi lòch Thuï Thôøi thaønh lòch Ñaïi Thoáng. Nhö vaäy laø sau khi Ñaëng Nhöõ Laâm mang ñöôïc pheùp lòch môùi veà thì ta theo vaø cuõng ñaët lòch laø Thuï Thôøi.
Teân lòch naøy laø laáy töø yù cuûa caâu vua Nghieâu baûo Hi Hoøa: “Khaâm nhöôïc haïo nhieân, lòch töôïng nhaät nguyeät tinh thaàn, kính thuï nhaân thôøi”. Nghóa laø:
“Haõy kính caån vaâng trôøi, cho veõ haønh trình maët trôøi, maët traêng giöõa nhöõng choøm sao roài traân troïng trao thôøi tieát cho daân”.
Töø tröôùc Trung Quoác khoâng coù lòch Hieäp Kyû, ñeán thôøi Thanh tuy duøng lòch Thôøi Hieán, maø pheùp taéc ñöôïc trình baøy trong saùch Lòch töôïng khaûo thaønh; nhöng laïi soaïn saùch Hieäp kyû bieän phöông thö ñeå baøn veà traïch caùt, töùc choïn ngaøy toát. Teân saùch coù 2 nghóa: “kính thieân chi kyû, kính ñòa chi phöông”. Nhö vaäy, khi ñaët teân lòch laø Hieäp Kyû, Ñaëng Loä chaéc cuõng muoán nguï yù “kính thieân, kính ñòa”.
“Pheùp lòch Thuï Thôøi, ñöôïc ban haønh naêm 1281... Khoâng nhöõng trong 97 naêm ñôøi Nguyeân khoâng ñoåi pheùp lòch, maø trieàu Minh laäp töø naêm 1368 cuõng noái theo, chæ ñoåi teân ra lòch Ñaïi Thoáng... Pheùp lòch cuûa Quaùch Thuû Kính (Thuï Thôøi - Ñaïi Thoáng) ñaõ ñöôïc duøng suoát trong 363 naêm maø khoâng ñieàu chænh...” [5]. Ñieàu naøy cuõng baûo ñaûm cho töø 1300 ñeán 1644 lòch cuûa ta so vôùi lòch Trung Quoác laø ñaïi ñoàng, tieåu dò vaø khaù chính xaùc.
3. Moät lôøi chieâu tuyeát
Ñi söù laøm coâng taùc tình baùo laø chuyeän bình thöôøng. Ñoïc Minh söû, ta bieát Ñaëng Nhöõ Laâm chaúng may ñeå loä chuyeän, coâng vieäc khoâng hoaøn toaøn suoân seû. Nhöng ngaãm söï vieäc con oâng laø Ñaëng Loä thaønh ñaït trong lónh vöïc Lòch hoïc nhö ta bieát, thì roõ raøng oâng cuõng ñaõ hoaøn thaønh nhieäm vuï trong moät chöøng möïc nhaát ñònh; ñoù laø hoïc ñöôïc pheùp laøm lòch. Nhö ñaõ vieát, ñeå giöõ quan heä ngoaïi giao, söû ta chaúng theå tuyeân döông oâng. AÁy laø caùi “thieät thoøi”
cuûa ngöôøi laøm coâng vieäc “tình baùo”.
Coù ñieàu ñaùng tieác laø, ngaøy nay, do ñoïc saùch khoâng thaáu ñaùo, vieát saùch caåu thaû, trong saùch Tìm hieåu traän tuyeán bí maät trong lòch söû Vieät Nam, [2]
(trang 95) Nguyeãn Hoàng Döông ñaõ vieát ngöôïc haún laïi nhö sau:
“Nhôø laøm toát coâng taùc tuaàn tra kieåm soaùt, giöõ maät phoøng gian teá, nhaø Traàn ñaõ phaùt hieän ñöôïc nhöõng hoaït ñoäng giaùn ñieäp nguy hieåm cuûa boïn giaùn ñieäp khoaùc aùo söù giaû, nhaø buoân Nguyeân; phaùt hieän ñöôïc nhöõng hoaït ñoäng phaûn quoác (chuùng toâi nhaán maïnh - LTL, TND) trong haøng nguõ söù giaû nhaø Traàn. Nhöõ Laâm vaâng meänh vua Traàn ñi söù ñaõ veõ baûn ñoà veà cung ñieän caám thaønh vaø hoaøng thaønh Thaêng Long roài giaáu mang theo caám thö ñaõ bò phaùt giaùc vaø tröøng trò kòp thôøi”. Taùc giaû coù ghi chuù laø daãn töø saùch Vieät söû tieâu aùn cuûa Ngoâ Thì Só, baûn in taïi Saøi Goøn, naêm 1960, trang 217.
Chuùng toâi coù xem laïi cuoán Vieät söû tieâu aùn baûn in naêm 1960 ñoù vaø caû baûn do Nhaø xuaát baûn Thanh nieân in naêm 2001 [1] (trang 246), cuõng nhö caùc baûn ñöôïc ñöa leân maïng taát caû ñeàu theo baûn dòch cuûa Hoäi Lieân laïc nghieân cöùu vaên hoùa AÙ Chaâu vaø ñeàu vieát:
“Nhöõ Laâm vaâng meänh ñi söù sang Nguyeân, maät veõ ñoà baûn cung ñieän vaø giaáu mang theo caám thö; vieäc phaùt giaùc, vua Nguyeân khoâng nôõ trò toäi, chæ sai ñuoåi veà, vaø duï baûo töø nay trôû ñi coù sai söù thaàn phaûi keùn choïn caån thaän. (Ñi söù maø khoâng caån thaän, gaàn laøm lôõ vieäc nöôùc (chuùng toâi nhaán maïnh - LTL, TND), ñoù laø göông saùng cho caùc vò söù thaàn, vaø cuõng ñöôïc bieát nhaø Nguyeân ñoái vôùi nöôùc ta xöû haäu quaù thaät)”.
Ñaây laø baûn dòch töø chöõ Haùn sang chöõ Quoác ngöõ. ÔÛ ñaây cuïm töø “mang theo” khoâng thaät roõ nghóa, khieán Nguyeãn Hoàng Döông khi ñoïc khoâng kyõ ñaõ nghó raèng cuï “mang theo” “caùi gì ñaáy sang Nguyeân”, roài suy ra thaønh baûn ñoà veà cung ñieän “caám thaønh vaø hoaøng thaønh Thaêng Long”. Thaät laø “sai moät ly ñi moät daêm”, bieán ngöôøi ngay thaønh keû gian, bieán ngöôøi coù coâng thaønh keû coù toäi. Oan traùi thay. Giôø ñaây ta ñoïc laïi Minh söû thì raát roõ, Ñaëng Nhöõ Laâm ñaõ “veõ baûn ñoà cung Uyeån... sao cheùp vaên thö veà baøn baïc chuyeän ñaùnh Giao Chæ”, toaøn “chuyeän taøy trôøi” treân ñaát nhaø Nguyeân.
Duø sao Ngoâ Thì Só vaãn vieát ñuùng söï thaät. Coù ñieàu Ngoâ Thì Só chöa thaáy
“caùi coâng” cuûa Ñaëng Nhöõ Laâm maø söû xöa khoâng tieän nhaéc ñeán maø thoâi. Nay
ta ñaõ suy ra ñöôïc; nhaát laø khi thaáy con oâng ñaõ noái ñöôïc nghieäp cuûa cha vaø thaønh moät lòch quan gioûi.
Tuy söû lieäu coøn laïi khoâng nhieàu, song cuõng ñuû ñeå döïng laïi coâng lao cuûa hai cha con hoï Ñaëng trong lòch söû laøm lòch cuûa nöôùc nhaø caùch ñaây moät ngaøn naêm vaø cuõng coù moät ñoâi lôøi chieâu tuyeát raát caàn thieát cho Ñaëng Nhöõ Laâm.
Coù theå noùi, ñoùng goùp cuûa hai cha con hoï Ñaëng laø Ñaëng Nhöõ Laâm vaø Ñaëng Loä cho Lòch hoïc nöôùc nhaø laø khoâng nhoû.
Haø Noäi, 25/8/2011 L T L - T N D TAØI LIEÄU DAÃN
[1] Ngoâ Thì Só, Vieät söû tieâu aùn, baûn dòch cuûa Hoäi Lieân laïc nghieân cöùu vaên hoùa AÙ Chaâu, Nxb Thanh nieân, 2001.
[2] Nguyeãn Hoàng Döông, Tìm hieåu traän tuyeán bí maät trong lòch söû Vieät Nam, Nxb Coâng an Nhaân daân, 1986.
[3] Ngoâ Só Lieân vaø caùc söû quan nhaø Leâ, Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1993.
[4] Leâ Thaønh Laân, Naêm traêm naêm lòch Vieät Nam (1544-2043), Nxb Haø Noäi, 2010.
[5] Hoaøng Xuaân Haõn, Lòch vaø lòch Vieät Nam, Phuï tröông taäp san Khoa hoïc xaõ hoäi, Paris, 1982.
TOÙM TAÉT
Doøng hoï Ñaëng ôû ÖÙng Hoøa, Haø Taây coù 2 ngöôøi ñöôïc söû saùch nhaéc ñeán vì coâng lao to lôùn cuûa hoï ñoái vôùi neàn Lòch hoïc nöôùc nhaø, ñoù laø Ñaëng Nhöõ Laâm vaø con laø Ñaëng Loä.
Trong chuyeán ñi söù sang Trung Quoác vaøo naêm 1301, Ñaëng Nhöõ Laâm ñaõ veõ troäm baûn ñoà cung caám cuûa nhaø Nguyeân, mua giaáu ñòa ñoà, caám thö, sao cheùp vaên thö baøn chuyeän ñaùnh Giao Chæ… Vieäc baïi loä, oâng bò ñuoåi veà nöôùc. Tuy vaäy, Ñaëng Nhöõ Laâm ñaõ kòp hoïc ñöôïc pheùp laøm lòch môùi cuûa nhaø Nguyeân roài ñem aùp duïng vaøo lòch phaùp nöôùc ta, khieán cho lòch Vieät Nam laïi gioáng lòch Trung Quoác muoän nhaát cuõng laø töø naêm Bính Ngoï - 1306 vaø trôû neân chính xaùc hôn tröôùc. Noái nghieäp cha, Ñaëng Loä trôû thaønh moät vò lòch quan noåi tieáng vôùi nhieàu ñoùng goùp veà thieân vaên vaø lòch phaùp ñöôïc chính söû ghi nhaän.
ABSTRACT
THE ÑAËNG FATHER AND SON AND OLD VIETNAMESE CALENDRICAL SYSTEM Two figures of the Ñaëng family in ÖÙng Hoøa, Haø Taây who were mentioned in history for their great merit in national calendrical calculations are Ñaëng Nhöõ Laâm and his son, Ñaëng Loä.
During the diplomatic mission to China in 1301, Ñaëng Nhöõ Laâm has furtively drawn the map of the Yuan dynasty’s palaces, bought topographic maps and forbidden books, copied documents discussing on launching attack on Giao Chæ... Then, his task was discovered and he was expelled.
However, Ñaëng Nhöõ Laâm quickly learnt the new calendrical system of the Yuan dynasty and applied it to Vietnamese calendrical calculations, which made it the same as Chinese calendar in the year of the horse, 1306 at the latest and more accurate than before. Succeeding his father, Ñaëng Loä became a well-known calendrical astronomer with a lot of contributions to astronomy and calendrical calculations recorded in history.