Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 2 - 2001 71
Mét h−íng ®i ®óng ®em l¹i mét kÕt qña ®¸ng tr©n träng
(Nh©n ®äc cuèn Nghi lÔ vµ lèi sèng C«ng gi¸o trong v¨n hãa ViÖt Nam cña TS. NguyÔn Hång D−¬ng - Nxb KHXH, Hµ Néi 2001, 390 trang)
T«n gi¸o nãi chung vµ C«ng gi¸o nãi riªng, tõ l©u ®· ®−îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu n−íc ta ®Ò cËp tíi d−íi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. Nh−ng cã
®iÒu ®¸ng tiÕc lµ, mét vµi t¸c gi¶ kh«ng chØ
"ngo¹i ®¹o" vÒ ®øc tin ®èi víi t«n gi¸o ®ã mµ cßn xa l¹ c¶ víi t«n gi¸o mµ hä nghiªn cøu n÷a.
Cuèn Nghi lÔ vµ lèi sèng C«ng gi¸o trong v¨n hãa ViÖt Nam (sau ®©y gäi t¾t lµ Nghi lÔ vµ lèi sèng) cña TS. NguyÔn Hång D−¬ng võa ra m¾t b¹n ®äc ®· kh¾c phôc ®−îc khuyÕt ®iÓm nµy vµ theo chóng t«i, ®©y lµ thµnh c«ng chñ yÕu cña t¸c gi¶.
§äc t¸c phÈm cña NguyÔn Hång D−¬ng, chóng t«i thÊy t¸c gi¶ ®· giµnh nhiÒu c«ng søc cho viÖc thu thËp, xö lÝ rÊt nhiÒu tµi liÖu cña C«ng gi¸o tõ Kinh Th¸nh, Gi¸o luËt, Gi¸o sö cho ®Õn c¸c s¸ch vë, v¨n b¶n cña chÝnh Gi¸o héi Ên hµnh. Råi tõ c¸c nghiªn cøu ®iÒu tra khoa häc cho ®Õn nh÷ng ghi chÐp trong c¸c chuyÕn ®i ®iÒn d·.... TÊt c¶ ®· gióp cho t¸c gi¶
cã mét sù hiÓu biÕt kh¸ s©u s¾c vÒ ®¹o C«ng gi¸o - mét t«n gi¸o míi du nhËp vµo n−íc ta h¬n 4 thÕ kØ. Kh«ng chØ ng−êi ngo¹i ®¹o mµ c¶
ng−êi C«ng gi¸o còng ng¹c nhiªn víi nh÷ng
®iÒu t¸c gi¶ viÕt trong s¸ch mét c¸ch râ rµng khóc chiÕt vÒ lÞch sö truyÒn gi¸o cña C«ng gi¸o t¹i ViÖt Nam, vÒ qu¸ tr×nh héi nhËp v¨n hãa d©n téc mét c¸ch vÊt v¶ cña t«n gi¸o nµy. §Æc biÖt vÒ nghi thøc tÕ, lÔ cÇu mïa, cÇu b»ng yªn hoÆc ph©n biÖt ®−îc sù kh¸c nhau cña c¸c lo¹i kiÖu Th¸nh thÓ, kiÖu hoa, kiÖu th¸nh hay c¸c lo¹i móa mâ, móa tr¾c, móa trèng... B»ng c¸c t− liÖu
lÞch sö, t¸c gi¶ cßn cho biÕt nhiÒu chi tiÕt thó vÞ.
Ch¼ng h¹n tõ d÷u d©n (d©n d÷, d©n xÊu ®èi lËp víi l−¬ng d©n chØ d©n thiÖn, d©n tèt) tr−íc ®©y dïng ®Ó chØ c¸c tÝn ®å C«ng gi¸o, ®Õn n¨m 1868 Gi¸m môc §«ng, Gi¸m môc HËu lµm ®¬n xin vua Tù §øc cho ®æi lµ gi¸o d©n, cßn l−¬ng d©n gäi lµ b×nh d©n (tr. 284). Ng−êi C«ng gi¸o cã thÓ tù hµo vÒ nh÷ng ®ãng gãp cña ®¹o m×nh víi nÒn v¨n hãa d©n téc trªn c¸c lÜnh vùc kiÕn tróc, ng«n ng÷, ©m nh¹c, b¸o chÝ, lèi sèng nh−
cuèn Nghi lÔ vµ lèi sèng viÕt: "Tõ rÊt sím, ng−êi C«ng gi¸o ®· biÕt sèng ®êi sèng Phóc
©m, ®em Phóc ©m vµo cuéc sèng gia ®×nh. HiÕu
®Ô víi «ng bµ, cha mÑ, kÝnh träng thµy gi¸o, anh em th−¬ng yªu, hoµ thuËn, mçi con ng−êi ph¶i biÕt sèng trong s¹ch, ®ã lµ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña ng−êi ViÖt Nam. TruyÒn thèng Êy ®· ®−îc C«ng gi¸o häc hái, kÕ thõa, ph¸t huy" (tr. 351).
Giíi thiÖu s¸ch
Cuèn s¸ch ®−îc chia lµm hai phÇn chÝnh:
Nghi lÔ C«ng gi¸o trong v¨n hãa ViÖt Nam vµ Lèi sèng C«ng gi¸o trong v¨n hãa ViÖt Nam. ë bÊt cø môc nµo t¸c gi¶ còng −u tiªn tr×nh bµy néi dung hoÆc m« t¶ vÊn ®Ò nh− nã vèn cã, sau
®ã míi ®−a ra vµi nhËn ®Þnh cña m×nh. §iÒu nµy gióp cho ng−êi ®äc kh«ng bÞ chi phèi bëi thiªn kiÕn cña t¸c gi¶. Ch¼ng h¹n sau khi tr×nh bµy rÊt dµi vÒ øng xö cña ng−êi C«ng gi¸o víi vÊn ®Ò thê cóng tæ tiªn theo dßng lÞch sö qua c¸c v¨n kiÖn cña Gi¸o héi tõ x−a tíi nay tõ trang 201
®Õn 260, t¸c gi¶ ®−a ra nhËn xÐt: "Nh− vËy, niÒm tin t«n gi¸o cña ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam, ngoµi viÖc h−íng vÒ Thiªn Chóa (niÒm tin chñ ®¹o), ®ång thêi cßn h−íng vÒ §øc Maria, vÒ c¸c vÞ Th¸nh víi nh÷ng chøc n¨ng kh¸c. §Æc biÖt cßn h−íng vÒ nh÷ng vÞ thÇn linh ngoµi Kit«
gi¸o ®Ó cÇu xin"(tr. 257). Cã thÓ cã ng−êi kh«ng nhÊt trÝ víi nhËn ®Þnh trªn vµ cho r»ng ng−êi C«ng gi¸o chØ tin vµ thê mét Chóa duy nhÊt. §óng, lÝ thuyÕt lµ nh− vËy, nh−ng thùc tÕ l¹i lµ chuyÖn kh¸c. Gièng nh− ng−êi C«ng gi¸o biÕt rÊt râ chØ cã §øc Kit« lµ §Êng trung gian duy nhÊt nh−ng hä vÉn cÇu xin §øc Maria, c¸c th¸nh nh− lµ ng−êi chuyÓn lêi khÈn cÇu cña m×nh mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nhÊt lªn Chóa vËy.
§èi víi c¸c nhµ nghiªn cøu C«ng gi¸o, cuèn s¸ch Nghi lÔ vµ lèi sèng còng rÊt bæ Ých v× nã cung cÊp nhiÒu t− liÖu, v¨n b¶n cã gi¸ trÞ. VÝ
72 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 2 - 2001
nh− c¸c Th− chung vÒ vÊn ®Ò nép cheo c−íi cña Gi¸m môc P.M §«ng (tr. 266), vÒ gi¸o dôc trÎ em (tr. 324 - 329), hoÆc c¸c quan s¸t tinh tÕ cña t¸c gi¶ trong c¸c cuéc lÔ, r−íc còng nh− nh÷ng kh¸m ph¸ qua c¸c v¨n bia nh− bia cóng hËu ë xø Phïng Khoang (Hµ Néi) (tr. 235)...
§èi víi ng−êi ngoµi C«ng gi¸o, ®©y cã thÓ lµ mét tµi liÖu tèt ®Ó hiÓu ®óng h¬n vÒ t«n gi¸o nµy, gióp ng−êi ®äc cã mét ®¸nh gi¸ kh¸ch quan h¬n víi c¶ nh÷ng tÝch cùc vµ tiªu cùc cña nã trong lÞch sö còng nh− ngµy nay.
Chóng t«i t¸n ®ång víi ®Þnh nghÜa vÒ héi nhËp v¨n hãa Kit« gi¸o mµ t¸c gi¶ ®−a ra ë trang 69: "Héi nhËp v¨n hãa Kit« gi¸o chÝnh lµ sù tiÕp øng, tiÕp biÕn v¨n hãa Kit« gi¸o sao cho phï hîp víi ®Æc thï v¨n hãa mét céng ®ång ng−êi, v¨n hãa mét quèc gia, trªn c¬ së ®ã mµ s¶n sinh ra nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa míi båi tróc cho v¨n hãa céng ®ång ng−êi, v¨n hãa mét quèc gia vµ c¶ v¨n hãa Kit« gi¸o nh−ng c¶ hai
®Òu kh«ng mÊt ®i c¨n tÝnh cña m×nh". Râ rµng
®©y kh«ng ph¶i lµ ®Þnh nghÜa cña thÇn häc hay Kit« häc, nh−ng c¶ giíi C«ng gi¸o vµ c¸c nhµ nghiªn cøu ®Òu cã thÓ chÊp nhËn ®−îc. Héi nhËp v¨n hãa lµ vÊn ®Ò mµ Gi¸o héi quan t©m tõ l©u nhÊt lµ sau C«ng ®ång Vatican II. C¸c chiÒu kÝch cña nã ®−îc bæ sung vµ hoµn thiÖn dÇn.
Lóc ®Çu vµo nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kØ XX, ®ã lµ qu¸ tr×nh mét chiÒu víi chñ tr−¬ng "®−a Tin Mõng s¸p nhËp vµo nÒn v¨n hãa ®Ó sµng läc vµ thanh tÈy nã". Sau ®ã ®Õn n¨m 1978 míi cã quan niÖm hai chiÒu: "Tin Mõng vµ v¨n hãa b¶n
®Þa bæ sung cho nhau". DÜ nhiªn còng cã ng−êi ph¶n ®èi dïng kh¸i niÖm héi nhËp v¨n hãa. VÝ dô, Hång y Ratzinger viÕt: "Chóng ta kh«ng nªn nãi héi nhËp v¨n hãa mµ ph¶i nãi lµ sù gÆp gì cña c¸c nÒn v¨n hãa hay cã thÓ nãi tÝnh giao thoa cña v¨n hãa (interculturality) (B¶n tin HiÖp th«ng sè 5, tr. 177). Nh−ng dï hiÓu theo c¸ch nµo, héi nhËp v¨n hãa còng kh«ng ph¶i gi¶n
®¬n nh− kiÓu ghÐp cµnh cam vµo c©y chanh ®Ó cho mét thø qu¶ võa cã mïi chanh võa cã mïi cam mµ ®ã lµ sù t−¬ng t¸c biÖn chøng, c¶ hai
®Òu ®−îc båi tróc nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa míi nh−ng kh«ng lµm mÊt ®i c¨n tÝnh cña m×nh nh−
t¸c gi¶ Nghi lÔ vµ lèi sèng ®· viÕt.
Bªn c¹nh nh÷ng −u ®iÓm chÝnh trªn ®©y, cuèn s¸ch cßn ®Ó l¹i nhiÒu lçi morat vµ mét sè
chi tiÕt ph¶i ®Ýnh chÝnh. VÝ dô "ngµy 19 - 3 - 1626, gi¸o sÜ §¾c Lé tíi Cöu B¹ng" (tr. 16), chÝnh x¸c lµ n¨m 1627, hoÆc "n¨m 1998 Gi¸o héi C«ng gi¸o ViÖt Nam tæ chøc kØ niÖm 100 n¨m §øc MÑ hiÖn ra ë La Vang" (tr. 317), ®óng ra lµ 200 n¨m. HoÆc mét sè c©u cÇn diÔn ®¹t l¹i cho chuÈn theo tinh thÇn C«ng gi¸o. Ch¼ng h¹n
"Mång Mét TÕt cÇu cho §øc Chóa Cha, mång 2 TÕt cÇu cho §øc Chóa Con (tr. 198), ph¶i thay ch÷ cÇu cho b»ng ch÷ KÝnh thê v× lµ Chóa ch¼ng cÇn ai cÇu cho n÷a! Hay "khi nghe tiÕng chu«ng sÇu, tÝn ®å ngõng viÖc ®ang lµm h−íng vÒ phÝa nhµ thê ®äc kinh L¹y Cha" (tr. 228). ChØ cÇn viÕt "®äc kinh" lµ ®ñ (th«ng th−êng ng−êi ta ®äc kinh L¹y Cha, kinh KÝnh mõng, kinh S¸ng danh, kinh Chóng t«i cËy v× danh Chóa vµ kinh Vùc s©u). Còng cã nhËn ®Þnh ch−a ®−îc chÝnh x¸c. VÝ dô t¸c gi¶ viÕt: "Cã thÓ nãi vÒ mÆt quan ph−¬ng, C«ng gi¸o tr−íc C«ng ®ång Vatican II kh«ng quan t©m ®Õn c¸c nÒn v¨n hãa cña c¸c d©n téc mµ nã truyÒn gi¸o. V× vËy, C«ng gi¸o còng kh«ng quan t©m ®Õn vÊn ®Ò héi nhËp v¨n hãa c¸c d©n téc trong ®ã cã ViÖt Nam" (tr. 62 - 63). Nãi ch−a quan t©m nhiÒu vµ cã hÖ thèng th×
®óng h¬n, bëi chÝnh trong tr. 70 t¸c gi¶ dÉn ra HuÊn thÞ cña Bé TruyÒn gi¸o cho hai Gi¸m môc Pallu vµ Lambert de la Motte n¨m 1659 (xem ThËp gi¸ vµ L−ìi g−¬m - TrÇn Tam TØnh, Nxb TrÎ 1988, tr. 18 - 19): "C¸c Ngµi cÈn thËn gi÷
m×nh, ®õng ra søc b¶o c¸c d©n téc Êy tõ bá nghi lÔ, tËp tôc, phong c¸ch cña hä, miÔn lµ ®iÒu Êy kh«ng ngang nhiªn ng−îc víi ®¹o Th¸nh vµ phong ho¸ tèt. Bëi v× cã g× v« lÝ h¬n lµ viÖc ®−a n−íc Ph¸p, T©y Ban Nha hay n−íc ý hay mét phÇn ®Êt cña Ch©u ¢u vµo nhµ ng−êi d©n Trung Quèc"...
Dï vÉn cßn h¹t s¹n, nh−ng cuèn s¸ch Nghi lÔ vµ lèi sèng vÉn lµ mét h−íng ®i ®óng trong nghiªn cøu vÒ C«ng gi¸o vµ nã thùc sù bæ Ých nh− lêi giíi thiÖu cña PGS. TS. §ç Quang H−ng
"®©y lµ mét h−íng nghiªn cøu t«n gi¸o ë ViÖt Nam nãi riªng vµ nghiªn cøu vÒ v¨n hãa ViÖt Nam nãi chung rÊt ®¸ng quan t©m, khuyÕnh khÝch".
Huy Th«ng