¢M NH¹C TRONG NGHI LÔ PHËT GI¸O ë Hµ NéI

(1)

NGUåN GèC Vµ Sù XUÊT HIÖN CñA

¢M NH¹C TRONG NGHI LÔ PHËT GI¸O ë Hµ NéI

1. Quan niÖm cña PhËt gi¸o vÒ ©m 1. Quan niÖm cña PhËt gi¸o vÒ ©m 1. Quan niÖm cña PhËt gi¸o vÒ ©m 1. Quan niÖm cña PhËt gi¸o vÒ ©m nh¹c vµ viÖc sö dông ©m nh¹c

nh¹c vµ viÖc sö dông ©m nh¹c nh¹c vµ viÖc sö dông ©m nh¹c nh¹c vµ viÖc sö dông ©m nh¹c

Theo nghiªn cøu mét sè ®iÒu trong gi¸o luËt PhËt gi¸o th× giai ®o¹n ®Çu PhËt gi¸o ph¸t triÓn, ©m nh¹c lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng tiÖn ®−îc khuyªn kh«ng nªn tiÕp xóc ®èi víi nh÷ng ng−êi xuÊt gia. Theo ®ã, ©m nh¹c cã thÓ khiÕn ng−êi nghe ph©n t¸n, thËm chÝ rèi lo¹n t©m trÝ, lµm ¶nh h−ëng kh«ng nhá tíi viÖc thùc hµnh thiÒn ®Þnh còng nh− b−íc

®−êng tu hµnh. Tuy nhiªn, sau khi PhËt nhËp NiÕt Bµn, ®Æc biÖt lµ víi sù ra ®êi cña §¹i thõa PhËt gi¸o, råi ®Ó qu¸ tr×nh truyÒn b¸ t«n gi¸o nµy ®Õn víi nh÷ng vïng v¨n hãa, d©n téc kh¸c nhau, PhËt gi¸o ®· cã nh÷ng biÕn ®æi kh«ng nhá. Víi triÕt lÝ “v« th−êng”, “v« ng·”, PhËt gi¸o

®· cã sù canh t©n vµ nhËp thÕ mét c¸ch m¹nh mÏ tõ ngay nh÷ng thÕ kØ ®Çu C«ng nguyªn. Tõ sau sù xuÊt hiÖn cña PhËt gi¸o §¹i thõa vµ PhËt gi¸o MËt t«ng th×

quan niÖm vÒ ©m nh¹c ®· cã nhiÒu sù ®æi thay. ¢m nh¹c trong nghi lÔ Ph©t gi¸o

®· trë thµnh mét trong nh÷ng lÔ vËt ®Ó cóng d−êng PhËt ph¸p. Trong phÈm thø s¸u cña Kinh §Þa T¹ng ®Ò cËp mét c¸ch râ rµng viÖc viÖc dïng ©m nh¹c cóng d−êng Ch− PhËt: “Bå T¸t Ph¶ Qu¶ng nµy! NÕu cã thiÖn nam, thiÖn n÷ nµo th−êng ®èi tr−íc t−îng Bå T¸t §Þa T¹ng, t¸n th¸n b»ng

NguyÔn §×nh L©m^(*)

©m nh¹c, ca h¸t hay d©ng cóng h−¬ng hoa, cho chÝ khuyªn mét ng−êi hay nhiÒu ng−êi còng lµm nh− thÕ, th× nh÷ng ng−êi Êy ngay trong ®êi nµy vµ ®êi sau th−êng ®−îc tr¨m ngh×n quû, thÇn ngµy

®ªm hé vÖ, kh«ng cã sù ¸c lät vµo tai”⁽¹⁾. Trong Kinh §¹i Ph−¬ng Qu¶ng PhËt Hoa Nghiªm, PhÈm NhËp bÊt t− ngh× gi¶i tho¸t c¶nh giíi Phæ HiÒn h¹nh nguyÖn KÖ cã ®o¹n: “T«i dïng tÊt c¶ c¸c ©m thanh/ T¹o nªn ng«n ng÷ diÖu v«

th−îng/ TËn kiÕp vÞ lai kh«ng hÒ mái/

Ca ngîi c«ng ®øc PhËt ba ®êi”⁽²⁾. Kh«ng nh÷ng vËy, ©m nh¹c ®−îc coi nh− ©m thanh cña gi¶i tho¸t. Kinh DiÖu Ph¸p Liªn Hoa, PhÈm Phæ HiÒn Bå T¸t khuyÕn ph¸t thø hai m−¬i t¸m cã ®o¹n: “Nhê PhËt quang minh vµ Phæ HiÒn lùc tu rÊt tÝch cùc trong suèt ba tuÇn, ®−îc thÊy Phæ HiÒn ngåi trªn b¹ch t−îng, ph−íc

®øc v« l−îng, v« sè h»ng sa, ch− Thiªn t¸n hoa cïng træi kÜ nh¹c, t©m hån thanh tho¸t v−ît khái thÕ gian ®Õn câi thiªn

®µng ra m¾t Di LÆc”^{(3 )}. ¢m nh¹c ®−îc

*. ViÖn ¢m nh¹c ViÖt Nam.

1. Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam, Kinh §Þa T¹ng (DÞch: Hßa th−îng ThÝch TuÖ H¶i; PhÈm thø s¸u), Nxb. T«n gi¸o, Hµ Néi, 2005, tr. 96-97.

2. Hßa th−îng ThÝch TrÝ Qu¶ng, Bæn m«n Ph¸p Hoa Kinh, Nxb. Tp. Hå ChÝ Minh, 1999, tr. 60.

3. Hßa th−îng ThÝch TrÝ Qu¶ng, Bæn m«n Ph¸p Hoa Kinh, S®d, tr. 35.

(2)

42

dïng kh«ng chØ nh− mét vËt phÈm cóng dµng mµ cßn ®−îc sö dông nh− mét ph−¬ng tiÖn ®Ó tu tËp cña hµnh gi¶. Kinh D−îc s− nãi “Cßn n÷a, M¹n Thï ! NÕu cã nam tö n÷ nh©n tÞnh tÝn ®−îc nghe tÊt c¶

çc danh hiÖu cña §øc D−îc S− L−u Ly Quang V−¬ng Nh− Lai, øng ChÝnh §¼ng Gi¸c, nghe råi tông tr×; S¸ng sím thøc dËy, xØa r¨ng, t¾m géi, sóc miÖng thanh s¹ch, d©ng çc hoa th¬m, h−¬ng ®èt, h−¬ng b«i vµ çc ©m nh¹c cóng dµng t−îng PhËt [...] nh− thÕ liÒn ®−îc ch−

PhËt hé niÖm cÇu g× còng ®−îc vµ ®−îc c¶ ®Õn ®¹o Bå §Ò”⁽⁴⁾. §Æc biÖt, Kinh D−îc s− cßn ®Ò cËp ®Õn viÖc khuyÕn khÝch ng−êi tu hµnh “T©m kh«ng vÈn ®ôc, kh«ng chót giËn d÷, kh«ng n·o h¹i ai, cïng nhau b×nh ®¼ng, lîi Ých yªn vui, tõ bi hØ x¶; ®µn h¸t t¸n th¸n nhiÔu quanh t−îng PhËt vÒ bªn tay h÷u; tông ®äc Kinh nµy, sau nghÜ nghÜa Kinh, råi ®em diÔn thuyÕt khai thÞ cho ng−êi”⁽⁵⁾.

Ph−¬ng tiÖn cña Kinh Ph¸p Hoa ®· ®Ò cËp viÖc cóng d−êng ©m nh¹c, nh×n nhËn vÊn ®Ò sö dông ©m nh¹c trong PhËt sù nh− gi¸o ph¸p, kh«ng nh÷ng mang l¹i phóc ®øc mµ cßn lµ ph−¬ng tiÖn ®i ®Õn PhËt ®¹o. Ngoµi ra, ë phÈm bèn m−¬i cña Kinh Hoa Nghiªm, V« l−îng thä hay trong phÈm thø nhÊt cña Kinh NiÕt Bµn,

®· coi viÖc cóng d−êng ©m nh¹c lµ mét trong nh÷ng ph¸p quan träng. Sau khi PhËt gi¸o ph¸t triÓn sang c¸c quèc gia, ch©u lôc vµ vïng l·nh thæ kh¸c th× ©m nh¹c lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng tiÖn quan träng ®Ó tu tËp, truyÒn ®¹o vµ gi¸c ngé chóng sinh. §iÒu nµy ®· ®−îc sö s¸ch ghi chÐp l¹i. “Cã ng−êi ngåi thiÒn n¬i rõng ró, cã kÎ tu ®øc bªn c¹nh thµnh.

HoÆc cung kÝnh lÔ b¸i, hoÆc ca t¸n tông vÞnh”⁽⁶⁾.

Theo nhËn xÐt cña Lª M¹nh Th¸t th×

“viÖc ca t¸n tông vÞnh nh− mét d¹ng cña nh÷ng PhËt sù mµ ng−êi PhËt tö thùc hiÖn ®Ó thÓ hiÖn niÒm tin PhËt gi¸o cña m×nh[...] râ rµng vµo thÕ kØ thø IV thø V, ng−êi PhËt tö ®· cã nhiÒu h×nh thøc ®Ó

®−a PhËt ph¸p vµo cuéc sèng[...] ng−êi PhËt tö giai ®o¹n nµy ®· x¸c ®Þnh râ quan ®iÓm sèng ®¹o cña m×nh lµ chÝnh gi÷a cuéc ®êi víi nhiÒu d¹ng h×nh cña nã”⁽⁷⁾. Theo chóng t«i, ®©y lµ nh÷ng t−

liÖu vµ nh÷ng nhËn xÐt rÊt cã gi¸ trÞ vÒ PhËt gi¸o vµ ©m nh¹c PhËt gi¸o ë n−íc ta ngay tõ nh÷ng thÕ kØ ®Çu C«ng nguyªn. §iÒu ®ã còng kh¼ng ®Þnh r»ng, chÝnh giai ®o¹n nµy, PhËt gi¸o ®· th©m nhËp vµ t×m nh÷ng ph−¬ng tiÖn thÝch hîp ®Ó ®i vµo cuéc sèng thùc tÕ víi mu«n h×nh v¹n tr¹ng kh¸c nhau. ¢m nh¹c, víi t− c¸ch lµ mét ph−¬ng tiÖn gãp phÇn vµo qu¸ tr×nh ho»ng d−¬ng PhËt ph¸p ®· cïng ng−êi tu hµnh vµ PhËt tö ®i theo h−íng ®ã. §©y còng chÝnh lµ nguyªn nh©n gióp cho PhËt gi¸o nãi chung, PhËt gi¸o ViÖt Nam nãi riªng kh«ng ngõng ®−îc båi ®¾p vµ ph¸t triÓn mang nh÷ng s¾c th¸i kh¸c nhau ë mçi vïng miÒn; PhËt gi¸o còng lµ mét t«n gi¸o cã nh÷ng ®ãng gãp kh«ng nhá t« th¾m cho v¨n hãa ViÖt Nam ®a s¾c th¸i nh−ng mang ®Ëm b¶n s¾c riªng cña ViÖt Nam.

4. Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam, Ph©n viÖn Nghiªn cøu PhËt häc ViÖt Nam, Kinh D−îc S−, (ViÖt dÞch:

ThÝch TuÖ ThuËn), Nxb. T«n gi¸o, Hµ Néi, 2010, tr.

41-42.

5. Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam, Ph©n viÖn Nghiªn cøu PhËt häc ViÖt Nam, Kinh D−îc S−, (ViÖt dÞch:

ThÝch TuÖ ThuËn), S®d, tr. 44.

6. DÉn theo Lª M¹nh Th¸t, LÞch sö ©m nh¹c ViÖt Nam - tõ thêi Hïng V−¬ng ®Õn thêi Lý Nam §Õ, Nxb. Tp. Hå ChÝ Minh, 2001, tr. 283.

7. Lª M¹nh Th¸t, S®d, tr. 283.

(3)

Nh− vËy, tõ nh÷ng ph©n tÝch trªn cã thÓ rót ra hai mÆt cña vÊn ®Ò: thø nhÊt, mÆc dï thêi ®øc PhËt cßn sèng, Ngµi ®·

khuyªn nhñ ®Ö tö kh«ng sa vµo nh÷ng

®iÒu cÊm, trong ®ã cã viÖc nghe vµ xem

©m nh¹c, nh»m tr¸nh ph©n t©m trong b−íc ®−êng tu hµnh, nh−ng ©m nh¹c ë

®©y ®−îc hiÓu lµ nh÷ng h×nh thøc ©m nh¹c thÕ tôc chø kh«ng ph¶i lµ ©m nh¹c sö dông trong nghi lÔ PhËt gi¸o. Thø hai, do nhu cÇu cña thùc tÕ ë c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn sau, ©m nh¹c ®−îc nh×n nhËn lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng tiÖn kh«ng chØ cã vai trß quan träng trong truyÒn gi¸o vµ gi¸o hãa chóng sinh mµ cßn gãp phÇn h×nh t¹o nªn mét trong nh÷ng yÕu tè ®Æc tr−ng trong v¨n hãa t«n gi¸o cña t«n gi¸o nµy.

2. Sù hçn dung Nho 2. Sù hçn dung Nho 2. Sù hçn dung Nho

2. Sù hçn dung Nho ---- PhËt PhËt PhËt PhËt ---- §¹o trong §¹o trong §¹o trong §¹o trong nghi lÔ PhËt gi¸o vµ sù xuÊt hiÖn ©m nghi lÔ PhËt gi¸o vµ sù xuÊt hiÖn ©m nghi lÔ PhËt gi¸o vµ sù xuÊt hiÖn ©m nghi lÔ PhËt gi¸o vµ sù xuÊt hiÖn ©m nh¹c tro

nh¹c tro nh¹c tro

nh¹c trong nghi lÔ PhËt gi¸o ë ViÖt Namng nghi lÔ PhËt gi¸o ë ViÖt Namng nghi lÔ PhËt gi¸o ë ViÖt Nam ng nghi lÔ PhËt gi¸o ë ViÖt Nam Nh− trªn ®· ®Ò cËp, sau khi PhËt nhËp NiÕt Bµn, PhËt gi¸o trªn c¬ së triÕt thuyÕt cña m×nh cïng víi qu¸ tr×nh ph©n ph¸i vµ ra ®êi cña c¸c t«ng ph¸i kh¸c ®· tïy duyªn mµ ®Õn víi chóng sinh ë nh÷ng téc ng−êi vµ nh÷ng vïng ®Êt kh¸c nhau. Vµo kho¶ng thÕ kØ ®Çu C«ng nguyªn, khi PhËt gi¸o du nhËp vµo ViÖt Nam th× ®· dÇn mang trong nã nh÷ng yÕu tè kh«ng thuÇn nhÊt. §ã lµ Nho - PhËt - §¹o vµ yÕu tè v¨n hãa b¶n ®Þa. Nãi c¸ch kh¸c, PhËt gi¸o vµo ViÖt Nam tr−íc khi du nhËp vµo Trung Hoa, th× mét sè ng−êi sau nµy tu theo PhËt gi¸o, ®iÓn h×nh lµ M©u Tö - ®· lµ mét ng−êi tu theo §¹o gi¸o;

cïng víi SÜ NhiÕp, vèn lµ danh Nho næi tiÕng. §iÒu ®ã cho thÊy PhËt gi¸o ngay tõ nhiªn niªn kØ thø nhÊt ®· b¾t ®Çu mang nh÷ng dÊu Ên riªng cña PhËt gi¸o ViÖt Nam. §Õn kho¶ng thÕ kØ X, PhËt gi¸o ViÖt

Nam cßn cã sù dung hîp mét c¸ch chÆt chÏ vµ râ rµng c¶ ba yÕu tè ThiÒn - TÞnh - MËt. Trong ba yÕu tè nµy th× hai yÕu tè sau cã vai trß vµ vÞ trÝ quan träng trong nghi lÔ cña PhËt gi¸o. ThÓ hiÖn trªn hai

®iÓm: thø nhÊt, sù du nhËp cña TÞnh - MËt trong PhËt gi¸o ViÖt Nam ®· ®−a PhËt gi¸o tõ mét häc thuyÕt triÕt häc,

®¹o ®øc trë thµnh mét t«n gi¸o theo

®óng nghÜa cña nã bëi tÝnh thiªng khi ®Ò cËp tíi câi “T©y ph−¬ng Cùc l¹c” - mét thÕ giíi gÇn víi “Thiªn ®µng” cña Kit« gi¸o.

Thø hai, còng v× thÕ, vÒ phÝa ng−êi tiÕp nhËn t«n gi¸o nµy, nÕu nh− yÕu tè TÞnh

®é g¾n víi PhËt gi¸o b×nh d©n bëi tÝnh chÊt ®¬n gi¶n cña nã th× yÕu tè MËt còng l¹i lµ h¹t nh©n gãp phÇn t¹o nªn sù k× bÝ khiÕn PhËt tö t×m ®Õn víi môc ®Ých cøu rçi ngµy cµng ®«ng.

§Õn ®©y, PhËt gi¸o ViÖt Nam ®· trë thµnh mét t«n gi¸o mang nh÷ng s¾c th¸i riªng bªn c¹nh nh÷ng yÕu tè cèt lâi cña PhËt gi¸o nguyªn thñy. Sù tiÕp nhËn vµ dung hîp Tam gi¸o víi v¨n hãa b¶n ®Þa, sù hßa quyÖn chÆt chÏ gi÷a c¸c t«ng ph¸i cña PhËt gi¸o ®· gióp PhËt gi¸o ViÖt Nam mang mét d¸ng vÎ míi mÎ vµ ®éc

®¸o. §Æc biÖt, sù dung hîp tam gi¸o ë

®©y thÓ hiÖn trªn hai ph−¬ng diÖn t−

t−ëng vµ h×nh thøc biÓu hiÖn. C¶ Nho gi¸o vµ §¹o gi¸o ®Òu coi ©m nh¹c lµ kÕt qu¶ cña sù tÝch hîp gi÷a c¸c yÕu tè tù nhiªn, ®Êt trêi vµ con ng−êi. PhÇn bµn vÒ

©m nh¹c trong thuyÕt ¢m d−¬ng Ngò hµnh cña Nho gi¸o vµ phÇn bµn vÒ b¶n thÓ tù nhiªn cña ©m thanh, cña t¹o hãa trong häc thuyÕt cña §¹o gi¸o chøng minh r»ng viÖc sö dông ©m nh¹c nh−

mét ph−¬ng tiÖn gãp phÇn vµo qu¸ tr×nh sèng vµ ph¸t triÓn cña con ng−êi trong mèi quan hÖ tù nhiªn vµ x· héi. ThÕ th×,

(4)

44

trong sù dung hîp tam gi¸o nµy, yÕu tè t− t−ëng, triÕt häc ®−îc coi nh− cèt lâi cho qu¸ tr×nh h×nh thµnh nÒn ©m nh¹c PhËt gi¸o ViÖt Nam nãi riªng, ¸ §«ng nãi chung.

Nh− thÕ, ©m nh¹c trong nghi lÔ PhËt gi¸o ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng thµnh tè sinh ra tõ tæng thÓ nguyªn hîp nµy.

§Ò cËp ®Õn ©m nh¹c, s¸ch Ng« ChÝ cã ghi mét l¸ th− viÕt vµo n¨m 207 cã chÐp vÒ

©m nh¹c khi nãi vÒ SÜ NhiÕp: “SÜ NhiÕp ë Giao Ch©u ®· häc vÊn s©u réng l¹i giái chÝnh trÞ, nªn trong buæi ®¹i lo¹n vÉn gi÷ ®−îc mét quËn yªn æn h¬n 20 n¨m, bê câi kh«ng viÖc g×, d©n vÉn yªn nghiÖp. Anh em ®Òu lµm quan coi quËn, hïng t−íng mét ch©u, ë l¸nh xa tr¨m dÆm, uy tÝn kh«ng ai h¬n. Khi ra vµo th×

®¸nh chu«ng kh¸nh, uy nghi ®ñ hÕt: kÌn s¸o thæi vang, xe ngùa ®Çy ®−êng, ng−êi Hå ®i s¸t b¸nh xe ®èt h−¬ng th−êng cã

®Õn mÊy m−¬i ng−êi”⁽⁸⁾. T¸c gi¶ cho biÕt thªm, ng−êi Hå ë ®©y chÝnh lµ nh÷ng ng−êi Ên §é.

ë ®©y cã hai vÊn ®Ò ®Æt ra: thø nhÊt, kh«ng khÝ cña nh÷ng buæi ®ãn tiÕp cho ta thÊy kh«ng khÝ ®ãn r−íc c¸c vÞ chøc s¾c ®Ëm dÊu Ên PhËt gi¸o. ThÓ hiÖn ë viÖc sö dông h−¬ng vµ chu«ng kh¸nh rÊt long träng. DÊu Ên PhËt gi¸o trong ®o¹n trÝch nªu ra cho thÊy râ yÕu tè Ên §é.

Thø hai, trong sù “uy nghi” trªn ®· thÓ hiÖn ®−îc yÕu tè Nho gi¸o khi dïng “lÔ”

®Ó nghinh tiÕp SÜ NhiÕp... Nh− vËy, trong

©m nh¹c, ngay t¹i thêi ®iÓm nµy ®· cho chóng ta x¸c ®Þnh hai thµnh phÇn ©m nh¹c mµ sau nµy xuÊt hiÖn chÝnh trong PhËt gi¸o ViÖt Nam lµ ba hä nh¹c cô: tù th©n vang cã chu«ng, kh¸nh; nh¹c cô h¬i cã kÌn s¸o. Trong sù hçn dung tam gi¸o

trªn ®©y, ®¸ng chó ý lµ ¶nh h−ëng cña häc thuyÕt Nho gi¸o ®Õn sù h×nh thµnh

©m nh¹c PhËt gi¸o ViÖt Nam, ®Æc biÖt trong Kinh lÔ. C¸c s− t¨ng lóc ®ã ®ång thêi l¹i lµ nh÷ng nho sÜ rÊt giái ©m d−¬ng ngò hµnh nªn ®· øng dông vµo

©m nh¹c PhËt gi¸o.

3. Sù æn ®Þnh cña ©m nh¹c PhËt gi¸o 3. Sù æn ®Þnh cña ©m nh¹c PhËt gi¸o 3. Sù æn ®Þnh cña ©m nh¹c PhËt gi¸o 3. Sù æn ®Þnh cña ©m nh¹c PhËt gi¸o trong nghi lÔ PhËt gi¸o ë Hµ Néi

trong nghi lÔ PhËt gi¸o ë Hµ Néi trong nghi lÔ PhËt gi¸o ë Hµ Néi trong nghi lÔ PhËt gi¸o ë Hµ Néi

Tr−íc khi ®Ò cËp ®Õn sù cã mÆt ©m nh¹c trong nghi lÔ PhËt gi¸o ë Hµ Néi vµ sù æn ®Þnh t−¬ng ®èi cña nã cho tíi ngµy h«m nay, chóng t«i ®Ò cËp ®Õn diÖn m¹o ©m nh¹c trong nghi lÔ PhËt gi¸o ë ViÖt Nam ®−îc ghi chÐp qua t−

liÖu chÝnh sö. C«ng tr×nh ®Çu tiªn ®−îc nh¾c tíi ë ®©y lµ cña t¸c gi¶ Lª M¹nh Th¸t khi «ng ®Ò cËp ®Õn nÒn ©m nh¹c PhËt gi¸o xuÊt hiÖn kh¸ sím ë ViÖt Nam ngay tõ thêi k× ®Çu PhËt gi¸o du nhËp.

ViÖc nµy ®−îc M©u Tö ghi nhËn “suèt ngµy hÕt ®ªm gi¶ng ®¹o tông Kinh”⁽⁹⁾. Nh− vËy, kh¸i niÖm “tông Kinh” ®· xuÊt hiÖn ngay giai ®o¹n nµy. T¸c gi¶ Lª M¹nh Th¸t cung cÊp thªm mét t− liÖu kh¸ quan träng kh¸c cña Chu Phï, mét ng−êi cho r»ng ®· ®−îc ViÖt hãa: “Chu Phï tõ Cèi Kª lµm thø sö ë Giao Ch©u, bá s¸ch vë cña th¸nh hiÒn vÒ tr−íc, vøt ph¸p luËt cña nhµ H¸n, th−êng mÆc ¸o

®á vµng, ®Çu bÞt kh¨n, g¶y ®µn, ®èt h−¬ng”⁽¹⁰⁾. ë ®©y, cã mét chi tiÕt quan träng, ®ã lµ sù xuÊt hiÖn cña nh¹c cô trong nghi lÔ tông Kinh.

Nh÷ng th«ng tin vÒ sù xuÊt hiÖn ©m nh¹c trong nghi lÔ PhËt gi¸o ë ViÖt Nam 8. NguyÔn Lang, tr. 37.

9. Lª M¹nh Th¸t, LÞch sö ©m nh¹c ViÖt Nam - tõ thêi Hïng V−¬ng ®Õn thêi Lý Nam §Õ, Nxb. Tp. Hå ChÝ Minh, 2001, tr. 242.

10. Lª M¹nh Th¸t, S®d, tr.243

(5)

®−îc nh¾c ®Õn trong sö s¸ch lµ ngay tõ nh÷ng thÕ kØ ®Çu C«ng nguyªn. Quan träng lµ, ë ngay thêi k× nµy, bªn c¹nh kh¸i niÖm “tông Kinh” ®· xuÊt hiÖn kh¸i niÖm “g¶y ®µn” trong nghi lÔ. §iÒu ®ã cho thÊy vai trß vµ vÞ trÝ cña ©m nh¹c quan träng nh− thÕ nµo ngay tõ thêi k×

®Çu PhËt gi¸o du nhËp vµo ViÖt Nam. Lª M¹nh Th¸t cã ®−a ra mét nhËn xÐt, “nÒn lÔ nh¹c PhËt gi¸o ViÖt Nam vµo thêi Kh−¬ng T¨ng Héi (thÕ kØ V - N§L) ®· cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh cho nÒn lÔ nh¹c PhËt gi¸o thÕ giíi”⁽¹¹⁾. Tuy nhiªn, nh÷ng ghi chÐp trªn ®©y ch−a ®Ò cËp mét c¸ch ®Çy ®ñ vÊn ®Ò t¸n tông nh− thÕ nµo,

©m ®iÖu ra sao vµ g¶y ®µn lµ thø ®µn g×, dï chØ lµ m« t¶. H¬n n÷a nhËn ®Þnh cña Lª M¹nh Th¸t vÒ nÒn ©m nh¹c PhËt gi¸o ViÖt Nam giai ®o¹n nµy ch−a thuyÕt phôc v× vµo giai ®o¹n ®Çu cña thêi k× PhËt gi¸o du nhËp, ch−a æn ®Þnh vÒ nhiÒu mÆt, ®Æc biÖt lµ tæ chøc x· héi nªn ch−a thÓ nãi

®Õn sù ph¸t triÓn ®Õn nh− vËy.

§Õn thÕ kØ V, víi sù xuÊt hiÖn kh¸i niÖm “ca t¸n tông vÞnh”, thªm mét lÇn n÷a kh¼ng ®Þnh sù cã mÆt vµ ph¸t triÓn mét çch râ nÐt nÒn ©m nh¹c PhËt gi¸o ViÖt Nam. Nh−ng quan träng lµ nh÷ng kh¸i niÖm vÒ thÓ lo¹i nµy hiÖn cßn l−u truyÒn trong nghi lÔ PhËt gi¸o ë Hµ Néi nãi riªng, ViÖt Nam nãi chung. Çc h×nh thøc t¸n Canh trong çc ng«i chïa ë Hµ Néi nãi riªng, vïng ch©u thæ B¾c Bé nãi chung ®· chøng minh luËn ®iÓm vÒ sù tiÕp nèi m¹ch nguån lÞch sö cña ©m nh¹c PhËt gi¸o lµ c¶ mét qu¸ tr×nh kÕ thõa vµ ph¸t triÓn liªn tôc.

§Õn kho¶ng thÕ kØ X, ©m nh¹c PhËt gi¸o ë ViÖt Nam míi thùc sù ®−îc ®Ò cËp mét c¸ch râ rµng h¬n. C¨n cø vµo t− liÖu kh¶o cæ häc, cô thÓ lµ ch©n bÖ ®¸ chïa

V¹n Phóc trªn nói L¹n Kha, nay lµ chïa PhËt TÝch thuéc x· PhËt TÝch, huyÖn Tiªn Du, tØnh B¾c Ninh ®· chøng minh ©m nh¹c PhËt gi¸o ë ViÖt Nam ®· ph¸t triÓn vµ cã tæ chøc râ rµng. Trong cuèn LÞch sö ¢m nh¹c ViÖt Nam tõ thêi Hïng V−¬ng cho ®Õn thêi Lý Nam §Õ, t¸c gi¶

Lª M¹nh Th¸t, trªn c¬ së nh÷ng ghi chÐp trong th− tÞch cæ vµ t− liÖu kh¶o cæ häc

®· x¸c ®Þnh giai ®o¹n nµy, tr−íc hÕt vÒ mÆt tæ chøc dµn nh¹c, ®· xuÊt hiÖn nhiÒu nh¹c cô víi nhiÒu chi hä, chÊt liÖu, gåm:

ph¸ch, hå cÇm, s¸o, k×m, hoµng sªnh, tú bµ, èng tiªu, ®µn nguyÖt vµ trèng c¬m.

Bªn c¹nh nh÷ng ghi nhËn vÒ ©m nh¹c PhËt gi¸o nãi chung “tõ n¨m 939 trë ®i, n−íc ta tõ vua ®Õn d©n, ai còng −a ©m nh¹c vµ nh¹c th−êng lµ vÊn ®Ò kh¸ khã kh¨n ®èi víi nhµ cÇm quyÒn vÒ ph−¬ng diÖn luËt ph¸p còng nh− chÝnh trÞ”⁽¹²⁾.

§iÒu nµy ®−îc thÓ hiÖn ë chç, ngay thêi k× ®éc lËp, c¸c nhµ s− ®· cã vai trß trong c«ng viÖc triÒu chÝnh vµ tham gia nhiÒu ho¹t ®éng x· héi kh¸c. Quèc s− Khu«ng ViÖt ®−îc biÕt ®Õn víi t− c¸ch lµ mét qu©n s− trong lÜnh vùc chÝnh trÞ, ®èi ngo¹i, mét ®¹i s− xuÊt chóng mµ cßn

®−îc biÕt ®Õn lµ mét nghÖ sÜ lín. Nh÷ng nghiªn cøu ®i tr−íc cho biÕt:

“N¨m Thiªn Phóc thø bÈy (986) nhµ Tèng sai Lý Gi¸c sang sø n−íc ta. BÊy giê ph¸p s− §ç ThuËn còng cã danh tiÕng lín. Vua sai Ph¸p s− c¶i trang lµm giang lÖnh ®ãn tiÕp sø gi¶ ë bÕn s«ng. Lý Gi¸c thÊy giang lÖnh cã tµi nãi chuyÖn bÌn lµm th¬ tÆng, trong ®ã cã c©u “Thiªn ngo¹i 11. Lª M¹nh Th¸t, S®d, tr.272.

12. Lª M¹nh Th¸t, S®d, tr.297.

(6)

46

h÷u thiªn −ng viÔn chiÕu” (ngoµi Trêi l¹i cã Trêi soi n÷a). Vua b¶o §ç ph¸p s− ®−a cho Khu«ng ViÖt xem. Khu«ng ViÖt xem xong nãi: “Sø B¾c t«n kÝnh bÖ h¹ kh«ng kÐm g× vua Tèng”. Khi Lý Gi¸c trë vÒ, s−

lµm bµi tõ Ngäc lang quy ®−a tiÔn:

N¾ng t−¬i giã thuËn c¸nh buång gi−¬ng

ThÇn tiªn l¹i ®Õ h−¬ng

V−ît sãng xanh mu«n dÆm trïng d−¬ng

VÒ trêi xa ®−êng tr−êng T×nh th¾m thiÕt

ChÐn lªn ®−êng Vin xe sø vÊn v−¬ng

Hµ V¨n TÊn dÞch (LSPGVN)⁽¹³⁾

Theo nhµ nghiªn cøu TrÇn ThÞ Kim Anh, “s− lµm bµi tõ Ngäc quy lang” chÝnh lµ mét ca khóc h¸t theo ®iÖu Ngäc Lang quy”⁽¹⁴⁾.

CÇn ph¶i nãi thªm r»ng, ë giai ®o¹n Lý - TrÇn, do PhËt gi¸o ®−îc −a chuéng nªn chÝnh ©m nh¹c PhËt gi¸o còng ®−îc vua t«i yªu thÝch. §¹i ViÖt sö ký toµn th−

chÐp “Niªn hiÖu Minh ®¹o n¨m thø 3 ®êi vua Th¸i T«ng (1044) “Mïa thu, th¸ng 7, vua ®em qu©n vµo thµnh PhËt ThÖ b¾t vî c¶, vî lÏ cña S¹ §Èu vµ c¸c cung n÷ giái h¸t móa khóc ®iÖu T©y Thiªn. Sai sø ®i kh¾p c¸c h−¬ng Êp phñ dô d©n chóng.

C¸c quan chóc mõng th¾ng lîi”⁽¹⁵⁾. Theo nhµ nghiªn cøu TrÇn ThÞ Kim Anh, “khóc

TiÕp nèi m¹ch nguån truyÒn thèng vµ liªn tôc ph¸t triÓn, ©m nh¹c trong nghi lÔ PhËt gi¸o ë Hµ Néi nãi riªng hiÖn nay kh¸ phong phó vµ ®éc ®¸o, thÓ hiÖn trªn c¶ hai ph−¬ng diÖn hÖ thèng bµi vµ tæ chøc dµn nh¹c. Qua nghiªn cøu cho thÊy, sù h−ng thÞnh cña ©m nh¹c PhËt gi¸o ViÖt Nam nãi riªng, vai trß cña PhËt gi¸o nãi chung ®èi víi ®êi sèng chÝnh trÞ, x· héi ngay tõ buæi ®Çu ®éc lËp th«ng qua vai trß cña nh÷ng ng−êi tu hµnh vµ chøc s¾c t«n gi¸o ®· ®−a v¨n hãa, t− t−ëng PhËt gi¸o ViÖt Nam nãi chung, trong ®ã cã ©m nh¹c lªn mét tÇm cao míi; ©m nh¹c kh«ng chØ th©m nhËp vµo trong nghi lÔ cung ®×nh mµ cßn ë ngoµi d©n gian, ®−îc nh©n d©n ®ãn nhËn.

®−îc ghi chÐp trong t− liÖu lÞch sö vÉn cßn ®−îc thùc hµnh trong nghi lÔ PhËt gi¸o, Ýt nhÊt lµ tªn gäi hai bµi b¶n t¸n (Canh) vµ tông (Kinh). NhiÒu nh¹c cô trong tæ chøc dµn nh¹c cßn ®−îc b¶o l−u trong nhiÒu ®µn lÔ lín nhá ë khu vùc Hµ Néi nãi riªng, trªn ph¹m vi khu vùc B¾c Bé nãi chung. §iÒu ®ã cho thÊy sù æn

14. TrÇn ThÞ Kim Anh, Nh¹c Vò cung ®×nh Th¨ng Long, in trong 1.000 n¨m Th¨ng Long - Hµ Néi (quyÓn 1- tµi liÖu H¸n N«m nh¹c vò cung ®×nh, Ca trï), Nxb. ¢m nh¹c, Hµ Néi, 2010, tr. 35,36.

15. §¹i ViÖt Sö ký Toµn th−, tr. 98.

16. TrÇn ThÞ Kim Anh, S®d, tr. 39.