Nhãm t«n gi¸o thiÓu sè, nhãm t«n gi¸o bªn lÒ:
tr−êng hîp cña c¸c phong trμo t«n gi¸o míi
hãm tõ "nhãm t«n gi¸o thiÓu sè",
"nhãm t«n gi¸o bªn lÒ" do c¸c nhµ tæ chøc cuéc héi th¶o ®· chän lµ rÊt thÝch hîp ®Ó khoanh l¹i mét vÊn ®Ò ®ang t¸c
®éng vµ g©y chia rÏ trong c¸c nhµ x· héi häc: Ph¶i ch¨ng ngµy nay ng−êi ta vÉn ®ang cßn ®èi diÖn víi nh÷ng nhãm t«n gi¸o thiÓu sè ®−îc hiÓu mét c¸ch cæ ®iÓn? §èi víi t«i, nhãm tõ nãi trªn l¹i ®Æc biÖt phï hîp bëi chóng trïng hîp víi nh÷ng ph©n tÝch cña t«i cho r»ng mét sè trong nh÷ng nhãm "bÊt tu©n phôc" lµ nh÷ng nhãm t«n gi¸o thiÓu sè vµ mét sè kh¸c lµ nh÷ng nhãm "ngoµi lÒ", nh÷ng hçn hîp "t¹p chñng", nh÷ng m¶nh rêi cña nh÷ng t«n gi¸o ®· bÞ ph©n r·, kh«ng cßn thÓ hiÖn mét néi dung t«n gi¸o, Ýt ra lµ thø t«n gi¸o ®−îc ®Þnh nghÜa c¸ch cæ ®iÓn ë Ch©u ¢u. §ã chÝnh lµ lÜnh vùc mµ t«i hiÓu biÕt nhiÒu h¬n, vµ, ngoµi ra ®ã cßn lµ xu thÕ chÝnh cña nh÷ng biÕn chuyÓn trong lÜnh vùc t«n gi¸o mµ t«i sÏ tËp trung tr×nh bµy trong tham luËn cña m×nh.
Chóng t«i nghÜ nªn dïng nhãm tõ "bÊt tu©n phôc", thay cho nhãm tõ N.M.R (Phong trµo t«n gi¸o míi: Nouveaux Mouvements Religieux) bëi ®ã lµ nhãm tõ
®óng chñng lo¹i, cho phÐp ta h×nh dung
®−îc toµn bé c¸c t«n gi¸o kh«ng quy −íc vµ chØ ®Ých danh chóng nh−: gi¸o ph¸i C¬ §èc Phôc L©m, gi¸o ph¸i Nh÷ng chøng nh©n cña JÐhovah, gi¸o ph¸i Mormons, v.v... mµ ng−êi ta cã thÓ ®Þnh nghÜa chÝnh x¸c lµ c¸c
"nhãm t«n gi¸o thiÓu sè"; chóng cã thÓ
®−îc xÕp vµo khung ph©n lo¹i cña WÐber - Troeltsch, trong phÇn lo¹i h×nh gi¸o ph¸i.
Franoise Champion(*)
N.M.R lµ nhãm tõ ®−îc dïng ë ph−¬ng T©y kÓ tõ khóc ngoÆt nh÷ng n¨m 1960 - 1970 khi xuÊt hiÖn ë Ch©u ¢u (sím h¬n mét chót ë Mü) mét lo¹t c¸c nhãm t«n gi¸o míi ®−îc gäi víi c¸i tªn ®Æc chñng lµ
"Nh÷ng phong trµo t«n gi¸o míi", mét tªn gäi ®Ých thùc ®Ó chØ sù lan trµn cña c¸c t«n gi¸o "n−íc ngoµi" vµo ph−¬ng T©y. Nhãm tõ N.M.R lµ tiÖn dông song rÊt kh«ng rµnh m¹ch vµ l¹i cßn m¬ hå. §ã lµ v× nã trén lÉn hai yÕu tè: Mét bªn lµ tËp hîp c¸c ®Æc ®iÓm cña nh÷ng phong trµo næi tréi, nh÷ng t«n gi¸o ®ang nÈy sinh, cßn bªn kia lµ mét chïm c¸c nhãm ch−a tõng thÊy xuÊt hiÖn trong lÞch sö vµ thÊy ngay lµ khã cã thÓ gäi chóng lµ gi¸o ph¸i theo ®Þnh nghÜa trong b¶ng ph©n lo¹i cña Weber - Troeltsch. Cïng víi thêi gian sù lÉn lén gi÷a tÝnh "næi tréi" vµ tÝnh
"ch−a tõng thÊy" ®−îc thÓ hiÖn kh¸ râ rµng.
VÒ phÇn t«i, khi nãi vÒ N.M.R t«i chñ yÕu nãi vÒ tÝnh ch−a tõng thÊy cña chóng.
Nh÷ng phong trµo t«n gi¸o míi, lµ nh÷ng phong trµo t«n gi¸o biÕn dÞch(**)
Cho ®Õn nh÷ng n¨m 1960, phÇn lín c¸c nhãm ®ang ph¸t triÓn ®Òu mang dÊu Ên cña truyÒn thèng Kit« gi¸o vµ cã thÓ ®−îc ®em xÕp vµo khung ph©n lo¹i cña Weber - Troeltsch vÒ c¸c tæ chøc t«n gi¸o, ®Æc biÖt lµ quy vµo chñng lo¹i gi¸o ph¸i (bao gåm c¶
c¸c nhãm n»m ë trong lßng cña Gi¸o héi C«ng gi¸o, tØ nh− c¸c dßng mµ, theo tõ ng÷
cña J. SÐguy, cã thÓ gäi lµ "gi¸o ph¸i gi¸o
*. NCV, Trung t©m XHH T«n gi¸o vµ thÓ chÕ thÕ tôc, Ph¸p
**. Nh÷ng sù ph©n tÝch nµy ®−îc tiÕn hµnh chung víi Louis Hourmant.
N
huÊn"). Nh÷ng nhãm míi ph¸t triÓn ë Ch©u
¢u tõ b−íc ngoÆt nh÷ng n¨m 1960 - 1970
®¸nh dÊu mét sù ®o¹n tuyÖt ®èi víi c¸c quy
−íc vÒ câi phóc, vÒ thñ lÜnh, vÒ tæ chøc, vÒ quan hÖ trªn thÕ giíi, nh÷ng quy −íc cÊu thµnh truyÒn thèng Kit« gi¸o còng nh− sù ph©n lo¹i cña Weber vµ Troeltch; chóng kh«ng liªn quan g× víi chñng lo¹i gi¸o ph¸i.
Nh÷ng sù c¸ch biÖt gi÷a c¸c nhãm míi nµy víi chñng lo¹i gi¸o ph¸i kh«ng thÓ ®−îc coi nh− nh÷ng sù c¸ch biÖt cña thùc tÕ kinh nghiÖm so víi h×nh mÉu lÝ thuyÕt. Lµm s¸ng tá mét c¸ch râ rµng kho¶ng c¸ch cña nh÷ng sù kh¸c biÖt nµy sÏ gióp ta hiÓu ®−îc tÝnh míi mÎ cña chóng.
Trong c¸ch s¾p lo¹i cña Weber vµ Troeltsch, vÊn ®Ò ®¹o ®øc ®−îc coi lµ c¬
b¶n; §iÒu nµy n»m trong sù quy chiÕu vÒ chÝnh ngay nh÷ng néi dung cña Kit« gi¸o vèn ®Æt ®¹o ®øc ngay ë trung t©m cña th«ng
®iÖp cña m×nh vÒ câi phóc vµ ®· tõng ph¶i
®Êu tranh mét c¸ch th−êng xuyªn vµ gay cÊn víi tÊt c¶ nh÷ng g× ë ngay trong lßng nã mµ cã thÓ coi lµ gÇn gòi víi thuyÕt ngé ®¹o thÇn bÝ. Kit« gi¸o (chÝnh thèng) coi träng
®¹o ®øc h¬n sù hiÓu biÕt, lßng tin h¬n kiÕn thøc. §ã lµ mét lçi chø kh«ng ph¶i lµ mét sù kÐm hiÓu biÕt chøng tá sù thiÕu hoµn h¶o cña con ng−êi. ChÝnh theo chiÒu h−íng ®ã mµ Weber ph©n biÖt chñ nghÜa tiªn tri ®¹o
®øc, trong ®ã nhµ tiªn tri lµ kÎ chuyÓn t¶i mét th«ng ®iÖp ®¹o ®øc, víi chñ nghÜa tiªn tri m« ph¹m trong ®ã kinh nghiÖm cña chÝnh nhµ tiªn tri chØ ra cho c¸c tÝn ®å con
®−êng ph¶i noi theo. Vµo thêi ®iÓm nµy cã kh¸ nhiÒu phong trµo t«n gi¸o míi thuéc vÒ chñ nghÜa tiªn tri d¹ng m« ph¹m chø kh«ng ph¶i d¹ng ®¹o ®øc; hoÆc lµ chóng thµnh lËp nh÷ng chi nh¸nh Ýt nhiÒu ¢u ho¸ cña c¸c t«n gi¸o ph−¬ng §«ng (chñ yÕu lµ ®¹o Hin®u vµ ®¹o PhËt), hoÆc lµ chóng nªu lªn mét m« h×nh vÒ câi phóc cùc k× thÇn bÝ theo chiÒu h−íng lµ ph¶i t×m ®Õn mét kinh nghiÖm vÒ ch©n lÝ tuyÖt ®èi cña b¶n chÊt thÕ giíi: mét "sù thøc tØnh" mét "sù soi s¸ng"
nµo ®ã... §Ó ®¹t ®−îc mét kinh nghiÖm nh−
thÕ, th× th−êng lµ kh«ng chØ ph¶i khëi ®Çu b»ng nh÷ng hiÓu biÕt "kh¸c h¬n" lµ nh÷ng hiÓu biÕt lÝ tÝnh hiÖn ®¹i mµ cßn ph¶i t¹o ra
®−îc mét sù chuyÓn biÕn bªn trong nhê vµo c¸c ph−¬ng ph¸p "tinh thÇn"... vµ t©m lÝ - tinh thÇn; ®ã lµ mét nh©n tè cèt yÕu cña t×nh huèng míi.
Nh÷ng kinh nghiÖm Êy c¨n b¶n mang tÝnh c¸ nh©n bëi chóng xÈy ra ë bªn trong ý thøc. Nh÷ng nhãm t«n gi¸o ®−îc thµnh lËp dùa trªn mét chñ nghÜa tiªn tri d¹ng m«
ph¹m, chñ yÕu mang dÊu Ên cña chñ nghÜa c¸ nh©n; ®iÒu ®ã sÏ tù ®éng lµm gi¶m m¹nh t¸c dông cña phong trµo t«n gi¸o. Phong trµo nµy, tr¸i ng−îc víi gi¸o héi hay gi¸o ph¸i, kh«ng thÓ më ra c¸nh cöa cña câi phóc; nã chØ ®¬n gi¶n lµ n¬i mµ mét «ng thµy, mét guru (gi¸o chñ ®¹o Hin®u), gi¶ng d¹y cho mét tËp hîp c¸c tÝn ®å ®−îc liªn kÕt víi nhau bëi c¸c mèi liªn hÖ däc víi «ng thµy chø kh«ng ph¶i bëi c¸c mèi liªn hÖ ngang gi÷a hä víi nhau. Nh− vËy, ë ®©y ng−êi ta b¾t gÆp c¸c ®iÒu ®èi nghÞch víi quan niÖm vÒ con d©n cña Chóa, hiÖn diÖn trong ba lo¹i h×nh tæ chøc C«ng gi¸o nh− ®·
®−îc x¸c ®Þnh trong sù ph©n lo¹i Weber - Troeltsch; ®ã lµ Gi¸o ph¸i, Gi¸o héi vµ còng cßn lµ m¹ng l−íi - ThÇn bÝ, ®¹i diÖn cho Gi¸o héi v« h×nh.
§· h¼n lµ, chñ nghÜa c¸ nh©n c¨n b¶n cña kh¸ nhiÒu nhãm t«n gi¸o míi kh«ng hÒ ng¨n trë c¸c nhãm, ®óng h¬n lµ ®êi sèng cña nhãm hoÆc theo nhãm, trë nªn rÊt quan träng. Nh−ng c¸i l« gÝch cña nh÷ng sù tËp hîp theo nhãm nµy kh«ng mang tÝnh t«n gi¸o. §ã lµ nh÷ng nhãm cã nh÷ng mèi quan hÖ t−¬ng ®ång, vµ trong phÇn lín c¸c tr−êng hîp ®−îc cÊu thµnh xung quanh mét thñ lÜnh cã ¬n ®Æc sñng, ®−îc h−ëng mét quyÒn lùc lín ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau, trong ®ã thµnh tè c¶m xóc mang tÝnh quyÕt ®Þnh. ë
®ã, cßn lµ mét ph−¬ng thøc hîp quÇn ®ång
®iÖu víi c¸c h×nh thøc cña c¸c tËp hîp cã
nh÷ng quan hÖ t−¬ng ®ång ®−¬ng ®¹i h¬n lµ víi nh÷ng tËp hîp theo ph−¬ng thøc tæ chøc mang tÝnh t«n gi¸o ®iÓn h×nh. Nh÷ng nhãm nµy tiÕn hµnh mét cuéc x· héi ho¸ trong niÒm tin cña nhãm gåm c¸c néi dung cña tÝn ng−ìng, c¸c quan hÖ t×nh c¶m, nh÷ng tiªu chuÈn øng xö, cö chØ, v.v..., vµ ngay c¶
mét cuéc kiÓm tra Ýt nhiÒu gay g¾t ®èi víi niÒm tin ®ã. Nh÷ng nhãm nµy cßn tiÕn hµnh x©y dùng mét thiÕt chÕ cho mét b¶n s¾c nhãm dùa theo nh÷ng ®éng n¨ng t©m lÝ - x·
héi ®Æc tr−ng cho ®êi sèng cña c¸c nhãm,
®óng h¬n lµ c¸c d¹ng nhãm (tuú thuéc vµo h×nh thøc tæ chøc cña chóng, vµo sù tËp trung c¸c tÝn ng−ìng hay c¸c ph−¬ng thøc cña sù ph¸t triÓn c¸ nh©n, ph−¬ng ph¸p t©m lÝ trÞ liÖu, ph−¬ng ph¸p ch÷a bÖnh, v.v...) trong t×nh huèng hiÖn t¹i cña mét x· héi c¸c c¸ thÓ bÊt ®Þnh.
H¼n kh«ng ph¶i lµ v« Ých khi nh¾c l¹i r»ng c¸i chñ nghÜa c¸ nh©n Êy kh«ng cã nghÜa lµ sù "tù trÞ" hiÓu theo nghÜa triÕt häc vµ / hay, t©m lÝ häc; ®ã râ rµng lµ sù phñ nhËn mäi quyÒn lùc ë bªn trªn quyÒn lùc c¸
nh©n (hay cña nhãm h¹n hÑp), mäi sù kiÓm so¸t mang tÝnh ph¸p ®Þnh ®èi víi c¸c tÝn ng−ìng; ®ã chÝnh lµ mét thø chñ nghÜa c¸
nh©n cho phÐp mét "sù ch¾p v¸" tèi ®a; Nã cho phÐp ®−îc tuú ý nhÆt nh¹nh trong c¸c truyÒn thèng t«n gi¸o ®· ®−îc t¹o thµnh nh−
c¸i bån chøa c¸c "tµi nguyªn" kh¸c nhau vµ tiÕn hµnh c¸c cuéc s¾p ®Æt tù do vµ mang tÝnh hçn thµnh gi÷a nhiÒu t«n gi¸o, kÓ c¶
gi÷a tÊt c¶ c¸c t«n gi¸o. VËy lµ sù tù trÞ nµy nãi chung ®−îc tiÕn hµnh nh©n danh sù héi tô gi¶ ®Þnh cña c¸c truyÒn thèng tinh thÇn kh¸c nhau. ë ®©y Mandarom lµ mét vÝ dô tèt tõ phÝa c¸c "gi¸o ph¸i".
C¸c phong trµo t«n gi¸o míi c«ng khai b¸c bá hoÆc kh«ng thõa nhËn c¸i "ý t−ëng"
trung t©m trong truyÒn thèng C«ng gi¸o (b¾t
®Çu tõ quan niÖm vÒ mét §øc Chóa siªu viÖt) vÒ phôc tïng ý Chóa, vÒ phÐp l¹, vÒ ©n sñng. C¸c phong trµo t«n gi¸o míi ®Ò cao
tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n, kh«ng ph¶i lµ tr¸ch nhiÖm cña lo¹i h×nh gi¸o ph¸i dùa vµo sù t«n träng ý chÝ vµ sù sai khiÕn cña Chóa, mµ lµ tr¸ch nhiÖm x©y dùng tÝch cùc cho chÝnh cuéc sèng cña mçi ng−êi. Sù thµnh c«ng lín cña sù quy chiÕu vÒ thuyÕt lu©n håi vµ vÒ nghiÖp qu¶ trong hÇu hÕt c¸c phong trµo t«n gi¸o míi, phÇn lín lµ g¾n kÕt víi nh÷ng ý t−ëng vÒ tr¸ch nhiÖm vµ sù khuyÕn khÝch hµnh ®éng mµ sù quy chiÕu ®ã ngÇm h−íng tíi; ®ã lµ sù thóc giôc ph¶i d¸m ®èi mÆt vµ lµm biÕn ®æi nh÷ng khã kh¨n mµ sè phËn khiÕn con ng−êi sím hay muén sÏ gÆp ph¶i.
Trong sù h−íng vÒ tr¸ch nhiÖm vµ hµnh
®éng nµy, sù can thiÖp cña c¸i v« h×nh thùc sù mang h×nh thøc ma thuËt; ®ã lµ quyÒn lùc, toµn bé quyÒn lùc mµu nhiÖm. Tr¸i víi sù ®éc ®o¸n cña phÐp l¹, ma thuËt dùa trªn mét c¸ch nh×n võa mang tÝnh ý chÝ luËn võa mang tÝnh quyÕt ®Þnh luËn. Theo c¸ch nh×n cña c¸c tÝn ®å, th× c¸i chñ nghÜa quyÕt ®Þnh luËn nµy d−êng nh− cã thÓ quy vÒ quyÕt
®Þnh luËn cña khoa häc; vËy lµ ng−êi ta
®−îc chøng kiÕn nh÷ng sù liªn kÕt kh¸c nhau gi÷a khoa häc vµ ma thuËt, c¸i huyÒn diÖu ®ang h−íng vÒ c¸i cËn khoa häc.
Mét ®iÒu míi l¹ c¨n b¶n kh¸c cña kh¸
nhiÒu phong trµo t«n gi¸o míi, lµ sù hiÖn diÖn, th−êng lµ rÊt râ nÐt cña m«n "t©m lÝ häc". ë tÊt c¶ nh÷ng trµo l−u t©m lÝ häc thùc hµnh nµy, nÕu kh«ng mang xu h−íng bÖnh lÝ trÞ liÖu, th× chÝ Ýt còng mang xu h−íng biÕn c¶i c¸ nh©n; kh¸c víi m«n ph©n t©m häc vµ c¸c ph−¬ng ph¸p t©m lÝ häc ®Ých thùc, trµo l−u t©m lÝ häc thùc hµnh nµy b¶o
®¶m Ýt nhiÒu ch¾c ch¾n r»ng ng−êi ta cã thÓ v−ît qua ®−îc nh÷ng giíi h¹n cña con ng−êi, v−ît qua ®−îc bÖnh tËt, ®au ®ín vµ thÊt b¹i b»ng c¸ch dùa trªn mét "l−¬ng tri tèi linh cña con ng−êi", mét "n¨ng lùc tinh thÇn".
Ng−êi ta nhËn thÊy trong c¸c phong trµo t«n gi¸o míi ngµy nay mét sù v−ît qu¸ giíi h¹n c¬ b¶n cña t«n gi¸o, c¶ tõ khÝa c¹nh ma thuËt lÉn khÝa c¹nh t©m lÝ; nhãm nµy, nhãm
kh¸c nghiªng vÒ mÆt nµy hay mÆt kh¸c, nh−ng c¶ hai xu h−íng lu«n lu«n cã thÓ Ýt hoÆc nhiÒu hoµ trén víi nhau, ®an xen víi nhau. Nh− vËy, ng−êi ta nhËn thÊy trong c¸c nhãm ma thuËt nh÷ng sù thùc hµnh mµ ng−êi ta cã thÓ coi lµ hoÆc liªn quan ®Õn mét trong hai thø lµ t©m lÝ häc vµ ma thuËt, hoÆc lµ biÓu hiÖn cña mét sù t©m lÝ ho¸
nh÷ng thùc hµnh ma thuËt. VÝ dô, trong OTS (Ordre du Temple Solaire: Dßng §Òn MÆt Trêi) thÊy cã sù tËp trung t©m linh, sù h« hÊp cã ý thøc hay lµ sù tËp luyÖn m«n tõ khÝ häc c¸ nh©n; Còng nh− thÕ, c¸c cuéc du hµnh gi÷a c¸c v× tinh tó cña cÆp Meurois - Givandan næi tiÕng (ë nhiÒu cuèn s¸ch ®−îc dÞch ra nhiÒu thø tiÕng) ph¶i ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸ch ph¸t triÓn mét néi c¶m vÒ t×nh yªu nhê vµo mét sè kÜ n¨ng cËn t©m lÝ, vÝ dô kh¶ n¨ng nh×n thÊy ®−îc vËt v« h×nh. §ã còng cßn lµ kinh nghiÖm cña Castaneda, biÓu t−îng cho c¶ nÒn v¨n ho¸ ®èi nghÞch cña nh÷ng n¨m 1970 còng nh− cña "®¸m tinh v©n huyÒn bÝ - bÝ truyÒn" mµ t«i ®·
nghiªn cøu. Nh÷ng bµi d¹y cña thµy phï thuû saman Yaqui Don Juan, nh− castaneda
®· truyÒn ®¹t, chØ cã thÓ ®Þnh tÝnh mét c¸ch khã kh¨n vµ t−¬ng ®èi gÇn víi sù thËt nhÊt lµ mét thø "t©m lÝ - ma thuËt". C¸i c¸ch "kÕt cÊu" hçn thµnh ®em trén lÉn t«n gi¸o, ma thuËt, viÖn dÉn khoa häc, t©m lÝ víi nhau nµy tõ nay ®· trë thµnh rÊt phæ biÕn.
LÝ do cuèi cïng nh−ng kh«ng kÐm phÇn quan träng mµ t«i dùa vµo ®Ó cho r»ng chóng ta kh«ng thÓ x¸c ®Þnh c¸c phong trµo t«n gi¸o míi n»m trong b¶ng ph©n lo¹i Weber - Troeltsch, lµ ë mèi quan hÖ cña chóng víi thÕ giíi. Nh÷ng phong trµo t«n gi¸o míi kh«ng hÒ thùc thi mét sù phñ nhËn s¹ch tr¬n ®èi víi toµn thÓ x· héi nh− tr−êng hîp cña c¸c "gi¸o ph¸i cò". C¸c gi¸o ph¸i nµy tiÕp søc thªm cho sù phñ ®Þnh thÕ giíi mµ chóng ®¸nh gi¸ theo nguyªn lÝ cña Kit«
gi¸o. Vµ, C«ng gi¸o ®· cã phÇn g¾n víi sù chèi bá thÕ giíi. Qu¶ thËt lµ c¸c Gi¸o héi C«ng gi¸o ®· tõng cã lóc tr¶i qua mét cuéc
hoµ gi¶i víi thÕ giíi, song lÝ t−ëng cña chóng th× l¹i xa rêi thÕ giíi. V¶ ch¨ng lÝ t−ëng Êy l¹i ®−îc thùc thi bëi nh÷ng nh©n vËt k× vÜ trong giíi tu hµnh (biÖt tu sÜ, gi¸o sÜ) vµ còng thÊm s©u vµo toµn bé n·o tr¹ng C«ng gi¸o. §óng lµ do mét sè ph−¬ng diÖn nµo ®ã cña m×nh mµ mét nhãm C«ng gi¸o nµo ®ã - kÓ c¶ nhãm thuéc lo¹i h×nh gi¸o ph¸i - cã thÓ tá ra cã mèi quan hÖ t−¬ng
®ång víi x· héi ®ang thèng trÞ. Nh−ng sù tho¶ hiÖp ®ã lu«n lu«n chØ ë tõng bé phËn hay/vµ kh«ng tù nguyÖn, gièng nh− sù t−¬ng ®ång næi tiÕng gi÷a c¸c gi¸o ph¸i thÖ ph¶n víi tinh thÇn cña chñ nghÜa t− b¶n, mét sù t−¬ng ®ång thùc ra cã liªn can ®Õn
"nh÷ng hiÖu qu¶ kh«ng mong muèn", vµ c¸i thÕ giíi ®· bÞ h¹ thÊp gi¸ trÞ rÊt nhiÒu, nay chØ cßn lµ mét ph−¬ng tiÖn ®Ó hµnh ®éng tÝch cùc cho niÒm vinh quang cña Chóa.
T×nh h×nh diÔn ra kh¸c h¼n ®èi víi kh¸
nhiÒu nhãm cña h«m nay ®ang ®i rÊt xa trong viÖc thõa nhËn thÕ giíi hiÖn ®¹i cïng víi nh÷ng lÝ t−ëng vµ nh÷ng gi¸ trÞ cña nã.
Qu¶ thùc, chóng th−êng nh»m t¹o thuËn lîi
®Ó thµnh viªn cña hä héi nhËp vµo x· héi tæng thÓ b»ng c¸ch cung cÊp cho hä c¸c ph−¬ng tiÖn (ma thuËt, ma thuËt - t«n gi¸o, t©m lÝ), ®éng viªn mäi tiÒm lùc c¸ nh©n ®Ó
"thµnh c«ng" vµ "sèng h¹nh phóc". Lµm nh− vËy, hä rêi xa ®−îc m« h×nh quy −íc ë ph−¬ng T©y cña nhµ tu hµnh vµ râ h¬n lµ cña nhµ tu hµnh gi¸o ph¸i. Cã kh¸ nhiÒu nhãm hiÖn nay ®i kh¸ xa trong viÖc tiÕp nhËn thÕ giíi hiÖn ®¹i (thËm chÝ ngay c¶ víi c¸c ph−¬ng diÖn "lÖch h−íng" vµ nhÊt lµ c¸c ph−¬ng diÖn "cuång tÝn" cña chóng tíi møc chóng tá ra kh«ng chØ lµ "th©m nhËp thÕ giíi" mµ cßn lµ "yªu chuéng thÕ giíi"
nÕu nh− c¸ch dïng tõ míi nµy ®−îc chÊp nhËn. Nh− vËy, víi vÝ dô cña m«n häc vÒ c¸c khoa häc hay Soka Gakhai, ngoµi viÖc t×m c¸ch ®em l¹i sù thµnh c«ng x· héi cho c¸c tÝn ®å, chóng cßn t×m c¸ch th©u nhËn
®−îc mét søc m¹nh kinh tÕ vµ x· héi, mét sù hîp thøc ho¸ trong x· héi, vµ m−u toan
chiÕm ®−îc nh÷ng quyÒn lùc c«ng céng, nh÷ng kh«ng gian x· héi vµ nh÷ng −u ®·i vÒ tµi chÝnh. VËy lµ ng−êi ta ®ang ®øng tr−íc nh÷ng ®èi cùc cña sù tho¸i lui cùc
®oan cæ ®iÓn.
Sù "thÝch nghi" víi thÕ giíi hiÖn ®¹i còng cßn ®−îc thÓ hiÖn trong viÖc hµng ho¸ ho¸
c¸c ho¹t ®éng do nhiÒu phong trµo t«n gi¸o míi ®Ò xuÊt. §ã chÝnh lµ tr−êng hîp, tuy kh«ng ph¶i lµ ®Æc biÖt, cña c¸c nhãm hçn thµnh, trén lÉn c¸c "chÊt liÖu" t«n gi¸o, t©m lÝ, ma thuËt víi nhau. Mét khi thÊy xuÊt hiÖn mét thñ lÜnh ®Æc sñng th× cïng lóc ng−êi ta còng chøng kiÕn sù hoµ trén gi÷a c¸i l« gÝch ®Æc sñng vµ c¸i l« gÝch th−¬ng m¹i. Do ®ã mµ khi nãi vÒ chñ nghÜa Rajneesh, Hugh Urban ®· nhÊn m¹nh r»ng
"thËt râ rµng lµ c¸i tinh thÇn t− b¶n chñ nghÜa kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ mét søc m¹nh
¸p bøc bãp nghÑt t«n gi¸o ®Æc sñng; hoµn toµn ng−îc l¹i, nh÷ng h×nh thøc vµ cÊu tróc cña chñ nghÜa t− b¶n còng cßn cã thÓ, d−íi nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau, ®−îc thÝch nghi, s¾p ®Æt vµ h−íng vÒ lîi Ých cho mét sè
®«ng c¸c phong trµo t«n gi¸o ®Æc sñng"(1). VËy lµ lo¹i h×nh phong trµo t«n gi¸o míi nµy ®· khiÕn chóng ta ph¶i xem xÐt l¹i nh÷ng c¸ch s¾p xÕp quen thuéc cña chóng ta vÒ chñ ®iÓm t«n gi¸o, vÒ t©m lÝ liÖu ph¸p, vÒ khoa häc, kÓ c¶ quan niÖm cña chóng ta vÒ t«n gi¸o, nÕu kh«ng ®−îc coi nh− thùc sù v« t− th× chÝ Ýt còng ®øng ngoµi nh÷ng c¸i l«
gÝch thùc sù mang tÝnh chÊt hµng ho¸; tãm l¹i, chóng ta ®· "®i ra ngoµi" t«n gi¸o, thø t«n gi¸o nh− nh÷ng ng−êi ph−¬ng T©y chóng ta ®· tõng ®Þnh nghÜa.
TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy kh«ng hÒ mang tÝnh ®iÓn h×nh cho nh÷ng nhãm rÊt h¹n chÕ mµ ng−êi ta cã thÓ dÔ dµng x¸c
®Þnh lµ nh÷ng nhãm Ýt nhiÒu ®ãng kÝn, "cùc
®oan". Chóng cßn thÓ hiÖn râ nÐt h¬n trong c¸i ®Þa bµn réng lín cña toµn bé sù sïng
®¹o "song hµnh": Mét sù sïng ®¹o chÖch h−íng so víi c¸c t«n gi¸o ®· ®−îc thiÕt lËp còng nh− so víi khoa häc, víi t©m lÝ häc
®Ých thùc (®ã lµ c¸i "m«i tr−êng thê cóng", tõ ng÷ th−êng dïng rÊt quen thuéc cña Colin Campbell). VËy mµ toµn bé lßng sïng
®¹o song hµnh ®ã ®· nu«i d−ìng c¸c phong trµo t«n gi¸o míi. Thùc vËy, c¸i nÒn cËn v¨n ho¸ cña c¸c t×nh c¶m sïng ®¹o cïng lóc song hµnh Êy cho phÐp c¸c nhãm míi ra
®êi, xuÊt ph¸t tõ sù kÕt tinh cña mét vµi m¹ng l−íi, cã t¸c dông g©y dùng uy tÝn cho mçi nhãm ®Æc tr−ng, h×nh thµnh nªn v−ên
−¬m ®Ó lùa chän. VËy nªn, Luc Jouret, mét trong hai thñ lÜnh cña Dßng §Òn MÆt Trêi næi tiÕng ¶m ®¹m, lµ mét thµy thuèc ®ång chñng trÞ liÖu, mét thuyÕt tr×nh viªn quyÕn rò vµ rÊt ®−îc tin t−ëng, lµ mét g−¬ng mÆt rÊt quen thuéc cña nÒn cËn v¨n ho¸ ®ã. Tuy nhiªn, vÒ chñ ®iÓm nµy, ng−êi ta nhÊn m¹nh r»ng "sù thu ho¹ch" cña nh÷ng ®ît tuyÓn chän cho Dßng §Òn MÆt Trêi lµ rÊt kÐm;
hiÕm cã ng−êi ®· tham gia vµo nÒn cËn v¨n ho¸ nµy l¹i muèn dÊn th©n s©u h¬n vµ æn
®Þnh h¬n vµo c¸c nhãm tá ra ®ãng kÝn vµ mang tÝnh c−ìng chÕ. §iÒu ch¾c ch¾n lµ chÝnh ë trong c¸i mµ t«i gäi lµ "®¸m tinh v©n huyÒn bÝ - bÝ truyÒn", mµ Luc Jouret
"®· xoay chuyÓn" (trong mäi tr−êng hîp, y vÉn lµ khu«n mÆt quen thuéc cña ®¸m tinh v©n huyÒn bÝ - bÝ truyÒn). C¸i ®¸m tinh v©n huyÒn bÝ - bÝ truyÒn nµy, lÜnh vùc nghiªn cøu ®Æc tr−ng "cña t«i", lµ mét tËp hîp nhá c¸c t×nh c¶m sïng ®¹o song hµnh. Mét mÆt nã ®−îc g¾n kÕt víi t×nh huèng x· héi vµ t«n gi¸o ®Æc tr−ng cña sù ph¸t triÓn c¸c phong trµo t«n gi¸o míi nh÷ng n¨m 1970,
®−îc ®¸nh dÊu b»ng sù nh¹y c¶m ngo¹i v¨n
1. Hugh B. Urban ®· nãi nh− thÕ vÒ "sù th−¬ng m¹i ho¸ cña t«n gi¸o ®Æc sñng" chø kh«ng chØ lµ mét sù tr× trÖ cña sù ®an xen h¹n hÑp, ngay trong lßng cña phong trµo do Shri Rajneeh ë Ên §é, råi ë Oregon, cña mét kh«ng gian ®Æc sñng vµ mét tÇng líp quý téc d−êng nh− rÊt cã ý thøc ®Ó b¸n mét s¶n phÈm cho tÝn ®å. Xem Weber (1996) Zorba the Buddha:
capitalism, Charisma and the culte of Bhagwan Shree Rajneesh, Religion - An international Journal, 26/2, 161- 62.
ho¸ mµ nã ®−îc g¾n bã tõng phÇn. MÆt kh¸c, c¸c tÝn ®å gia nhËp vµo c¸c m¹ng l−íi kh¸c nhau ®· t¹o lËp nªn nã, ®Òu lµ nh÷ng "nhµ tu hµnh" theo ph−¬ng ph¸p t©m lÝ - tinh thÇn nµo
®ã ®Ó biÕn ®æi c¸i bªn trong "t©m linh" (yoga tinh thÇn, thiÒn, xuÊt thÇn, th− gi·n, v.v...).
Nh÷ng sù chuyÓn dÞch cña hoµn c¶nh x·
héi - t«n gi¸o vµ biÓu t−îng Ph¸p (vµ Ch©u
¢u) mµ c¸c phong trµo t«n gi¸o míi võa lµ diÔn viªn, võa lµ s¶n phÈm
Sù ph¸t triÓn ®å sé cña toµn thÓ nÒn cËn v¨n ho¸ cña nh÷ng t×nh c¶m sïng ®¹o song hµnh b¾t ®Çu tõ c¸ch ®©y kho¶ng gÇn 30 n¨m, vµ tõ ®ã kh«ng ngõng t¨ng tiÕn. Nã ®−îc g¾n trùc tiÕp víi sù mÊt quyÒn lùc kÐp cña hai thÕ lùc chuÈn mùc cña ch©n lÝ: gi¸o héi (ë Ph¸p chñ yÕu lµ Gi¸o héi C«ng gi¸o) vµ khoa häc.
Gi¸o héi C«ng gi¸o ®· kh«ng cßn to¶ réng
¶nh h−ëng ra x· héi. ë Ph¸p, nh÷ng ng−êi
"kh«ng t«n gi¸o" lóc nµy chiÕm kho¶ng 40%
nh÷ng ng−êi thuéc thÕ hÖ míi (cho ®Õn tuæi 35) vµ 5% trong sè hä lµ nh÷ng "tu sÜ dßng tu". Cho ®Õn nh÷ng n¨m 1960, sù tôc ho¸ c¸c thÓ chÕ chØ dÉn ®Õn mét c¸ch kh«ng ®¸ng kÓ sù tho¸t li tÝn ng−ìng vµ sù phi C«ng gi¸o ho¸
trong t©m trÝ; ngµy nay sù hoµ nhËp cña C«ng gi¸o vµo x· héi chØ giíi h¹n trong mét thiÓu sè trÎ em. Vµ chÝnh vµo thêi ®iÓm hiÖn nay
®ang xuÊt hiÖn sù khëi ®Çu cña mét sù ®o¹n tuyÖt trong sù tiÕp nèi thÕ hÖ vµ trong sù bÒn chÆt mang tÝnh lÞch sö cña x· héi chóng ta. Sù
®æ vì Êy cßn dÔ c¶m thÊy vµ næi râ tíi møc ®·
ph¶i cÇu viÖn tíi t«n gi¸o ®Ó c©n ®èi l¹i c¸c hiÖu qu¶ cña sù ®æ vì trong sù tiÕp nèi cña thêi gian, trong "d©y xÝch cña c¸c thÕ hÖ"
®ang n»m trong ngay chÝnh c¸i nguyªn lÝ cña sù hiÖn ®¹i ho¸. NÒn "v¨n minh xø ®¹o" thÓ hiÖn kh«ng chØ ë nhµ thê mµ ngay c¶ nghÜa
®Þa, ë chÝnh trung t©m cña lµng, ®· tõng t¹o nªn nÒn mãng ®Þa lÝ, ®Þa ph−¬ng vµ h¬n n÷a cã thÓ cßn lµ mét c¸i mèc lÞch sö, ®· trë nªn thùc sù mê nh¹t vµo nh÷ng n¨m 1960. ChÝnh c¸i ®ã, kÓ tõ nay ®· ®æ vì.
Sù mÊt quyÒn uy cña gi¸o héi thÓ hiÖn ë chç c¸c gi¸o héi ngµy nay kh«ng cßn nh−
tr−íc ®©y (tuy kh«ng ph¶i lµ th−êng xuyªn) ë vµo thÕ ®èi ®Çu víi chñ nghÜa v« thÇn, thuyÕt bÊt kh¶ tri hay cña thuyÕt duy lÝ, nh−ng l¹i
®ang ®èi ®Çu víi mét sù sïng ®¹o hçn ®én, phï phiÕm, "tuú ý", dùa trªn sù t×m kiÕm c¸
nh©n, sù chän lùa tuú tiÖn vµ réng më ®Ó ®ãn nhËn tÊt c¶ c¸c "thuyÕt phi chÝnh thèng" nh−
lu©n håi, thÊu thÞ, chiªm tinh, giao l−u víi c¸c thÇn linh vµ c¸c vËt thÓ siªu nhiªn ®ñ lo¹i. TÊt c¶ c¸c "niÒm tin" nµy kh«ng nh÷ng chØ lµ phi chÝnh thèng so víi Kit« gi¸o mµ cßn ngay c¶
so víi khoa häc (cã thÓ nãi mét c¸ch c¨n b¶n nh− thÕ nÕu nh− sù so s¸nh cã Ýt nhiÒu kh«ng bÞ thiÕu nghÜa). Nãi thÕ cã nghÜa lµ khoa häc còng bÞ hoµi nghi vÒ tham väng nãi lªn sù thËt. Nh÷ng ch©n lÝ mµ nã s¶n sinh ra tõ nay
®−îc coi nh− chØ cã gi¸ trÞ t−¬ng ®èi, g¾n kÕt víi nh÷ng nguyªn lÝ liªn quan ®Õn mét m«n l« gÝch häc biÖn gi¶i. CÇn ph¶i nhÊn m¹nh nh»m tr¸nh nh÷ng sù pháng ®o¸n sai lÇm r»ng, nÕu khoa häc còng nh− t«n gi¸o kh«ng
®−îc coi nh− lµ nh÷ng quyÒn lùc chuÈn mùc cña ch©n lÝ, th× hoµn c¶nh cña chóng còng kh«ng v× thÕ mµ cã tÝnh ®ång nhÊt hoÆc ®èi xøng.
Trong bèi c¶nh nh− thÕ, ý t−ëng vÒ nh÷ng quan niÖm ®óng bÞ nhße ®i tr−íc nh÷ng tÝn ng−ìng thùc tÕ vµ cã Ých mang tÝnh c¸ nh©n.
Trong lÜnh vùc tÝn ng−ìng, thêi ®iÓm hiÖn nay thùc sù lµ thuéc vÒ sù kh¼ng ®Þnh quyÒn tèi th−îng cña kinh nghiÖm c¸ nh©n vµ cña chñ nghÜa thùc dông; tr−íc hÕt ph¶i xÐt xem c¸i tÝn ng−ìng Êy cã thÓ ®em l¹i c¸i g× cã ý nghÜa nh− sù an ñi, sù khuyªn nhñ, ý nghÜa cña cuéc sèng, tãm l¹i lµ cho sù tèt ®Ñp h¬n. ThÕ lµ, c¸i ý nguyÖn ph¶i cÇu viÖn ®Õn mét Chñ thÓ duy nhÊt, kh¸c th−êng, ®· ®−a c¸c tÝn ng−ìng tho¸t li khái mäi sù ®iÒu chØnh cña thÓ chÕ, cña mäi sù b×nh luËn, mäi sù ®èi ®Çu.
Søc m¹nh cña chñ nghÜa c¸ nh©n giê ®©y sÏ gièng nh− tõ nay ng−êi ta thÊy c¸c tÝn ®å C«ng gi¸o rÊt sïng ®¹o (nhÊt lµ giíi trÎ nh−ng
kh«ng chØ cã hä) ®i "nhÆt nh¹nh" b»ng c¸ch vay m−în nh÷ng tÝn ng−ìng vµ nh÷ng ph−¬ng thøc thùc hµnh tõ nh÷ng truyÒn thèng t«n gi¸o kh¸c. Vµ, ng−êi ta còng thÊy trong hä sù ph¸t triÓn cña nh÷ng tÝn ng−ìng song hµnh.
TÊt c¶ c¸i ®ã kÐo theo mét sù nhiÔu lo¹n x· héi vÒ t«n gi¸o, kÓ c¶ mét sù t¸i ®Þnh nghÜa nµo ®ã vÒ c¸i g× lµ cã tÝnh t«n gi¸o, c¸i g×
kh«ng. TÝnh t«n gi¸o cæ ®iÓn tõ thêi Phôc h−ng vµ thêi C¶i c¸ch ®· ®−îc lËp thµnh theo c¸ch lu«n lu«n ph©n biÖt rÊt râ rÖt nh·n quan thÇn häc vµ nh·n quan thÕ giíi, trong ®ã nh·n quan thÇn häc ®−îc coi träng h¬n. TiÕp ®ã, chñ nghÜa bÝ truyÒn ®Ých thùc ®−îc h×nh thµnh (ph¶i ®Õn thÕ kØ XIX míi xuÊt hiÖn danh tõ).
Cho ®Õn thÕ kØ XVI, nh÷ng h×nh thøc cña t−
duy vµ t−ëng t−îng thuéc tr−êng ph¸i bÝ truyÒn - ®i t×m sù hiÓu biÕt - lµ nh÷ng bé phËn n»m trong thÇn häc cña t«n gi¸o quan ph−¬ng. Nh−ng tõ ®ã trë ®i tÊt c¶ c¸i g× cã liªn quan ®Õn tr−êng ph¸i thÇn bÝ ®Òu bÞ g¹t ra khái Kit« gi¸o vµ kh¸i niÖm t«n gi¸o. VËy mµ ngµy nay, cïng víi sù mÊt quyÒn uy lín lao cña Kit« gi¸o vµ sù lªn gi¸ cña c¸c thuyÕt tiªn tri m« ph¹m Ýt quan t©m ®Õn ®¹o ®øc h¬n lµ
®Õn sù hiÓu biÕt vµ c¸c ph−¬ng ph¸p luËn tinh thÇn cña sù biÕn c¶i b¶n th©n, liÒn theo ®ã lµ sù tõ bá ngµy cµng t¨ng c¸i ý t−ëng phôc tïng ý Chóa, sù th¨ng cÊp cña chñ nghÜa ý chÝ, th×
tÊt c¶ nh÷ng g× liªn quan ®Õn thuyÕt bÝ truyÒn, thuyÕt thÇn bÝ, ma thuËt ®· kh«ng cßn døt kho¸t nh− tr−íc ®©y bÞ g¹t ra khái mäi ®Þnh nghÜa b»ng nh÷ng tõ ng÷ cña "t«n gi¸o" - §iÒu nµy ®· ®−îc thÓ hiÖn rÊt râ trong c¸c cuéc tranh luËn xung quanh OTS. ThËt vËy, nhãm phô tö cña dßng Th¸nh chiÕn, nhãm ma thuËt, nhãm khai t©m kh«ng nh÷ng kh«ng ®−îc coi lµ ë ngoµi ®Þa h¹t t«n gi¸o mµ cßn ®−îc coi lµ chuyªn gia vÒ thÇn häc. Râ rµng lµ t«n gi¸o kh«ng cßn ®−îc coi lµ duy nhÊt bÞ lo¹i ra khái mäi h×nh thøc nhãm cña c¸c nhãm khai t©m hay cña nh÷ng nhãm cña sù th«ng th¸i.
Mét yÕu tè kh¸c, thuéc lo¹i kh¸c h¼n cßn gãp thªm vµo sù gi¶m nhÑ c¸c luËt lÖ hiÖn t¹i cña "®Þa h¹t t«n gi¸o cæ ®iÓn" (t«i ®Ó dÊu
ngoÆc kÐp ë ®©y v× ®ã chØ lµ mét c¸ch dïng ch÷ t¹m thêi mµ t«i sÏ cßn trë l¹i). §ã lµ t×nh huèng míi cña sù quèc tÕ hãa t«n gi¸o hiÖn nay. Sù quèc tÕ ho¸ t«n gi¸o kh«ng ph¶i lµ mét sù kiÖn míi; nh−ng ngµy nay nã kh«ng chØ ®¹t tíi mét tÇm réng ch−a tõng cã, mµ nã cßn triÓn khai mét c¸ch kh¸c tr−íc. Tr−íc hÕt nã kh«ng cßn phô thuéc vµo nh÷ng lÝ lÏ cña tõng ®Þa h¹t, nh÷ng mèi quan hÖ cña søc m¹nh liªn chÝnh phñ, mµ lµ phô thuéc vµo c¸i l« gÝch cña c¸c m¹ng l−íi xuyªn quèc gia, bÞ chi phèi mét c¸ch réng r·i bëi "c¸c nhu cÇu"
cña c¸c nhãm x· héi vµ c¸c c¸ nh©n, nh÷ng sù t×m kiÕm kh¸c nhau, nhÊt lµ sù t×m kiÕm c¸i ®ång nhÊt. C¸i míi mÎ còng cßn n»m trong sù chuyÓn dÞch tõ sù thÕ giíi ho¸ sang hîp nhÊt ho¸ vÒ t«n gi¸o trong bèi c¶nh cña mét nÒn kinh tÕ hîp nhÊt, tøc lµ mét nÒn kinh tÕ cã thÓ vËn hµnh nh− mét ®¬n vÞ trong thêi gian thùc h÷u ë tÇm vãc cña hµnh tinh nhê vµo nh÷ng kÜ thuËt míi vÒ tin häc vµ truyÒn th«ng. C¸c t«n gi¸o ®−îc hîp nhÊt ho¸ trong chõng mùc mµ, ë tÇm vãc thÕ giíi, nã tù hoµ nhËp vµ ®¸p øng nh÷ng c¸i l« gÝch cña thÞ tr−êng b»ng c¸ch khuyÕn khÝch nh÷ng cuéc vËn ®éng c¹nh tranh nh»m vµo sù hoµn thiÖn nh÷ng s¶n phÈm tiªu chuÈn ho¸ cã thÓ trao
®æi trong thêi gian thùc h÷u. Trong sè nh÷ng hËu qu¶, ng−êi ta còng quan s¸t thÊy mét sù ph¸t triÓn ®¸ng kÓ trong tÊt c¶ c¸c n−íc c¸i t×nh tr¹ng ®a nguyªn vÒ t«n gi¸o, tíi møc lµ tÊt c¶ mäi t«n gi¸o trªn thÕ giíi ®Òu hiÖn diÖn trªn toµn thÕ giíi.
Kho¶ng réng cña ...? dÊu hái: tõ nay khã mµ cã thÓ cßn nãi ®Õn c¸i "®Þa h¹t t«n gi¸o"
nh− lµ mét lÜnh vùc ho¹t ®éng t¸ch biÖt vµ tù cã mét sù ®iÒu chØnh riªng, rÊt ®Æc thï (mét thùc tÕ th−êng xuyªn, kh«ng ngõng vµ ngµy cµng tù kh¼ng ®Þnh kÓ tõ lóc ra ®êi cña ®¹o Kit«). Cuèi cïng, chÝnh v× thÕ mµ ë ®©y t«i nãi vÒ "sù chuyÓn dÞch" vµ vÒ "hoµn c¶nh x·
héi - t«n gi¸o" thay v× "®Þa h¹t t«n gi¸o" nh−
t«i ®· tõng nãi./.