48 Taïp chí Y teá Coâng coäng, 9.2013, Soá 29 (29)
Caùc yeáu toá nguy cô cuûa chöûa ngoaøi töû cung
Buøi Thò Tuù Quyeân1,, Leâ Cöï Linh1
Ñaây laø baøi vieát toång quan veà yeáu toá nguy cô cuûa chöûa ngoaøi töû cung ñöôïc toång hôïp töø 44 taøi lieäu tham khaûo caû tieáng Anh vaø tieáng Vieät. Caùc taøi lieäu ñöôïc söû duïng laø caùc baøi baùo khoa hoïc, baùo caùo nghieân cöùu, baøi baùo toång quan… töø caùc taïp chí khoa hoïc trong nöôùc vaø Quoác teá. Caùc yeáu toá nguy cô cuûa chöûa ngoaøi töû cung ñaõ ñöôïc ñeà caäp töông ñoái roõ raøng trong caùc taøi lieäu. Nhìn chung, caùc yeáu toá nguy cô cuûa chöûa ngoaøi töû cung coù theå chia thaønh 3 nhoùm: Caùc yeáu toá nguy cô cao, caùc yeáu toá nguy cô trung bình vaø caùc yeáu toá nguy cô thaáp. Vieäc bieát caùc yeáu toá nguy cô cuûa chöûa ngoaøi töû cung seõ giuùp caùc nhaø nghieân cöùu xaây döïng caùc chöông trình can thieäp coù hieäu quaû nhaèm giaûm nguy cô maéc chöûa ngoaøi töû cung ôû phuï nöõ tuoåi sinh ñeû.
Töø khoùa: Chöûa ngoaøi töû cung, yeáu toá nguy cô
The risk factors of ectopic pregnancy
Bui Thi Tu Quyen1, Le Cu Linh1
This article is an overview the risk factors of ectopic pregnancy. We have synthesized from 44 references in both English and Vietnamese. The references are the scientific articles, research reports, review articles and books from Vietnam and International scientific journals. The risk factors of ectopic pregnancy have been mentioned quite clearly in the literature. In general, the risk factors of ectopic pregnancy can be divided into 3 groups: the high-risk, moderate-risk and low-risk.
Understanding about the risk factors of ectopic pregnancy will help researchers develop interventions that effectively in order to reduce the risk of ectopic pregnancy in reproductive age women.
Key words: Ectopic pregnancy, risk fators
Taùc giaû:
Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng
1. Ñaët vaán ñeà
Chöûa ngoaøi töû cung (CNTC) hay coøn ñöôïc goïi laø chöûa laïc choã laø tröôøng hôïp tröùng ñaõ ñöôïc thuï tinh nhöng khoâng laøm toå vaø phaùt trieån ôû buoàng töû cung.
Bình thöôøng tröùng ñöôïc thuï tinh ôû 1/3 ngoaøi cuûa voøi tröùng, roài di chuyeån veà buoàng töû cung ñeå laøm toå.
Neáu tröùng khoâng di chuyeån, hoaëc di chuyeån veà höôùng töû cung roài döøng laïi giöõa ñöôøng, hoaëc bò ñaåy ra ngoaøi voøi tröùng ñeå laøm toå taïi buoàng tröùng hay trong oå buïng, seõ gaây ra CNTC[7].
Chöûa ngoaøi töû cung laø moät caáp cöùu saûn khoa caàn phaûi ñöôïc chaån ñoaùn vaø xöû trí kòp thôøi neáu khoâng coù theå daãn ñeán vôõ khoái chöûa vaø gaây ngaäp maùu trong oå buïng, gaây töû vong meï. Coù tôùi 9% töû vong ôû phuï nöõ coù thai trong voøng 3 thaùng ñaàu laø do CNTC vôõ[11].
CNTC laø nguyeân nhaân quan troïng gaây ra beänh vaø töû vong meï treân toaøn Theá Giôùi[29]. Cho duø hieän nay coù nhöõng tieán boä ñaùng keå veà y khoa trong vieäc chaån ñoaùn vaø ñieàu trò, CNTC vaãn laø nguyeân nhaân chính trong töû vong meï trong giai ñoaïn 3 thaùng ñaàu thai kyø.
Caùc bieän phaùp phoøng ngöøa CNTC chuû yeáu döïa vaøo haïn cheá caùc yeáu toá nguy cô (YTNC) vì vaäy coù söï hieåu bieát ñaày ñuû veà caùc yeáu toá nguy cô cuûa CNTC laø raát quan troïng. Ñeå coù goùc nhìn y teá coâng coäng veà CNTC goùp phaàn xaây döïng caùc chöông trình can thieäp phoøng CNTC chuùng toâi thöïc hieän toång quan naøy vôùi muïc tieâu: Heä thoáng hoùa caùc yeáu toá nguy cô cuûa CNTC.
2. Phöông phaùp
2.1 Phöông phaùp thu thaäp taøi lieäu
Tieâu chuaån choïn: Taøi lieäu söû duïng trong toång quan ñöôïc choïn theo tieâu chí: Laø caùc baøi baùo khoa hoïc, coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc, baøi vieát toång quan veà caùc YTNC cuûa CNTC vaø coù baøi toaøn vaên.
Ñöôïc coâng boá töø naêm 2001 trôû laïi ñaây treân caùc taïp chí khoa hoïc hoaëc ñöôïc löu tröõ taïi caùc thö vieän (baûn ñieän töû hoaëc baûn in) vôùi ngoân ngöõ laø tieáng Vieät hoaëc tieáng Anh.
Tieâu chuaån loaïi: Chuùng toâi khoâng söû duïng nhöõng taøi lieäu ñeà caäp quaù chuyeân saâu veà laâm saøng.
Nhöõng baùo caùo nghieân cöùu (NC) maø côõ maãu quaù nhoû (döôùi 20 tröôøng hôïp), baùo caùo ca beänh. Chuùng toâi cuõng loaïi nhöõng baøi coù toùm taét baèng tieáng Anh hoaëc Vieät nhöng baûn toaøn vaên laø ngoân ngöõ khaùc.
Ngoaøi ra nhöõng taøi lieäu maø cô sôû thoâng tin khoâng roõ raøng, khoâng ñaùng tin caäy vaø nhöõng taøi lieäu khoâng coù thoâng tin veà taùc giaû cuõng khoâng ñöôïc söû duïng trong toång quan.
Töø khoùa tìm kieám
- Töø khoaù tieáng Vieät: Chöûa ngoaøi töû cung, nguy cô chöûa ngoaøi töû cung, chöûa ngoaøi daï con, yeáu toá nguy cô chöûa ngoaøi töû cung, nguyeân nhaân chöûa ngoaøi töû cung, thai ngoaøi töû cung.
- Töø khoaù tieáng Anh: Ectopic pregnancy, risk factor, tubal ectopic pregnancy, fallopian tube, extrauterine pregnancy.
Nguoàn thu thaäp taøi lieäu: Taøi lieäu ñöôïc thu thaäp qua caùc taïp chí khoa hoïc vôùi caùc coâng cuï cuûa Pubmed, Medline, Embase: Journal of Family planning and Reproductive Health; Lancet;
American Journal of Public Health; Human Reproduction; Expert Reviews Obstetric and Gynecologic; The New England Journal of Medicine; British Medical Journal (BMJ); Taïp chí nghieân cöùu y hoïc; Taïp chí Y hoïc thöïc haønh; Taïp chí y teá coâng coäng…Taøi lieäu cuõng ñöôïc thu thaäp qua caùc thö vieän: Thö vieän quoác gia; Thö vieän ñaïi hoïc Y Haø Noäi; Thö vieän tröôøng Ñaïi hoïc Y teá coâng coäng; Thö vieän beänh vieän phuï saûn Trung Öông. Ngoaøi ra, taøi lieäu trong toång quan coøn ñöôïc thu thaäp qua vieäc tham khaûo, hoûi caùc ñoàng nghieäp, nhaø nghieân cöùu veà lónh vöïc lieân quan.
2.2 Phöông phaùp toång hôïp taøi lieäu
Sô ñoà 1. Phöông phaùp toång hôïp taøi lieäu vaø soá löôïng taøi lieäu ñöôïc duøng
3. Noäi dung
3.1. Caùc taøi lieäu ñöôïc söû duïng trong toång quan
Toång soá taøi lieäu thu thaäp ñöôïc laø 85, tuy nhieân chæ coù 44 taøi lieäu ñaït yeâu caàu vaø phuø hôïp ñeå söû duïng trong toång quan trong ñoù coù 34 taøi lieäu tieáng Anh (77,3%) vaø 10 taøi lieäu tieáng Vieät (22,7%). Coù 4 taøi lieäu (9%) ñöôïc xuaát baûn töø 2001 trôû veà tröôùc (1 taøi lieäu xuaát baûn naêm 1976 veà tröôøng hôïp CNTC ñaàu tieân); 36,4% taøi lieäu xuaát baûn trong voøng 5 naêm gaàn ñaây. Caùc taøi lieäu tham khaûo chuû yeáu laø caùc baøi baùo, baøi toång quan treân taïp chí khoa hoïc, caùc baùo caùo töø caùc vieän nghieân cöùu, luaän vaên vaø saùch.
3.2 Chöûa ngoaøi töû cung vaø tyû leä maéc CNTC 3.2.1. Chöûa ngoaøi töû cung
Veà töø chuyeân ngaønh, tieáng Anh söû duïng thoáng nhaát moät töø "Ectopic pregnancy", vôùi tieáng Vieät coù taøi lieäu söû duïng "chöûa ngoaøi töû cung", coù taøi lieäu söû duïng: "chöûa ngoaøi daï con", "chöûa laïc choã", "thai ngoaøi töû cung" hay "mang thai ngoaøi töû cung".
Trong khuoân khoå toång quan naøy chuùng toâi söû duïng töø "chöûa ngoaøi töû cung".
Chöûa ngoaøi töû cung: Laø tröôøng hôïp tröùng ñöôïc thuï tinh vaø laøm toå ôû ngoaøi töû cung[7]. Coù tôùi 97%
tröôøng hôïp CNTC coù vò trí ôû voøi töû cung (VTC), vaø moät tyû leä ít ôû buoàng tröùng, oå buïng hoaëc ôû coå töû cung [12,28], theo soá lieäu cuûa Beänh vieän Phuï saûn Trung öông tyû leä CNTC ôû voøi tröùng trong naêm 1999-2000 laø 97,4%, ôû buoàng tröùng (1,8%), coå töû cung (0,28%) vaø oå buïng (0,14%)[35].
Nguyeân nhaân cô baûn gaây CNTC chính laø söï di chuyeån cuûa tröùng thuï tinh quaù daøi hoaëc chaäm chaïp hoaëc khoâng di chuyeån. Söï di chuyeån baát thöôøng trong VTC thöôøng xaûy ra ôû caùc tröôøng hôïp beänh lyù VTC hoaëc nhöõng baát thöôøng cuûa VTC, ñaëc bieät laø caùc toån thöông vieâm nhieãm maõn tính ôû VTC. Nhìn chung coù hai nhoùm nguyeân nhaân gaây CNTC[7]: 1) Nguyeân nhaân cô hoïc (toån thöông VTC do vieâm nhieãm; khoái u ôû VTC; söï baát thöôøng cuûa VTC). 2) Nguyeân nhaân cô naêng (tröùng ñi voøng; roái loaïn caân baèng noäi tieát; do baûn thaân phoâi nhö phaùt trieån quaù nhanh, chöûa nhieàu thai)[6].
3.2.2. Tyû leä maéc chöûa ngoaøi töû cung
Tyû leä môùi maéc cuûa CNTC coù xu höôùng taêng leân treân toaøn Theá giôùi, tyû leä môùi maéc raát khaùc nhau ôû caùc nöôùc phaùt trieån vaø ñang phaùt trieån, nhìn chung tyû leä naøy laø khoaûng 0,8%-4,4% trong caùc tröôøng hôïp
coù thai[17,18,21,29,38]. Tyû leä CNTC ôû Chaâu AÂu vaø Myõ laø khoaûng 1-2% phuï nöõ mang thai[18,28,32].
Tính cho nhoùm phuï nöõ 15-49 tuoåi thì tyû leä CNTC khoaûng 0,1%[15].
ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån hieän nay vaãn coù xu höôùng taêng leân cuûa CNTC, nhöng tyû leä töû vong do CNTC laïi giaûm. Nghieân cöùu cuûa Britton Trabert [39] treân quaàn theå phuï nöõ 15-44 tuoåi cuûa Washington vaø Idaho trong giai ñoaïn töø 1993-2007 cho thaáy tyû suaát maéc CNTC hieäu chænh theo tuoåi laø 17,9/10.000 phuï nöõ-naêm. Tyû suaát naøy trong caùc naêm töø 1993-2004 gaàn nhö töông ñöông vaø taêng trong 3 naêm cuoái (2005-2007) vôùi tyû suaát maéc 21,1/10.000 phuï nöõ- naêm. Neáu tính theo phuï nöõ mang thai thì tyû suaát maéc CNTC taêng daàn trong giai ñoaïn 15 naêm (1993- 2007) töø 19,2 leân 26,2/1.000 phuï nöõ mang thai[39].Vieäc gia taêng cuûa tyû suaát môùi maéc CNTC lieân quan ñeán tình traïng vieâm nhieãm ñöôøng sinh duïc, vieäc ñieàu trò voâ sinh, tình traïng huùt thuoác laù….ôû phuï nöõ cuõng gia taêng[15, 32]. Töông töï nhö xu höôùng cuûa Theá giôùi, tyû leä maéc CNTC ôû Vieät Nam cuõng coù xu höôùng gia taêng, soá lieäu ghi nhaän taïi Beänh vieän Phuï saûn trung öông cho thaáy tyû leä CNTC ôû phuï nöõ mang thai ñaõ taêng töø 1,16% (1988-1992) leân 2,51% (1995) vaø 4,04% (2002-2003)[8].
CNTC coù theå gaây töû vong cho thai phuï khi vôõ do tình traïng shock do maát maùu caáp[32]. Tyû suaát töû vong meï do CNTC ôû Florida-Myõ ñaõ taêng töø 0,6 tröôøng hôïp töû vong/100.000 treû ñeû soáng trong giai ñoaïn 1999-2008 leân 2,5 trong giai ñoaïn 2009- 2010[27]. ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån soá lieäu töø 1997- 2002 cho thaáy töû vong do CNTC chieám khoaûng 4,9% caùc tröôøng hôïp töû vong coù lieân quan ñeán sinh ñeû[40]. ÔÛ Anh, CNTC laø nguyeân nhaân töû vong cuûa 26% caùc tröôøng hôïp töû vong meï ôû giai ñoaïn sôùm cuûa thai kyø trong caùc naêm töø 2003-2005[40]. Nguyeân nhaân tyû suaát töû vong meï do CNTC taêng coù lieân quan ñeán vieäc söû duïng caùc chaát gaây nghieän vaø vieäc trì hoaõn ñi khaùm thai cuûa phuï nöõ mang thai[27]. Tuy vaäy, soá lieäu ôû Myõ cho thaáy tyû suaát töû vong do CNTC giaûm 56,6% (töø 1,15 xuoáng coøn 0,5/100.000 treû ñeû soáng) trong giai ñoaïn 1980-1984 so vôùi giai ñoaïn 2003-2007[16]. Döï baùo tyû suaát naøy seõ vaøo khoaûng 0,36/100.000 treû ñeû soáng ôû giai ñoaïn 2013-2017.
3.3 Caùc yeáu toá nguy cô cuûa chöûa ngoaøi töû cung (Baûng 1)
Hieän taïi coøn nhieàu tranh luaän lieân quan ñeán nguyeân nhaân gaây ra CNTC tuy nhieân coù nhieàu NC ñaõ chæ ra caùc YTNC lieân quan ñeán CNTC. Haàu heát
caùc NC xaùc ñònh YTNC laø nghieân cöùu beänh chöùng taïi caùc beänh vieän.
3.4.1. Tuoåi vaø tuoåi quan heä tình duïc laàn ñaàu Nhieàu taùc giaû ñeà caäp nguy cô CNTC taêng daàn theo nhoùm tuoåi[13,32,34,37,40,44]. Nguy cô CNTC ôû nhoùm tuoåi 30-34 cao gaáp 1,5 laàn nhoùm tuoåi 25-29, gaáp 2 laàn nhoùm tuoåi döôùi 24; nguy cô naøy ôû nhoùm tuoåi 35-39 cao gaáp 2,1 laàn so vôùi nhoùm tuoåi 25-29 vaø gaáp 2,5 laàn nhoùm döôùi 24; vaø ôû nhoùm tuoåi töø treân 40 tuoåi so vôùi caùc nhoùm tuoåi 25-29 vaø döôùi 24 laàn löôït laø 3,4 laàn vaø 5,7 laàn [13,37]. NC cuûa Nguyeãn Thò Bích Hieàn taïi Beänh Vieän E cho thaáy nguy cô töông ñoái maéc CNTC ôû nhoùm tuoåi 30 trôû leân cao gaáp 3,37 laàn nhoùm döôùi 30 tuoåi[2]. Tuoåi khoâng nhöõng laø YTNC cuûa CNTC maø coøn laø YTNC cuûa CNTC nhaéc laïi[3].
Trong YTNC veà tuoåi, moät soá NC cuõng chæ ra tuoåi coù quan heä tình duïc laàn ñaàu coù lieân quan ñeán CNTC[13,41]. Nhöõng phuï nöõ coù quan heä tình duïc laàn ñaàu sôùm (döôùi 18 tuoåi) coù nguy cô maéc CNTC cao hôn nhöõng phuï nöõ coù QHTD laàn ñaàu khi treân 18 tuoåi.
3.4.2. Tieàn söû phaãu thuaät vuøng chaäu
Tieàn söû phaãu thuaät VTC vaø trieät saûn VTC coù lieân quan vôùi CNTC[2,9,13,32,40]. Nhöõng ngöôøi coù
tieàn söû phaãu thuaät VTC coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 8,8 laàn nhöõng ngöôøi khoâng coù tieàn söû phaãu thuaät VTC[13], nguy cô naøy trong NC cuûa Nguyeãn Thò Bích Hieàn laø 5,1 laàn[2]. Caù bieät coù nghieân cöùu gaàn ñaây cuûa Phaïm Vaên Töï vaø cs ôû beänh vieän Trung Öông Hueá cho thaáy phaãu thuaät voøi töû cung laøm taêng khaû naêng CNTC gaáp 57 laàn nhöõng ngöôøi khoâng phaãu thuaät[9].
Trong NC cuûa Tharaux vaø cs[37] nhöõng ngöôøi coù tieàn söû phaãu thuaät vuøng khung chaäu coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 5,8 laàn nhöõng ngöôøi khoâng coù tieàn söû phaãu thuaät. Moå ñeû cuõng ñöôïc ñeà caäp laø nguy cô cuûa CNTC cho laàn coù thai sau, NC taïi BV Trung Öông Hueá treân 518 thai phuï (74 tröôøng hôïp CNTC) thì nhöõng ngöôøi moå laáy thai coù nguy cô maéc CNTC laàn mang thai sau cao gaáp 5,3 laàn nhöõng ngöôøi khoâng moå laáy thai[9].
3.4.3. Tieàn söû chöûa ngoaøi töû cung
Tieàn söû CNTC laøm taêng nguy cô CNTC thöù phaùt[9,18,32,36,37,40,44], NC cuûa Bouyer vaø coäng söï [13] cho thaáy nhöõng ngöôøi coù tieàn söû CNTC 1 laàn thì nguy cô maéc CNTC cao gaáp 12,5 laàn (95%CI:
7,5-20,9) nhöõng ngöôøi khoâng coù tieàn söû CNTC, nguy cô naøy ôû nhöõng ngöôøi ñaõ maéc CNTC töø 2 laàn trôû leân laø 76,6 laàn[13]. NC beänh chöùng cuûa Karaer vaø coäng söï [19] cuõng cho thaáy nhöõng ngöôøi coù tieàn söû maéc CNTC coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 13,1 (CI95%: 2,8-61,4) laàn nhöõng ngöôøi khoâng coù tieàn söû, nguy cô naøy trong NC cuûa Khin vaø cs taïi Myanmar leân tôùi 28,3 (CI95% töø 5,8- 138,8)[20].
Trong NC cuûa Vöông Tieán Hoøa vaø cs[3] treân 420 phuï nöõ maéc CNTC thì tyû leä CNTC nhaéc laïi trong giai ñoaïn 2002-2003 laø 11,5%, tyû leä naøy trong 124 phuï nöõ maéc CNTC ñöôïc chaån ñoaùn vaø xöû trí muoän laø 11,3%[4].
3.4.4. Tieàn söû naïo phaù thai
Trong moät soá NC caùc taùc giaû khoâng tìm thaáy moái lieân quan giöõa naïo phaù thai vaø CNTC, tuy nhieân cuõng coù nhieàu NC khaùc laïi chöùng minh coù moái lieân quan chaët cheõ giöõa naïo phaù thai vaø CNTC[1,2,5,9,10,13,19,41]. Nguy cô CNTC cao hôn ôû phuï nöõ coù tieàn söû naïo phaù thai tröôùc ñoù, nhöõng phuï nöõ naïo phaù thai 1 laàn coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 1,5-3,0 laàn nhöõng phuï nöõ khoâng naïo phaù thai[5, 9, 13, 15, 19, 21, 44]. Nguy cô naøy ôû nhöõng phuï nöõ ñaõ naïo phaù thai töø 2 laàn trôû leân cao hôn khoaûng 2,2 ñeán 7 laàn so vôùi nhoùm khoâng naïo phaù thai[13,37].
NC cuûa Nguyeãn Ñöùc Huøng vaø cs[5] taïi Chí Linh- Baûng 1. Caùc yeáu toá nguy cô cuûa chöûa ngoaøi töû cung
Haûi Döông cuõng cho thaáy nguy cô maéc CNTC ôû nhöõng phuï nöõ ñaõ töøng naïo huùt thai cao gaáp 3 laàn (CI95% töø 1,5-6,0) nhöõng phuï nöõ chöa töøng naïo huùt thai. NC cuûa Leâ Anh Tuaán cho tyû suaát cheânh maéc CNTC giöõa nhoùm coù tieàn söû huùt ñieàu hoøa kinh nguyeät ngay tröôùc laàn coù thai naøy vaø nhoùm khoâng huùt laø 4,4; nhöõng ñoái töôïng caøng huùt ñieàu hoøa kinh nguyeät nhieàu thì nguy cô maéc CNTC caøng cao[10].
Ñaëc bieät trong NC cuûa Nguyeãn Thò Bích Hieàn [2]
nguy cô maéc CNTC ôû nhoùm phuï nöõ naïo huùt thai 1- 2 laàn vaø nhoùm treân 2 laàn cao gaáp nhoùm chöa naïo huùt laàn löôït laø 4 laàn vaø 11 laàn. NC cuûa Phaïm Vaên Töï coøn cho thaáy nguy cô maéc CNTC ôû nhoùm naïo huùt thai 2 laàn cao hôn nhoùm chöa naïo huùt thai ñeán 33 laàn[9].
3.4.5. Caùc phöông phaùp traùnh thai
Thuoác uoáng traùnh thai laøm giaûm nguy cô maéc CNTC (OR=0,6)[13], nhìn chung caùc phöông phaùp traùnh thai ñeàu seõ laøm giaûm nguy cô maéc CNTC vì laøm giaûm khaû naêng coù thai[18,40]. Tuy nhieân khi phöông phaùp traùnh thai thaát baïi thì ñaët duïng cuï töû cung seõ laøm taêng nguy cô maéc CNTC[2,5,9,13,19,37,44], nhöõng ngöôøi söû duïng duïng cuï töû cung ñeå traùnh thai coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 2 ñeán 6 laàn nhöõng ngöôøi khoâng ñaët duïng cuï töû cung. Tuy vaäy cuõng coù nhöõng NC laïi khoâng thaáy moái lieân quan giöõa duïng cuï töû cung vaø CNTC[10].
Ngoaøi ra nhöõng ngöôøi coù thai sau khi ñaõ thaét oáng daãn tröùng cuõng coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 9,3 laàn (CI95%: 4,9-18) nhöõng ngöôøi khoâng thaét oáng daãn tröùng[18].
3.4.6. Vieâm tieåu khung vaø caùc beänh laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc
Tieàn söû vieâm tieåu khung cuõng laø moät YTNC cuûa CNTC[9,10,14,20,26,31,32,44], nhöõng phuï nöõ coù tieàn söû vieâm nhieãm tieåu khung coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 4,0-4,4 laàn nhöõng ngöôøi khoâng coù tieàn söû[13]. NC beänh chöùng ôû Chí Linh[5] cuõng chæ ra nhöõng phuï nöõ ñaõ töøng bò vieâm nhieãm ñöôøng sinh duïc coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 3,7 laàn nhöõng phuï nöõ khoâng maéc CNTC. NC cuûa Karaer vaø coäng söï [19] ñöôïc tieán haønh ôû Thoå Nhó Kyø naêm 2006 cuõng cho thaáy nhöõng phuï nöõ coù tieàn söû vieâm tieåu khung coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 6,8 laàn nhöõng phuï nöõ khoâng maéc vieâm tieåu khung. Caù bieät trong NC taïi beänh vieän E thì nguy cô maéc CNTC ôû nhoùm phuï nöõ coù tieàn söû vieâm nhieãm ñöôøng sinh duïc cao hôn nhoùm khoâng vieâm nhieãm laø 9,2 laàn[2].
Trong NC cuûa Khin vaø cs[20] cho thaáy coù tôùi
13,3% phuï nöõ maéc CNTC coù keát quaû xeùt nghieäm giang mai (+), tyû leä naøy trong nhoùm khoâng maéc CNTC laø 3,5%. Trong moät NC thuaàn taäp trong khoaûng thôøi gian 15 naêm (töø 1985 ñeán 1999) cuûa Nicola Low vaø coäng söï[22] tieán haønh treân toång soá 43715 phuï nöõ tuoåi töø 15-24 cho thaáy nguy cô maéc CNTC ôû nhöõng phuï nöõ bò nhieãm naám aâm ñaïo (chlamydial genital) cao gaáp 1,4 laàn nhöõng phuï nöõ khoâng maéc.
3.4.7. Khoaûng caùch giöõa hai laàn sinh
NC beänh chöùng cuûa Bouyer[13] cho thaáy khoaûng caùch giöõa hai laàn sinh daøi (töø 5 naêm trôû leân) cuõng laø YTNC cuûa CNTC. Nhöõng phuï nöõ coù khoaûng caùch giöõa hai laàn sinh treân 5 naêm coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 1,7 laàn nhöõng phuï nöõ coù khoaûng caùch giöõa hai laàn sinh laø 2-3 naêm.
3.4.8. Voâ sinh
Voâ sinh laø moät YTNC cuûa CNTC[13,32,40,44], NC cuûa Karaer cho thaáy nhöõng phuï nöõ coù tieàn söû voâ sinh coù nguy cô maéc CNTC cao hôn nhöõng phuï nöõ khoâng coù tieàn söû voâ sinh khoaûng 2,5 laàn [19]. Trong NC beänh chöùng cuûa Bouyer[13], caùc taùc giaû coøn ñeà caäp ñeán khoaûng thôøi gian voâ sinh vaø thaáy raèng, nhoùm phuï nöõ coù khoaûng thôøi gian voâ sinh töø 2 naêm trôû leân coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 2,7 laàn nhöõng phuï nöõ khaùc[13]. Tuy nhieân CNTC cuõng laø nguy cô cuûa voâ sinh thöù phaùt, nhö vaäy coù theå thaáy moái quan heä giöõa voâ sinh vaø CNTC laø töông ñoái phöùc taïp, ngoaøi ra cuõng coù NC cho thaáy khoâng coù moái lieân quan giöõa voâ sinh vaø CNTC[1,5,10].
3.4.9. Soá löôïng baïn tình
Moät soá NC cuõng cho thaáy coù moái lieân quan giöõa soá löôïng baïn tình vaø maéc CNTC[10,13,19,20,44], nhöõng phuï nöõ coù töø naêm ngöôøi tình trôû leân coù nguy cô CNTC gaáp 1,6 laàn nhöõng ngöôøi chæ coù 1 ngöôøi tình[13]. Trong NC cuûa Karaer[19] nhöõng ngöôøi coù nhieàu hôn 1 baïn tình coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 3,5 laàn nhöõng ngöôøi chæ coù moät baïn tình. NC cuûa Leâ Anh Tuaán cuõng cho thaáy nhöõng phuï nöõ coù töø 2 baïn tình trôû leân coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 2,8 laàn nhöõng ngöôøi coù 1 baïn tình[10].Nguyeân nhaân coù theå do coù nhieàu baïn tình laøm taêng nguy cô vieâm nhieãm ñöôøng sinh duïc nhaát laø taêng tyû leä vieâm nhieãm beänh laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc vaø taêng nguy cô maéc CNTC. NC taïi Chí Linh[1,5] laïi khoâng thaáy coù moái lieân quan giöõa soá löôïng baïn tình vaø CNTC.
3.4.10. Huùt thuoác laù
Huùt thuoác laù laø YTNC cuûa CNTC ñaõ ñöôïc chæ ra
trong nhieàu NC[5,13,19,30,42] tuy nhieân cô cheá cuûa YTNC naøy thì chöa ñöôïc laøm roõ. Gaàn ñaây cuõng coù baèng chöùng cho thaáy oáng daãn chöùng laø moät trong nhöõng cô quan ñích cuûa caùc chaát coù trong khoùi thuoác[28,35], quaù trình vaän chuyeån phoâi bò thay ñoåi treân ñoäng vaät thí nghieäm (thoû vaø chuoät ñoàng) cuõng nhö ôû ngöôøi do hít phaûi khoùi thuoác laù[35]. NC cuûa Tallot vaø coäng söï [35] cuõng ñaõ chöùng minh vieäc di chuyeån cuûa tröùng veà buoàng töû cung bò aûnh höôûng do huùt thuoác laù hoaëc hít phaûi khoùi thuoác laù.
Nguy cô CNTC ôû nhoùm huùt thuoác laù cao gaáp 1,5-5 laàn (tuøy töøng tình traïng huùt, soá löôïng thuoác huùt) so vôùi nhoùm khoâng huùt thuoác laù[13,19,30,37].
Nhoùm huùt töø 10-20 ñieáu thuoác/ngaøy coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 2,0-2,9 laàn so vôùi nhoùm khoâng huùt, nguy cô naøy ôû nhoùm huùt töø 20 ñieáu trôû leân laø 3,6-3,7 laàn[13,19,26]. Trong NC cuûa Waylen vaø cs[42] veà aûnh höôûng cuûa huùt thuoác laù ñeán söùc khoeû sinh saûn coøn cho thaáy nguy cô maéc CNTC ôû nhoùm phuï nöõ huùt thuoác laù cao gaáp 14,7 laàn nhoùm khoâng huùt.
3.4.11. Thuït röûa aâm ñaïo
Nguy cô CNTC ôû nhöõng ngöôøi coù tieàn söû thuït röûa aâm ñaïo cao gaáp 1,6 laàn nhöõng ngöôøi khoâng coù tieàn söû thuït röûa aâm ñaïo[19]. NC toång quan cuûa Martino vaø cs[24] döïa treân 5 NC ñôn leû cho thaáy thuït röûa aâm ñaïo laø nguy cô cuûa CNTC (OR khoaûng töø 2-6), ngoaøi ra NC cuõng chæ ra raèng nguy cô maéc CNTC seõ caøng taêng theo taàn suaát thuït röûa aâm ñaïo cuûa phuï nöõ.
Nguyeân nhaân coù theå do thuït röûa aâm ñaïo laøm taêng nguy cô vieâm nhieãm ngöôïc doøng daãn tôùi vieâm tieåu khung vaø vieâm VTC taïo ñieàu kieän cho CNTC.
3.4.12. Caùc kyõ thuaät hoã trôï sinh saûn
Trong lòch söû, tröôøng hôïp laøm thuï tinh oáng nghieäm (TTON) ñaàu tieân treân Theá giôùi (naêm 1976) laø CNTC[33]. Tyû leä CNTC chieám khoaûng 2-9% caùc tröôøng hôïp TTON [32,36,43,44] cao hôn so vôùi nhoùm mang thai töï nhieân (0,75%)[43]. Ñaëc bieät neáu nhöõng thai phuï TTON coøn huùt thuoác thì nguy cô maéc CNTC cao hôn raát nhieàu[43]. NC cuûa Karaser vaø cs[19] cuõng cho thaáy phuï nöõ mang thai baèng phöông phaùp TTON coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 14,8 laàn nhöõng phuï nöõ mang thai baèng phöông phaùp khaùc. Kyõ thuaät chuyeån phoâi coù theå laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân tieàm taøng gaây CNTC tuy nhieân chöa coù baèng chöùng ñeå keát luaän veà moái lieân quan naøy. Soá löôïng phoâi ñöôïc chuyeån khi laøm TTON cuõng lieân quan ñeán CNTC[43], soá löôïng phoâi chuyeån nhieàu cuõng laøm taêng nguy cô CNTC. Nhöõng
phuï nöõ phaûi laøm TTON do nhöõng nguyeân nhaân cuûa oáng daãn tröùng (ví duï nhö vieâm nhieãm oáng daãn tröùng…) coù nguy cô maéc CNTC cao hôn nhöõng phuï nöõ phaûi laøm TTON do yeáu toá lieân quan ñeán voâ sinh nam[31]. ÔÛ nhoùm phuï nöõ coù thai baèng TTON thì nguy cô maéc CNTC seõ cao hôn khi ngöôøi phuï nöõ naøy voâ sinh do oáng daãn tröùng hoaëc maéc laïc noäi maïc töû cung vaø ñaõ ñöôïc phaãu thuaät[23].
Ngoaøi nhöõng yeáu toá nguy cô keå treân moät soá NC cuõng chæ ra moät soá yeáu toá khaùc coù lieân quan ñeán CNTC nhö soá laàn sinh con cuûa baø meï, nhöõng baø meï chöûa laàn 2 coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 5-7 laàn meï chöûa con so[2], nhöõng baø meï chöûa con daï laàn 3 trôû leân coù nguy cô maéc CNTC cao gaáp 17,2 laàn so vôùi meï chöûa con so[2].
Treân ñaây laø nhöõng YTNC cuûa CNTC ñöôïc caùc taøi lieäu, y vaên ñeà caäp cho ñeán hieän taïi. Tuy nhieân coù ñeán 50% soá phuï nöõ maéc CNTC maø khoâng coù baát kyø moät YTNC naøo ñaõ ñöôïc bieát ñeán.
4. Keát luaän
- Coù nhieàu YTNC lieân quan ñeán CNTC vaø caùc yeáu toá naøy ñaõ ñöôïc ñeà caäp roõ vaø töông ñoái nhaát quaùn trong caùc NC, ñaëc bieät caùc NC beänh chöùng.
- Caùc YTNC cuûa CNTC coù theå toång hôïp thaønh 3 nhoùm: Nguy cô cao, nguy cô trung bình vaø nguy cô thaáp (Baûng 1)
- Vieäc phoøng CNTC chuû yeáu döïa vaøo vieäc phoøng caùc yeáu toá nguy cô vaø phaùt hieän sôùm CNTC ñeå coù bieän phaùp ñieàu trò kòp thôøi, phuø hôïp vaø hieäu quaû.
5. Moät soá gôïi môû
Maëc duø caùc YTNC cuûa CNTC ñaõ ñöôïc xaùc ñònh töông ñoái roõ qua nhieàu NC tuy nhieân caùc cô cheá chính xaùc daãn ñeán CNTC cuûa caùc YTNC nhö nhieãm khuaån ñöôøng SD, huùt thuoác laù… laïi chöa ñöôïc giaûi thích roõ raøng. Caàn coù nhöõng NC qui moâ lôùn taäp trung vaøo vieäc tìm baèng chöùng giaûi thích haäu quaû cuûa huùt thuoác laù cuõng nhö nhieãm khuaån ñöôøng sinh duïc leân CNTC. Nhöõng thoâng tin naøy giuùp phaùt trieån caùc chöông trình can thieäp phoøng CNTC cuõng nhö nhöõng tieán boä cuûa caùc phöông phaùp saøng loïc chaån ñoaùn vaø caùc phöông phaùp ñieàu trò môùi.
Neáu coù ñöôïc thieát keá NC thuaàn taäp coù quy moâ thì coù theå ñöa ra nhöõng keát luaän roõ raøng hôn cho nhöõng YTNC hieän taïi coøn chöa nhaát quaùn giöõa caùc NC ví duï: Voâ sinh, soá löôïng baïn tình….
Taøi lieäu tham khaûo
Tieáng Vieät
1. Buøi Thò Thu Haø (2007), Moät soá yeáu toá lieân quan ñeán chöûa ngoaøi töû cung ôû phuï nöõ taïi Chí Linh, Taïp chí y hoïc thöïc haønh, soá 591+592, tr. 5.
2. Nguyeãn Thò Bích Hieàn (2001), Nghieân cöùu caùc yeáu toá lieân quan chöûa ngoaøi töû cung, ñaëc ñieåm laâm saøng, caän laâm saøng vaø phöông phaùp ñieàu trò phaãu thuaät, Luaän vaên chuyeân khoa caáp II, Ñaïi hoïc Y Haø Noäi.
3. Vöông Tieán Hoøa (2004), Nghieân cöùu nhöõng yeáu toá nguy cô chöûa ngoaøi töû cung nhaéc laïi, Taïp chí nghieân cöùu y hoïc, soá 7, tr. 89-95.
4. Vöông Tieán Hoøa vaø Hoaøng Xuaân Sôn (2006), Caùc lyù do daãn ñeán chaån ñoaùn vaø xöû trí muoän chöûa ngoaøi töû cung ñeán ñieàu trò taïi beänh vieän Phuï saûn Trung Öông, Taïp chí nghieân cöùu y hoïc, soá 42(3), tr. 2-6.
5. Nguyeãn Ñöùc Huøng vaø Buøi Thò Thu Haø (2007), Caùc yeáu toá nguy cô lieân quan ñeán chöûa ngoaøi töû cung ôû phuï nöõ taïi trung taâm y teá huyeän Chí Linh, Taïp chí y teá coâng coäng, soá 7(7), tr. 32-37.
6. Boä moân phuï saûn tröôøng Ñaïi hoïc Y Haø Noäi (2000), Chöûa ngoaøi töû cung, Nhaø xuaát baûn Y hoïc. 117-121 trang.
7. Boä moân Saûn Ñaïi hoïc Y Haø Noäi (2004), Baøi giaûng saûn phuï khoa. Vol. Taäp 1. Nhaø xuaát baûn Y hoïc.
8. Leâ Hoaøi Thu (2004), Tình hình chöûa ngoaøi töû cung taïi Beänh vieän phuï saûn Trung öông töø 2002-2003 Luaän vaên toát nghieäp baùc syõ, Ñaïi hoïc Y Haø Noäi.
9. Phaïm Vaên Töï vaø Leâ Minh Toaøn (2012), Tìm hieåu moät soá yeáu toá nguy cô trong thai ngoaøi töû cung taïi beänh vieän Trung öông Hueá, Taïp chí phuï saûn, soá 10(3), tr. 6.
10. Leâ Anh Tuaán vaø Phaïm Huy Duõng (2002), Moái lieân quan giöõa tieàn söû huùt ñieàu hoaø kinh nguyeät vaø chöûa ngoaøi töû cung:
Moät nghieân cöùu beänh - chöùng taïi coäng ñoàng ôû Haø Noäi Taïp chí y hoïc thöïc haønh, soá 10, tr. 33 - 36.
Tieáng Anh
11. Kurt T Barnhart, Ingrid Katz, Amy Hummel, vaø Clarisa R Gracia (2002), Presumed diagnosis of ectopic pregnancy, Obstet Gynecol, soá 100(3), tr. 505-10.
12. Jean Bouyer vaø Joel Coste (2002), Sites of ectopic prenancy: a 10 year population- based study of 1800 case, Hum Reprod, soá 17(12), tr. 3224-3230.
13. Jean Bouyer, Joel Coste, Taraneh Shojaei, Jean-Luc Pouly, Herve Fernandez, Laurent Gerbaud, vaø Nadine Job- Spira (2003), Risk factors for ectopic pregnancy: a comprehensive analysis based on a large case-control, population-based study in France, American Journal of Epidemiology, soá 157(3), tr. 185-94.
14. George Condous (2006), Ectopic pregnancy--risk factors and diagnosis, Australian family physician, soá 35(11), tr.
854-7.
15. Joel Coste, Jean Bouyer, Sylvie Ughetto, Laurent Gerbaud, Herve Fernandez, Jean-Luc Pouly, vaø Nadine Job-Spira (2004), Ectopic pregnancy is again on the increase. Recent trends in the incidence of ectopic pregnancies in France (1992-2002), Human reproduction, soá 19(9), tr. 2014-8.
16. Andreea A. Creanga, C Shapiro-Mendoza, vaø C. L Bish (2011), Trends in Ectopic Pregnancy Mortality in the United States: 1980-2007, Obstetrics & Gynecology, soá 17(4), tr. 7.
17. P Etedafe Gharoro vaø A Andrew Igbafe (2002), Ectopic pregnancy revisited in Benin City, Nigeria: analysis of 152 cases, Acta Obstet Gynecol Scand, soá 81(12), tr. 1139-43.
18. Davor Jurkovic vaø Helen Wilkinson (2011), Diagnosis and management of ectopic pregnancy, BMJ, soá 342, tr.
d3397.
19. Abdullah Karaer, Filiz A Avsar, vaø Sertac Batioglu (2006), Risk factors for ectopic pregnancy: a case-control study, Aust N Z J Obstet Gynaecol, soá 46(6), tr. 521-7.
20. Oo Khin Nwe, Aung Wah Wah, Thida Moe, Wai Khin Thet, Yi Hta Hta, vaø Mya Win Win (2011), Case-control study of ectopic pregnancies in Myanmar: infectious etiological factors, The Southeast Asian journal of tropical medicine and public health, soá 42(2), tr. 347-54.
21. Robert Leke, Nathalie Goyaux, Tomohiro Matsuda, vaø Patrick Thonneau (2004), Ectopic Pregnancy in Africa: A Population-Based Study Obstetrics & Gynecology, soá 103(4), tr. 692-697.
22. Nicola Low, M Egger, vaø et al (2006), Incidence of severe reproductive tract complications associated with diagnosed genital chlamydial infection: the Uppsala Women's Cohort Study, Sex Transm Infect, soá 82, tr. 212- 218.
23. Mohammed Malak, Tawfeeq Tawfeeq, Hananel Holzer, vaø Togas Tulandi (2011), Risk factors for ectopic pregnancy after in vitro fertilization treatment, Journal of obstetrics and gynaecology Canada : JOGC = Journal d'obstetrique et gynecologie du Canada : JOGC, soá 33(6), tr. 617-9.
24. Jenny Martino vaø Sten Vermund (2002), Vaginal douching: evidence for risks or benefits to women's health, Epidemiol Rev, soá 24(2), tr. 109-24.
25. Galia Oron vaø Togas Tulandi (2013), A Pragmatic and Evidence-Based Management of Ectopic Pregnancy, J Minim Invasive Gynecol.
26. Capmas Perrine, Gervaise Ameùlie, vaø Fernandez Herveù (2010), Diagnosis of ectopic pregnancy, Expert Reviews Obstetric and Gynecologic, soá 5(4), tr. 7.
27. Center for Disease Control and Prevention (2012), Ectopic Pregnancy Mortality - Florida, 2009-2010, Morbidity and Mortality Weekly Report, soá 61(6), tr. 3.
28. Varma Rajesh vaø Gupta Janesh (2009), Tubal ectopic pregnancy, Clinical Evidence (Online), soá 1406.
29. Anorlu RI, Oluwole A, Abudu OO, vaø Adebajo S (2005), Risk factors for ectopic pregnancy in Lagos, Nigeria. , Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, soá 84, tr. 184- 188.
30. Jennifer Roelands, Jamison Margaret G, Lyerly Anne D, vaø James Andra H (2009), Consequences of Smoking during Pregnancy on Maternal Health, Journal of Women's health, soá 18(N6), tr. 867-872.
31. J. L Shaw, S. K Dey, H. O Critchley, vaø A. W Horne (2010), Current knowledge of the aetiology of human tubal ectopic pregnancy, Human Reproduction Update, soá 16(4), tr. 432-44.
32. Vanitha N Sivalingam, W Colin Duncan, Emma Kirk, Lucy A Shephard, vaø Andrew W Horne (2011), Diagnosis and management of ectopic pregnancy, J Fam Plann Reprod Health Care, soá 37(4), tr. 231-40.
33. P. C Steptoe vaø R. G Edwards (1976), Reimplantation of a human embryo with subsequent tubal pregnancy, Lancet, soá 1(7965), tr. 880-2.
34. David Stucki vaø Jan Buss (2008), The ectopic pregnancy, a diagnostic and therapeutic challenge, Journal
of medicine and life, soá 1(1), tr. 40-8.
35. Prue Talbot vaø Karen Riveles (2005), Smoking and reproduction: the oviduct as a target of cigarette smoke, Reprod Biol Endocrinol, soá 3, tr. 52.
36. J. I Tay, J Moore, vaø J. J Walker (2001), Ectopic pregnancy, BMJ, soá 320(7239), tr. 916-9.
37. Deneux Tharaux, Jean Bouyer, N Job-Spira, Joel Coste, vaø A Spira (2002), Risk of ectopic pregnancy and previous induced abortion, American journal of public health, soá 88(3), tr. 401-5.
38. Patrick Thonneau, Yolande Hijazi, Nathalie Goyaux, Thierry Calvez, vaø Namory Keita (2002), Ectopic pregnancy in Conakry, Guinea, Bulletin of the World Health Organization, soá 80(5), tr. 365-70.
39. Britton Trabert, Victoria L Holt, Onchee Yu, Stephen K Van Den Eeden, vaø Delia Scholes (2011), Population-based ectopic pregnancy trends, 1993-2007, Am J Prev Med, soá 40(5), tr. 556-60.
40. P Sepillan Vicken (2011), Ectopic Pregnancy, Medscape Reference.
41. Jasveer Virk, Jun Zhang, vaø Jorn Olsen (2007), Medical abortion and the risk of subsequent adverse pregnancy outcomes, N Engl J Med, soá 357(7), tr. 648-53.
42. A. L Waylen, M Metwally, G. L Jones, A. J Wilkinson, vaø W. L Ledger (2009), Effects of cigarette smoking upon clinical outcomes of assisted reproduction: a meta-analysis, Hum Reprod Update, soá 15(1), tr. 31-44.
43. Monika Weigert, Diego Gruber, Elisabeth Pernicka, Peter Bauer, vaø Wilfried Feichtinger (2009), Previous tubal ectopic pregnancy raises the incidence of repeated ectopic pregnancies in in vitro fertilization-embryo transfer patients, Journal of assisted reproduction and genetics, soá 26(1), tr. 13-7.
44. Cynthia M Farquhar (2005), Ectopic pregnancy, The Lancet, soá 366(9485), tr. 583-591.
