TÝN NG¦ìNG THê §¹I CÀN ë NAM Bé

(1)

TÝN NG¦ìNG THê §¹I CμN ë NAM Bé

1. Tôc thê Tø VÞ Th¸nh N−¬ng ë B¾c Bé vμ Trung Bé

Trong d¹ng thøc thê cña tôc thê MÉu, tÝn ng−ìng thê Tø VÞ Th¸nh N−¬ng phæ biÕn ë kh¸ nhiÒu lμng ng−êi ViÖt ven biÓn tõ B¾c vμo Nam, nhÊt lμ ë ven biÓn Trung Bé víi trung t©m lμ ®Òn Cên (huyÖn Quúnh L−u, NghÖ An).

ë B¾c Bé, nhiÒu n¬i cã tôc thê Tø VÞ th¸nh n−¬ng nh−:

KiÕn An: Phó Kª (tæng Phó Kª, huyÖn Tiªn L·ng)⁽¹⁾;

H¶i D−¬ng: B×nh C¸ch (tæng Hμ L«, huyÖn Tø Kú);

Th¸i B×nh: H¶i Linh (tæng LÔ ThÇn, huyÖn Thanh Quan) Tèng Thá (tæng Trùc Néi, huyÖn Thanh Quan);

Nam §Þnh: An LÔ (tæng Ninh Mü, huyÖn H¶i HËu), Diªn B×nh (tæng Diªn H−ng, huyÖn Trùc Ninh), L· §iÒn (tæng B¸ch TÝnh, huyÖn Mü Léc), Trïng Quang (tæng QuÕ H¶i, huyÖn H¶i HËu);

Hμ Nam: M¹c H¹ (tæng C«ng X¸, huyÖn Nam X−¬ng);

Ninh B×nh (tæng Thæ MËt, huyÖn Yªn M«, phñ Yªn Kh¸nh), C¬ X¸ (huyÖn Hoμn Long), Ninh MËt (tæng Tù T©n, huyÖn Kim S¬n), Ph−¬ng N¹i (tæng Thæ MËt, huyÖn Yªn M«), Hμ Thanh (tæng Thæ MËt, huyÖn Yªn M«), V¨n Lung (tæng §¹i H÷u, huyÖn Gia ViÔn), Yªn M« Cμn (tæng Yªn M«, huyÖn Yªn M«);

NguyÔn Thanh Lîi^(*)

NghÖ An: Trung Kiªn (tæng La V©n, huyÖn Nghi Léc)⁽²⁾.

ë ®×nh Phong Cèc (huyÖn Yªn H−ng, Qu¶ng Ninh), Quan L¹n (Qu¶ng Ninh) vÞ thñy thÇn nμy ®−îc gäi víi thÇn hiÖu §¹i Cμn quèc gia tø vÞ th−îng ®¼ng thÇn hay

§¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tø vÞ t«n thÇn (gäi t¾t lμ Tø vÞ Th¸nh N−¬ng, Tø vÞ Hång N−¬ng)⁽³⁾.

Khu vùc Hμ Néi (tr−íc khi s¸p nhËp tØnh Hμ T©y vμo), mét sè ®Þa ®iÓm cã thê vÞ thÇn nμy víi c¸c danh hiÖu t−¬ng tù:

Héi Thèng (§¹i Cμn tø vÞ th¸nh n−¬ng), NghÜa LËp (§¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tø vÞ t«n thÇn), VÜnh Trï (Tø vÞ Hång N−¬ng),... Cã lμng nh− VÜnh Trï (phè Hμng L−îc) coi Tø vÞ nh− thμnh hoμng.

C¸c ®Þa ®iÓm nμy ®Òu n»m ven s«ng Hång vμ s«ng T« LÞch. Vμ tÝn ng−ìng nμy ®−îc thu n¹p tõ c¸c l¸i bu«n xø NghÖ, mμ ®×nh Héi Thèng còng chÝnh lμ tªn mét lμng ë NghÖ An, n¬i cã cöa Héi lμ mét b»ng chøng⁽⁴⁾.

*. Nhµ nghiªn cøu, Thµnh phè Hå ChÝ Minh.

1. Nay thuéc thµnh phè H¶i Phßng.

2. NguyÔn ThÞ Ph−îng (chñ biªn). B¶ng tra thÇn tÝch theo ®Þa danh lµng x·, Nxb. Khoa häc x· héi, 1996.

3. NguyÔn Hång Phong,Vò Khiªu (chñ biªn). §Þa chÝ Qu¶ng Ninh, TËp 3, Nxb. ThÕ giíi, 2003, tr.

121, 570. Ng« §øc ThÞnh (chñ biªn). V¨n hãa d©n gian lµng ven biÓn, Nxb. V¨n hãa d©n téc, 2000, tr. 161.

4. NguyÔn Vinh Phóc, NguyÔn Duy Hinh. ThÇn tÝch Hµ Néi vµ tÝn ng−ìng thÞ d©n, Nxb. Hµ Néi, 2004, tr.

16, 17, 22, 31, 85.

(2)

Hμ T©y lμ ®Þa ph−¬ng cã liªn quan ®Õn tÝn ng−ìng thê Tø Th¸nh MÉu ë ®Òn Lé (huyÖn Th−êng TÝn) g¾n víi c¸i chÕt cña bèn mÑ con hoμng hËu nhμ Tèng⁽⁵⁾.

T¹i Nam §Þnh, c¸i n«i cña tÝn ng−ìng thê Tø phñ, §¹i Cμn th¸nh n−¬ng cã khi bÞ ®ång nhÊt víi MÉu Tho¶i (MÉu Thñy), n÷ thÇn cai qu¶n thñy phñ, do hai tËp tôc dÔ hßa nhËp. ë Phó Thä, §øc vua Tø vÞ Cμn n−¬ng l¹i ®−îc ghÐp víi B¶o Hoa C«ng chóa, mét n÷ thÇn trong v¨n hãa ViÖt-M−êng. Mét sè n¬i kh¸c, Tø vÞ §¹i Cμn Tø vÞ th¸nh n−¬ng lμ c¸c n÷ t−íng cña Hai Bμ Tr−ng⁽⁶⁾.

ë Thanh Hãa, Tø VÞ Hång N−¬ng vμ

§øc Th¸nh Ngò VÞ lμ hai dßng lín trong hÖ thèng tÝn ng−ìng ë ®Þa ph−¬ng. ThËm chÝ, Bμ TriÖu còng ®−îc ®ång nhÊt víi

§¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tø vÞ th¸nh n−¬ng (?)⁽⁷⁾. Lμng Mom (kÎ Mom, x·

Qu¶ng Nham), Tø VÞ Th¸nh N−¬ng còng lμ thμnh hoμng cña lμng. VÒ sau, thê thªm Th¸nh L−ìng Tham xung T¸ quèc, Cao C¸c ®¹i v−¬ng (nhiªn thÇn), T©y S¬n

®¹i t−íng qu©n (kh«ng liªn quan g× ®Õn Quang Trung)⁽⁸⁾. ThÇn hiÖu ë ®©y vÉn lμ

§¹i Cμn Quèc gia Nam H¶i tø vÞ Th¸nh v−¬ng th−îng ®¼ng thÇn hay §¹i Cμn Quèc gia Nam H¶i tø vÞ Th¸nh n−¬ng t«n thÇn⁽⁹⁾. ChØ riªng ë huyÖn Ho»ng Hãa

®· cã ®Õn h¬n 20 nghÒ cña c¸c lμng thê Tø VÞ Th¸nh N−¬ng: Ngäc L©m (Ho»ng Tr−êng), Trung Ngo¹i (Ho»ng H¶i), Xu©n Vi (Ho»ng Thanh), Khóc Phô (Ho»ng Phô), H¹ Vò (Ho»ng §¹t), Thä V¨n (Ho»ng Phóc), B¸i Xuyªn (Ho»ng Xuyªn), Ph−îng Ng« (Ho»ng L−u), Ngäc Long (Ho»ng Phong), D−¬ng Thμnh (Ho»ng Thμnh), Quan Néi (Ho»ng Anh), Héi TriÒu, Hång NhuÖ,v.v...⁽¹⁰⁾

T¹i NghÖ An, kh«ng chØ ë huyÖn Quúnh L−u, mμ c¸c huyÖn DiÔn Ch©u,

Nghi Léc, Yªn Thμnh, ®Òu cã thê Tø VÞ Th¸nh N−¬ng.

Trªn ®Þa bμn Hμ TÜnh, Tø VÞ Th¸nh N−¬ng ®−îc gäi gÇn víi thÇn hiÖu cña C¸

¤ng nh−: ®×nh Dôc VËt (x· Xu©n Léc, huyÖn Can Léc)-§¹i Cμn Nam H¶i, ®Òn §¹i Cμn (x· HËu Léc, huyÖn Can Léc) - §¹i Cμn quèc gia, ®Òn Th¸nh MÉu (x· ThÞnh Léc, huyÖn Can Léc)- §¹i Cμn th¸nh n−¬ng⁽¹¹⁾. HoÆc gäi lμ §¹i Cμn tø vÞ⁽¹²⁾.

ë Thõa Thiªn HuÕ, miÕu thê Tø vÞ Th¸nh N−¬ng lín nhÊt ®−îc lËp ë lμng An Cùu, x· Thñy An (TP. HuÕ). C¸c lμng kh¸c ®Òu lËp miÕu thê hoÆc thê ë ®×nh lμng, h»ng n¨m tÕ lÔ nghiªm trang. C¸c triÒu ®¹i ban s¾c phong thÇn lμ: “§¹i Cμn quèc gia Nam H¶i, diÖu øng, linh h−u, mÆc t−íng, nghiªm h−¬ng, diÔn ®¨ng, phæ minh, dÜnh vÞ, hao ©n, ®¶ng ®øc, b¸c hËu, Hμm ho»ng, quang ®¹i, chÝ ®øc, phæ b¸c, hiÓn hãa, trang huy, Dùc b¶o trung h−ng, tø vÞ th¸nh n−¬ng, th−îng ®¼ng

thÇn”^{( 1 3 )}. ë ®Þa ph−¬ng, Tø VÞ Th¸nh

5. §Æng V¨n Tu,NguyÔn T¸ NhÝ (chñ biªn). §Þa chÝ Hµ T©y, Së V¨n hãa Th«ng tin Hµ T©y, 2007, tr. 623.

6. Huúnh Ngäc Tr¶ng, Tr−¬ng Ngäc T−êng. §×nh Nam Bé x−a & nay, Nxb. §ång Nai, 1999, tr. 70.

7. Lª Huy Tr©m, Hoµng Anh Nh©n. LÔ tôc- lÔ héi truyÒn thèng xø Thanh, Nxb. V¨n hãa d©n téc, 2001, tr. 394, 162.

8. NhiÒu t¸c gi¶. §Þa chÝ Thanh Hãa, TËp 2, Nxb.

Khoa häc x· héi, tr. 611.

9. Vò Lª Thèng, Ng« §øc ThÞnh. §Þa chÝ thµnh phè Thanh Hãa, Nxb. V¨n hãa Th«ng tin, 1999, tr. 308, 313.

10. Ninh ViÕt Giao. §Þa chÝ v¨n hãa huyÖn Quúnh L−u, Nxb. NghÖ An, 1998, tr. 636. Ninh ViÕt Giao (chñ biªn). §Þa chÝ v¨n hãa Ho»ng Hãa, Nxb. Khoa häc x· héi, 1995, tr. 396, 592.

11. Vâ Hång Huy, Th¸i Kim §Ønh, Ch−¬ng Th©u.

§Þa chÝ huyÖn Can Léc, HuyÖn ñy-ñy ban nh©n huyÖn Can Léc, Së V¨n hãa Th«ng tin Hµ TÜnh, 1999, tr.3 92, 395, 401.

12. Th¸i Kim §Ønh (chñ biªn). §Þa chÝ huyÖn §øc Thä, Nxb. Lao ®éng, 2004, tr. 444.

13. Huúnh §Ünh KÕt. Tôc thê thÇn ë HuÕ, Nxb.

ThuËn Hãa, 1998, tr. 37-38.

(3)

N−¬ng ®−îc xÕp vμo c¸c thÇn cã nguån gèc tõ Trung Quèc⁽¹⁴⁾.

Trong v¨n tÕ ®×nh lμng Hßa Mü (x·

§¹i NghÜa, huyÖn §¹i Léc, Qu¶ng Nam) cho thÊy ®ñ çc thÇn th¸nh, trong ®ã cã c¶ çc thÇn ®Þa ph−¬ng vμ çc thÇn cña ng−êi Ch¨m, Tø VÞ Th¸nh N−¬ng ®øng ë hμng thø hai: Bæn xø thμnh hoμng t«n thÇn, §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tø vÞ th¸nh n−¬ng n−¬ng, B¹ch m· th¸i gi¸m t«n thÇn, Ngò hμnh th¸nh n−¬ng n−¬ng, Thu Bån ®¹i ®øc phu nh©n t«n thÇn, PhiÕm Giang trai thôc dùc b¶o trung h−ng trung ®¼ng thÇn, gia tÆng th−îng

®¼ng thÇn (bμ Ph−êng Chμo), DiÔn phi Ana chóa Ngäc (Thiªn Y Ana)...⁽¹⁵⁾

Thμnh phè Héi An (Qu¶ng Nam), n¬i cã th−¬ng c¶ng næi tiÕng mét thêi trong lÞch sö, hiÖn lμ ®Þa ph−¬ng cã mËt ®é di tÝch ®Ëm ®Æc, nhÊt lμ c¸c c¬ së tÝn ng−ìng g¾n víi ng−êi Hoa. T¹i kh¸

nhiÒu ®×nh, l¨ng, miÕu Tø VÞ Th¸nh N−¬ng cã s¾c phong hoÆc ®−îc nh¾c ®Õn trong c¸c v¨n tÕ nh−: ®×nh ¤ng Voi, ®×nh Héi An, Minh H−¬ng Tôy Tiªn ®−êng (ph−êng Minh An), ®×nh CÈm Ph«

(ph−êng CÈm Ph«), ®×nh Thanh Hμ, ®×nh Xu©n Mü (ph−êng Thanh Hμ), ®×nh Kim Bång (x· CÈm Kim), ®×nh Ch©u Trung,

®×nh Xuyªn Trung (ph−êng CÈm Nam),

®×nh S¬n Ph«, ®×nh §Õ Vâng, ®×nh An Mü, ®×nh Thanh T©y (ph−êng CÈm Ch©u),

®×nh Thanh §«ng (x· CÈm Thanh), ®×nh An Bμng (ph−êng CÈm An), ®×nh T©n HiÖp, l¨ng §¹i Cμn (x· T©n HiÖp), miÕu tæ nghÒ yÕn (x· T©n HiÖp).

Trong sè nμy, hiÖn ®×nh CÈm Ph«,

®×nh Minh H−¬ng, ®×nh S¬n Ph«, ®×nh

¤ng Voi, ®×nh S¬n Phong lμ cßn l−u gi÷

c¸c s¾c phong, trong c¸c di tÝch kh¸c, Tø VÞ th¸nh n−¬ng chØ ®−îc nh¾c ®Õn trong v¨n tÕ víi thÇn hiÖu §¹i Cμn quèc gia

Nam H¶i tø vÞ th¸nh n−¬ng, mü tù lμ Hμm Ho»ng Quang §¹i ChÝ §øc Phæ B¸c HiÓn Hãa Trang Huy Dùc B¶o Trung H−ng th−îng ®¼ng thÇn⁽¹⁶⁾.

Ç biÖt cã miÕu C¶ ë lμng Mü Khª (§μ N½ng) thê Tø VÞ Th¸nh N−¬ng riªng biÖt chø kh«ng thê trong çc ®×nh lμng, cßn phÇn lín phèi tù víi çc vÞ thÇn kh¸c víi çi tªn Bμ Giμng L¹ch, vÞ thÇn chñ cña s«ng biÓn⁽¹⁷⁾.

Trong c¸c v¨n tÕ nh− v¨n cóng tiÒn hiÒn ®×nh Thanh Ch©u hay v¨n tÕ tæ nghÒ yÕn Thanh Ch©u, §¹i Cμn lμ vÞ thÇn

®−îc cung thØnh ®Çu tiªn, råi míi ®Õn Thiªn Y Ana, Th¸i Gi¸m B¹ch M·, Ngò Hμnh Tiªn N−¬ng, Bèn xø Thμnh Hoμng...⁽¹⁸⁾

C¸c x· Minh H−¬ng ë Thõa Thiªn, Qu¶ng Nam víi nh÷ng ®iÓm tô c− vμ phån thÞnh nhÊt ë §μng Trong ®Òu cã miÕu thê Thiªn HËu. Bμ ®· gÆp vÞ n÷

thÇn Ch¨m ®· ViÖt hãa d−íi c¸i tªn Tø VÞ Th¸nh N−¬ng vμ cμng ®i s©u vμo phÝa Nam th× møc ®é Ch¨m hãa cμng ®Ëm nÐt⁽¹⁹⁾.

ë Qu¶ng Ng·i, Tø VÞ Th¸nh N−¬ng kh«ng ph¶i lμ ®èi t−îng thê phông chÝnh mμ chØ ®−îc phèi tù trong dinh thê Thiªn Y Ana hay Ngò Hμnh cã liªn quan

®Õn Tèng HËu, Thiªn HËu, nhÊt lμ trong

14. Lª V¨n Thuyªn (chñ biªn). V¨n b¶n H¸n N«m lµng x· vïng HuÕ, Nxb. ThuËn Hãa, 2008, tr. 155.

15. T− liÖu do «ng Tèng Quèc H−ng (Trung t©m Qu¶n lÝ b¶o tån di tÝch Héi An) cung cÊp, xin ch©n thµnh c¶m ¬n.

16. T− liÖu do «ng Tèng Quèc H−ng (Trung t©m Qu¶n lÝ b¶o tån di tÝch Héi An) cung cÊp, xin ch©n thµnh c¶m ¬n.

17. Ng« §øc ThÞnh. VÒ tÝn ng−ìng lÔ héi cæ truyÒn, ViÖn V¨n hãa, Nxb. V¨n hãa-Th«ng tin, 2007, tr. 161.

18. NhiÒu t¸c gi¶. LÔ lÖ lÔ héi Héi An, Trung t©m Qu¶n lÝ b¶o tån di tÝch Héi An, 2008, tr. 209-212.

19. T¹ ChÝ §¹i Tr−êng. ThÇn, ng−êi vµ ®Êt ViÖt,

Nxb. V¨n hãa Th«ng tin, 2006, tr. 182.

(4)

c¸c dinh, miÕu n»m trong lμng, v¹n cã ng−êi Hoa sinh sèng nh− Phó Thä, Thu Xμ. T¹i An Phó (Yªn Phó), Phó Thä. Dinh bμ Ngò Hμnh cßn l−u gi÷ mét s¾c thÇn vua Minh M¹ng ban cho lμng Yªn nh»m phông thê Tø VÞ Th¸nh N−¬ng víi thÇn hiÖu Hμm Ho»ng, Quang ®¹i, ChÝ ®øc Th−îng ®¼ng thÇn. Vμ cã nhiÒu kh¶

n¨ng, s¾c phong Tø VÞ nμy vèn cña mét c¬ së thê tù kh¸c⁽²⁰⁾.

ThÇn hiÖu cña Tø VÞ Th¸nh N−¬ng ë c¸c tØnh B¾c Bé còng kh¸ phong phó: §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tam tßa tø vÞ hång th¸nh n−¬ng ®¹i v−¬ng, §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tam tßa tø vÞ hång n−¬ng th¸nh mÉu ®¹i v−¬ng, §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tam tßa tø vÞ hång th¸nh n−¬ng ®¹i v−¬ng, §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tø vÞ hång n−¬ng ®oan trang trinh thôc cÈn tiÕt th−îng ®¼ng thÇn, §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tø vÞ th¸nh n−¬ng, §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tø vÞ th−îng ®¼ng thÇn, §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i thÇn chiªu linh øng tø vÞ th¸nh n−¬ng th−îng ®¼ng phóc thÇn, Cμn h¶i quèc mÉu hiÓn linh hoμng th¸i hËu, Tø vÞ hång n−¬ng, Tø vÞ th¸nh n−¬ng, Tø n−¬ng phi nh©n t«n thÇn, Tø vÞ hång n−¬ng phu nh©n, Tø vÞ th¸nh mÉu t«n thÇn, Tø vÞ th«n thÇn⁽²¹⁾.

2. Tôc thê §¹i Cμn ë Nam Bé

Trong sè 12 s¾c phong cña ®×nh Th¾ng Tam (TP. Vòng Tμu, Bμ RÞa-Vòng Tμu) cho c¸c thÇn Nam H¶i cù téc ngäc l©n t«n thÇn, Thiªn Y Ana, Thñy Long thÇn n÷,

§¹i Cμn quèc gia Nam H¶i th× cã 3 s¾c phong cho §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i (2 s¾c ®êi ThiÖu TrÞ thø 5, ngμy 26/12/1845 vμ ngμy 27/12/1845; mét s¾c phong ®êi Tù

§øc thø 3, ngμy 8/11/1850)⁽²²⁾. L¨ng ¤ng Nam H¶i trong ®×nh Th¾ng Tam lμ mét

“trung t©m tÝn ng−ìng m¹nh”, lÊn ¸t ®×nh

thÇn vμ miÕu Bμ Ngò Hμnh trong mét thiÕt chÕ chung vÒ tÝn ng−ìng d©n gian.

Nã cho thÊy sù tÝch hîp m¹nh mÏ cña c¸c n÷ thÇn trong hÖ thèng thÇn biÓn.

§ång Nai cã mét sè n¬i thê Tø VÞ Th¸nh N−¬ng nh−: ®×nh Long Phó, ®×nh An Hßa (x· An Hßa, huyÖn Long Thμnh), trong v¨n tÕ cóng ®×nh lμng lμ vÞ thÇn thø hai ®−îc nh¾c ®Õn: §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i DiÖu øng hiÖu mÆc t−íng nghiªm l−¬ng, Kh¸nh triÕt Phæ minh Dòng ®¹t HiÖu ©n §iÖp ®øc Qu¶ng ®¹i Cao minh B¸c hËu Chiªu øng Phæ hãa Tø vÞ Th¸nh n−¬ng v−¬ng. §iÒu thó vÞ lμ ë Êp TrÇn Cao V©n, x· Bμu Hμm 2, huyÖn Thèng NhÊt (gÇn ng· ba DÇu Gi©y) cã ng«i ®Òn Cên lËp n¨m 1962, do d©n di c−

miÒn B¾c vμo, thê Tø VÞ Th¸nh N−¬ng⁽²³⁾. V¨n tÕ ë ®×nh B×nh X−¬ng (Cï lao Phè, x· HiÖp Hßa, TP. Biªn Hßa) cho biÕt vμo thÕ kØ XVIII, ng«i ®×nh nμy thê §¹i Cμn Tø vÞ th¸nh n−¬ng vμ Phi VËn t−íng qu©n (tøc NguyÔn Phôc, vÞ quan lo viÖc qu©n l−¬ng thêi vua Lª Th¸nh T«ng ®i

®¸nh Chiªm Thμnh, ®−îc t«n lμ thÇn cöa biÓn Thanh Hãa vμ cöa biÓn §μ N½ng)⁽²⁴⁾.

20. NguyÔn §¨ng Vò. Qu¶ng Ng·i mét sè vÊn ®Ò lÞch sö v¨n hãa, Nxb. Khoa häc x· héi, 2007, tr. 92-94.

21. Tæng hîp tõ B¶ng tra thÇn tÝch theo ®Þa danh lµng x·, S®d.

22. Ph¹m ChÝ Th©n, NguyÔn CÈm Thóy (chñ nhiÖm).

Di s¶n H¸n N«m trong c¸c di tÝch lÞch sö-v¨n hãa Bµ RÞa-Vòng Tµu, §Ò tµi khoa häc cña Së Khoa häc C«ng nghÖ vµ M«i tr−êng tØnh Bµ RÞa-Vòng Tµu, 2000, tr. 122-135. Huúnh Minh trong s¸ch Vòng Tµu x−a vµ nay (T¸c gi¶ xuÊt b¶n, Sµi Gßn, 1970, tr.63- 64) cho r»ng: ®×nh Th¾ng Tam cã 3 s¾c phong cho 3

®éi tr−ëng (Th¾ng NhÊt, Th¾ng Nh×, Th¾ng Tam) gåm c¸c «ng Ph¹m V¨n Dinh, Lª V¨n Léc, Ng« V¨n HuyÒn cã c«ng x©y dùng 3 lµng ë Vòng Tµu ë buæi

®Çu thµnh lËp vïng ®Êt nµy chØ lµ nh÷ng pháng ®o¸n.

23. T− liÖu do «ng Phan §×nh Dòng (Tr−êng Trung häc V¨n hãa nghÖ thuËt §ång Nai) cung cÊp, xin ch©n thµnh c¶m ¬n.

24. Huúnh Ngäc Tr¶ng (chñ biªn). Cï lao Phè lÞch

sö vµ v¨n hãa, Nxb. §ång Nai, 1998, tr. 270-271.

(5)

§©y lμ mét trong nh÷ng tÝn hiÖu hiÕm hoi cho thÊy sù liªn quan Ýt nhiÒu ®Õn truyÒn thuyÕt cña Tø VÞ Th¸nh N−¬ng ë

®Òn Cên còng nh− sù tÝch hîp thÇn tÝch cña mét nh©n vËt lÞch sö lμ NguyÔn Phôc

®· trë thμnh vÞ phóc thÇn trong hÖ thèng thÇn biÓn.

ë thμnh phè Hå ChÝ Minh, §¹i Cμn

®−îc thê ë c¸c ®×nh: S¬n Trμ, Hßa Mü, Phó Hßa, T©n An (quËn 1), T©n Hßa (quËn 5), Th¸i Phong (quËn 8), Giao KhÈu (®×nh An Léc), Hanh Phó (®×nh An Phó, quËn 12), An Nh¬n (quËn Gß VÊp)⁽²⁵⁾.

§×nh Nam Ch¬n (gèc lμng Ch¬n S¶ng⁽²⁶⁾, huyÖn Hßa Vang, tØnh Qu¶ng Nam), ®×nh S¬n Trμ, ®×nh Phó Hßa V¹n (xãm V¹n Chμi, T©n §Þnh, quËn 1), vèn lμ c− d©n gèc tõ mét lμng chμi ven biÓn §μ N½ng di c− vμo Sμi Gßn sau n¨m 1859.

Vμo ®Õn ®©y, hä chØ lμ mét bé phËn nhá lμm nghÒ ®¸nh c¸ s«ng thuéc xãm V¹n Chμi, s¸t mÐ s«ng CÇu B«ng. Hä ®· ®em toμn bé tÝn ng−ìng tõ miÒn Trung vμo víi 5 s¾c thÇn vμo n¨m Tù §øc thø 5 (1852). N¨m vÞ thÇn ®ã lμ B¾c qu©n §«

®èc Bïi T¸ H¸n (c«ng thÇn thêi NguyÔn, g¾n bã víi vïng ThuËn Qu¶ng), Cao C¸c Qu¶ng ®é §¹i v−¬ng (thÇn nói, tªn gäi phæ biÕn lμ Cao S¬n §¹i v−¬ng, tøc thÇn T¶n Viªn), DiÔn Ngäc phi Thiªn Y Ana (thÇn Po Nagar cña Ch¨m), §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i Tø vÞ th¸nh n−¬ng, Quan Th¸nh ®Õ qu©n (Quan V©n Tr−êng). V× cã cïng nguån gèc Qu¶ng Nam, nªn v¨n tÕ thÇn trong dÞp cóng k× yªn ë khu vùc nμy (T©n An, Hßa Mü, Phó Hßa, S¬n Trμ)

®Òu gièng nhau, h−¬ng ¸n thê thÇn ë c¸c

®×nh nμy ®Òu cã bμi vÞ §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tø vÞ th¸nh n−¬ng hay §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i t−íng qu©n⁽²⁷⁾.

Trong c¸c ®×nh Phó Hßa, ®×nh Hßa Mü (quËn 1), ®×nh B×nh T©y (quËn 6), miÕu

Phó Hßa V¹n (quËn B×nh Th¹nh)... §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tø vÞ th¸nh n−¬ng vμ Nam H¶i cù téc ngäc l©n t«n thÇn (C¸

¤ng) ®· bÞ ®ång nhÊt thμnh §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i t−íng qu©n Cù téc Ngäc l©n t«n thÇn, trong ®ã tÝn ng−ìng thê c¸ Voi m¹nh h¬n tÝn ng−ìng §¹i Cμn (Tèng HËu). MiÕu ¤ng (Êp B×nh Tr−êng, x· B×nh Kh¸nh, huyÖn CÇn Giê) mét huyÖn ven biÓn cña thμnh phè Hå ChÝ Minh thê §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i Trung ®¼ng thÇn lμ mét dÉn chøng. Ng−

d©n vïng R¹ch Gi¸ (Kiªn Giang) còng phæ biÕn quan niÖm nμy⁽²⁸⁾.

ë B¾c Bé, nh÷ng n¬i thê Tø VÞ Th¸nh N−¬ng th−êng cã miÕu thê c¸ voi nh− ë Quúnh Ph−¬ng (NghÖ An), lμng Cù Nham (Qu¶ng X−¬ng, Thanh Hãa), lμng C¶nh D−¬ng (Qu¶ng B×nh). Mét sè n¬i thê Tø VÞ Th¸nh N−¬ng cßn mang tªn Cμn: ®×nh Bμ Cμn (C¶nh D−¬ng), l¨ng §¹i Cμn (Héi An, Qu¶ng Nam)^{(29 )}.

Mét sè n¬i kh¸c nhËp §¹i Cμn Tø vÞ vμ hai thÇn R¸i C¸ (Lang Th¸t nhÞ ®¹i t−íng qu©n, §«ng Nam s¸t h¶i nhÞ ®¹i t−íng qu©n) thμnh vÞ thÇn cã danh hiÖu

25. Hå T−êng (chñ biªn), NguyÔn H÷u ThÕ. §×nh ë thµnh phè Hå ChÝ Minh, Nxb. TrÎ, 2005, tr. 276, 277, 284, 289, 290. Huúnh Ngäc Tr¶ng. “TÝn ng−ìng d©n gian Gia §Þnh-Sµi Gßn” trong §Þa chÝ v¨n hãa thµnh phè Hå ChÝ Minh, TËp IV, TrÇn V¨n Giµu, TrÇn B¹ch §»ng (chñ biªn), Nxb. Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 1998, tr. 106.

26. S¾c thÇn th«n Ch¬n S¶ng (Qu¶ng Nam) hiÖn

®−îc thê ë ®×nh Nam Ch¬n.

27. Huúnh Ngäc Tr¶ng. “TÝn ng−ìng d©n gian Gia

§Þnh-Sµi Gßn”, S®d, tr. 72, 91.

28. Vâ Thanh B»ng (chñ biªn). TÝn ng−ìng d©n gian ë thµnh phè Hå ChÝ Minh, Nxb. §¹i häc Quèc gia Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 2008, tr. 89.

29. TrÇn ThÞ An. T×m hiÓu sù h×nh thµnh truyÒn thuyÕt Tø VÞ

Th¸nh N−¬ng (qua c¸c nguån th− tÞch, truyÒn thuyÕt d©n

gian vµ tôc thê cóng), Tham luËn t¹i Héi th¶o quèc tÕ ViÖt

Nam häc lÇn thø 3, Hµ Néi, ngµy 4-7/12/2008. L¨ng §¹i

Cµn hiÖn ®· bÞ sôp nh−ng ng− êi d©n vÉn cßn cóng tÕ.

(6)

§¹i Cμn quèc gia Nam H¶i Lang Th¸t nhÞ ®¹i t−íng qu©n^{( 30)}. §×nh An Nh¬n (quËn Gß VÊp) cã mét s¾c §¹i Cμn ®êi Tù

§øc thø 5 (1852).

Trªn ®Þa bμn tØnh Long An, tôc thê

§¹i Cμn phæ biÕn ë thÞ x· T©n An vμ 2 huyÖn Ch©u Thμnh vμ Thñ Thõa víi c¸c

®×nh: T©n Xu©n, Gia Th¹nh (thÞ trÊn TÇm Vu), VÜnh B×nh (x· VÜnh C«ng), VÜnh Thíi (x· Thanh VÜnh §«ng) thuéc huyÖn Ch©u Thμnh; Kh¸nh HËu (ph−êng Kh¸nh HËu, thÞ x· T©n An); Phó Kh−¬ng (x· Mü Phó), Th©n Hßa T©y (x· Mü An) thuéc huyÖn Thñ Thõa; Th¹nh Ph−íc (x· Th¹nh Ph−íc, huyÖn Th¹nh Hãa). PhÇn lín c¸c

®×nh nμy ®Òu cã s¾c §¹i Cμn ®êi Tù §øc thø 5 (1852), mét sè s¾c ®êi ThiÖu TrÞ.

§×nh Kh¸nh HËu cã 2 s¾c §¹i Cμn. §iÓm

®¸ng l−u ý lμ c¸c ®×nh ë huyÖn Thñ Thõa vμ huyÖn Th¹nh Hãa thuéc khu vùc §ång Th¸p M−êi, c− d©n ë ®©y tr−íc ®©y chuyªn lμm nghÒ ®¸nh b¾t c¸ ®ång hay nu«i ®×a⁽³¹⁾.

NÕu nh− c¸c lμng x· ven s«ng TiÒn

®¸nh b¾t c¸ theo con n−íc ra s«ng, nªn cóng cÇu ng− sau mïa n−íc lò vμo cuèi n¨m ©m lÞch th× c¸c lμng x· ë khu vùc bån tròng phÝa nam s«ng Vμm Cá T©y

®μo ®×a b¾t c¸ trong ®ång, do ®ã cóng cÇu an vμo cuèi mïa n−íc ngËp (th¸ng 2- 3 ©m lÞch)⁽³²⁾.

Tôc thê §¹i Cμn ë Mü Tho (§Þnh T−êng cò) cã tõ thÕ kØ XVIII. §Çu thÕ kØ XIX, d−íi c¸c triÒu Minh M¹ng, ThiÖu TrÞ, Tù §øc ®Òu phong th−îng ®¼ng thÇn.

Trªn ®Þa bμn tØnh §Þnh T−êng cò hiÖn cßn l−u gi÷ hμng tr¨m ®¹o s¾c phong ®êi ThiÖu TrÞ thø 5 (27/11/1845, 26/1/1846), Tù

§øc thø 3 (11/12/1850). MÜ tù chung lμ Hμm Ho»ng Quang ®¹i ChÝ ®øc Phæ b¸c HiÓn hãa Trang huy Tø vÞ Th−îng ®¼ng thÇn⁽³³⁾.

§¹i Cμn ®−îc thê ë nhiÒu ®×nh ë TiÒn Giang nh−: T©n H−¬ng (x· T©n H−¬ng), T©n Lý T©y (x· T©n Lý T©y), T©n Lý

§«ng (x· T©n Lý §«ng), Nh¬n Héi, Long Héi T©y, Nh¬n Hßa (x· Tam HiÖp), T©n HiÖp (thÞ trÊn T©n HiÖp), Th©n Nh¬n, Ng·i H÷u, Cöu ViÔn (x· Th©n Cöu NghÜa) thuéc huyÖn Ch©u Thμnh; Hßa Mü (x·

Hßa TÞnh), TÞnh Hμ, Mü Trung (x· Mü TÞnh An), Phó KiÕt (x· Phó KiÕt), TÞnh Giang (x· Hßa TÞnh) thuéc huyÖn Chî G¹o; Mü H¹nh §«ng (x· Mü H¹nh §«ng), Mü H¹nh T©y (x· Mü H¹nh T©y), Phó Long (x· Phó Long) thuéc huyÖn Cai LËy;

§iÒu Hßa (x· §iÒu Hßa) thuéc TP. Mü Tho; T©n Héi T©y, T©n Thμnh, D−¬ng Hßa (x· T©n Hßa Thμnh), Phó Mü (x· Phó Mü), H−ng Th¹nh (x· H−ng Th¹nh) thuéc huyÖn T©n Ph−íc.

Trong sè ®ã, mét sè ®×nh cã s¾c phong cho §¹i Cμn nh−: T©n Lý T©y (1 s¾c ®êi

30. Huúnh Ngäc Tr¶ng, Tr−¬ng Ngäc T−êng, S®d, tr.144-145. Riªng ®×nh Th¾ng Tam (Vòng Tµu) thê c¶ c¸ Voi vµ Tø VÞ th¸nh n−¬ng, Thñy Long thÇn n÷

nh−ng chóng t«i kh«ng thÊy cã hiÖn t−îng “®ång nhÊt” nµy.

31. T− liÖu do «ng NguyÔn V¨n ThiÖn (B¶o tµng Long An) cung cÊp, xin ch©n thµnh c¶m ¬n.

ù Thanh

32. Cao T . “ LÞch sö §ång Th¸p M−êi (Tõ thÕ kØ XVIII ®Õn 1930)” trong §Þa chÝ §ång Th¸p M−êi, TrÇn B¹ch §»ng chñ biªn, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, 1996, tr. 230. Chç nµy t¸c gi¶ cã sù nhÇm lÉn, theo «ng Lª C«ng Lý, cuèi mïa n−íc ngËp, tøc lµ vµo kho¶ng sau th¸ng 10 ©m lÞch, cßn t¸t ®×a th×

®óng vµo kho¶ng th¸ng 2-3 ©m lÞch. Th¸ng 3 ©m lÞch lµ ®ît t¸t ®×a b¾t c¸ lÇn cuèi, chÊm døt mïa c¸.

§©y lµ thêi ®iÓm h¹n lín, cho ®Õn th¸ng 7 ©m lÞch (kÐo dµi kho¶ng 4 th¸ng), cã mét ®ît h¹n ng¾n, kho¶ng 2-3 tuÇn, d©n Nam Bé th−êng gäi lµ "h¹n bµ ch»n". Vµo ®Çu mïa m−a (th¸ng 5 ©m lÞch), c¸ lªn

®Î ®Çy trªn ruéng. §Õn th¸ng 7 ©m lÞch, c¸ con b¾t

®Çu lín, lóa træ ®ßng ®ßng th× gÆp h¹n bµ ch»n, c¸ bÞ m¾c c¹n, ng−êi d©n chØ viÖc tíi hèt mang vÒ.

33. TrÇn Hoµng DiÖu, NguyÔn Quang ¢n (chñ biªn).

§Þa chÝ TiÒn Giang, TËp II, Ban Tuyªn gi¸o TØnh ñy

TiÒn Giang, Trung t©m UNESCO Th«ng tin lÞch sö

vµ v¨n hãa ViÖt Nam, 2007, tr. 1011.

(7)

ThiÖu TrÞ thø 5, ngμy 26/12/1845, 1 s¾c ®êi Tù §øc thø 3, ngμy 8/11/1850), T©n HiÖp (1 s¾c ®êi Tù §øc thø 5, ngμy 29/11/1852), Phó KiÕt (2 s¾c ®êi ThiÖu TrÞ thø 5, ngμy 27/11/1845 vμ 26/12/1845; 1 s¾c ®êi Tù §øc thø 3, ngμy 8/11/1850), T©n H−¬ng (2 s¾c

®êi ThiÖu TrÞ thø 5, ngμy 26/11/1845 vμ 26/12/1845; 1 s¾c ®êi Tù §øc thø 3, ngμy 8/11/1850; 1 s¾c ®êi Tù §øc thø 5, ngμy 29/1/1852), Mü H¹nh §«ng (2 s¾c ®êi ThiÖu TrÞ thø 5 (1845), 1 s¾c ®êi Tù §øc thø 3 (1850), Mü H¹nh T©y (1 s¾c ®êi Tù

§øc thø 5 (1852), T©n Héi T©y (2 s¾c ®êi ThiÖu TrÞ thø 5 (1845), 1 s¾c ®êi Tù §øc thø 3 (1850), Th©n Nh¬n (1 s¾c ®êi Tù §øc thø 5, ngμy 29/11/1852)⁽³⁴⁾.

§iÓm ®¸ng chó ý lμ ë nh÷ng ng«i ®×nh kh«ng cã s¾c phong cho §¹i Cμn, th×

trong v¨n tÕ §¹i Cμn lu«n chiÕm ng«i vÞ thø nhÊt. Trong v¨n tÕ ®×nh TÞnh Hμ, vÞ thÇn ®Çu tiªn ®−îc cung thØnh lμ §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i Tø vÞ th−îng ®¼ng t«n thÇn, nguyªn tÆng Hμm Ho»ng Quang

§¹i Phæ B¸c HiÓn Hãa Trang Vi th−îng

®¼ng t«n thÇn, råi míi ®Õn c¸c vÞ thÇn kh¸c nh− ThÇn N«ng, T¶ ban, H÷u ban, TiÒn hiÒn, HËu hiÒn, S¬n l©m, B¹ch M·

Th¸i gi¸m, Thæ §Þa vμ c¸c nh©n thÇn⁽³⁵⁾. Trong c¸c ®×nh §iÒu Hßa (TP. Mü Tho), Phó Long (huyÖn Cai LËy), §¹i Cμn ®−îc

®−a vμo chÝnh ®iÖn, chiÕm h¼n ng«i vÞ cña Thμnh Hoμng cho thÊy søc ¶nh h−ëng m¹nh mÏ cña tÝn ng−ìng nμy trong thiÕt chÕ ®×nh lμng Nam Bé. Trong

®×nh §iÒu Hßa, võa cã s¾c phong cho §¹i Cμn võa cã s¾c phong cña Thμnh Hoμng, nh−ng v× tÝn ng−ìng cña §¹i Cμn m¹nh h¬n, nªn vÞ thÇn biÓn nμy ®· lÊn «ng thÇn cña ®×nh sang bμn T¶ ban hoÆc H÷u ban. C¸c ®×nh Kh¸nh HËu (Long An), T©n H−¬ng (Ch©u Thμnh, TiÒn Giang) chØ cã s¾c §¹i Cμn vμ Lang L¹i (r¸i c¸) mμ

kh«ng cã s¾c cho Thμnh Hoμng. §iÒu nμy còng cã thÓ gi¶i thÝch b»ng yÕu tè lÞch sö, «ng néi cña NguyÔn Huúnh §øc vμo khai ph¸ ë vïng nμy vèn cã nguån gèc tõ quan thñy qu©n d−íi thêi NguyÔn, gèc ë Qu¶ng B×nh.

TÝn ng−ìng thê §¹i Cμn ë §ång Th¸p M−êi (khu vùc ®ång tròng thuéc ®Þa bμn 3 tØnh Long An, TiÒn Giang, §ång Th¸p) cã thÓ nãi, ®Õn ®©y ®· ®−îc biÓu hiÖn víi nh÷ng d¹ng thøc phong phó, sinh ®éng nhÊt. Trªn b−íc ®−êng Nam tiÕn, Tø VÞ Th¸nh N−¬ng tõ lμ phóc thÇn biÓn, theo ch©n nh÷ng l−u d©n vμo khai ph¸ vïng

®ång tròng nμy, gÆp nh÷ng yÕu tè sinh th¸i ®Æc thï, ®· nhanh chãng thÝch nghi vμ biÕn ®æi cho phï hîp víi ®Þa bμn n¬i vïng ®Êt míi. NghÜa lμ tõ tÝn ng−ìng cña c− d©n biÓn, nóp d−íi c¸i vá truyÒn thuyÕt cña Tèng HËu, ®· biÕn thμnh tÝn ng−ìng ng− nghiÖp cña d©n khai th¸c c¸

®ång. Võa tiÕp thu yÕu tè cña thÇn biÓn do nhãm di thÇn nhμ Minh mang vμo nh−ng yÕu tè ®ång b»ng vÉn chiÕm −u thÕ, dï cho cã sù pha t¹p trong c¸c nghi thøc cóng tÕ⁽³⁶⁾.

Ng−îc l¹i, c− d©n ®¸nh c¸ s«ng ë B×nh

§Þnh, tõ ®ång b»ng l¹i v−¬n ra biÓn kh¬i

®Ó më réng kh«ng gian sinh tån, ph¶i

®èi phã víi sãng giã nªn ph¶i tiÕp nhËn trong hÖ thèng thÇn linh Ch¨m vÞ thÇn Po Riyak mμ T¹ ChÝ §¹i Tr−êng ®· cho lμ ViÖt hãa thμnh Tø vÞ Th¸nh N−¬ng⁽³⁷⁾.

34. T− liÖu cña c¸c «ng: NguyÔn N¨m (huyÖn Ch©u Thµnh, TiÒn Giang), Lª C«ng Lý (Ph©n viÖn V¨n hãa nghÖ thuËt ViÖt Nam t¹i TP. Hå ChÝ Minh), Tr−¬ng Ngäc T−êng (huyÖn Cai LËy, TiÒn Giang). T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n sù gióp ®ì quý b¸u ®ã.

35. T− liÖu do «ng NguyÔn N¨m (huyÖn Ch©u Thµnh, TiÒn Giang) cung cÊp.

36. NguyÔn H÷u HiÕu. T×m hiÓu v¨n hãa t©m linh Nam Bé, Nxb. TrÎ, 2004, tr. 111.

37. T¹ ChÝ §¹i Tr−êng, S®d, tr. 180.

(8)

HÇu hÕt c¸c th«n ven bê b¾c s«ng TiÒn tõ Mü Long ®Õn c¸c th«n thuéc khu vùc biªn giíi gi¸p Campuchia, n¬i cã ng−êi ViÖt vμ ng−êi Minh H−¬ng c− ngô ngay tõ buæi ®Çu khai ph¸ vμ cã lóc chuyªn vÒ ng− nghiÖp ®Òu thê §¹i Cμn (Ýt nhÊt 48

®×nh) víi lÖ cóng “cÇu ng−”⁽³⁸⁾. Mét sè

®×nh tiªu biÓu cã thê §¹i Cμn nh−: B×nh Hμng Trung, Mü X−¬ng (huyÖn Cao L·nh, §ång Th¸p), Phó Thμnh (huyÖn Tam N«ng, §ång Th¸p), An Phong (huyÖn Thanh B×nh, §ång Th¸p), Tr−êng Th¹nh (x· Th¹nh Ph−íc, huyÖn Th¹nh Hãa, Long An),v.v...

S¾c thÇn §¹i Cμn cña th«n An Phong gåm 3 s¾c, cÊp vμo c¸c ngμy 27/11 n¨m ThiÖu TrÞ thø 5 (27-12-1845), ngμy 26/12 n¨m ThiÖu TrÞ thø 5 (23-1-1846), ngμy 8/11 n¨m Tù §øc thø 3 (11-12-1850) phong tÆng cho Nam H¶i tø vÞ t«n thÇn, vμo thêi

®iÓm th¸ng 10-1988 ®−îc l−u gi÷ ë nhμ

«ng TrÇn Quang Phã (sinh n¨m 1916) ë chî An Phong, huyÖn Thanh B×nh (§ång Th¸p)⁽³⁹⁾.

§×nh Mü X−¬ng (Cao L·nh), n¬i cã miÕu §¹i Cμn hiÖn cßn 6 l¸ s¾c, trong ®ã cã 3 s¾c cho §¹i Cμn: 1 s¾c cÊp ngμy 27/11

®êi ThiÖu TrÞ thø 5 (26-12-1845), 1 s¾c kh¸c cÊp cïng ngμy nh−ng ®−îc gia phong thªm mÜ tù “HiÓn Hãa”, 1 s¾c cÊp ngμy 8/11 ®êi Tù §øc thø 3 (11-12-1850).

“S¾c §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i Hμm ho»ng Quang ®¹i ChÝ ®øc, tø vÞ Th−îng

−ng c¶nh mÖnh, miÕn niÖm thÇn h÷u kh¶ gia tÆng Hoμng ho»ng Quang ®¹i ChÝ ®øc Phæ b¸c tø vÞ Th−îng ®¼ng thÇn, nh−ng chuÈn KiÕn Phong huyÖn

B×nh Hμng Trung th«n y cùu phông sù.

Kh©m tai.

Tù §øc tam niªn thËp nhÊt ngo¹i b¸t nhùt.

Ên “S¾c mÖnh chi b¶o”

DÞch nghÜa:

“S¾c bèn vÞ Th−îng ®¼ng thÇn Hμm ho»ng Quang ®¹i ChÝ ®øc lμm lín m¹nh Nam h¶i n−íc nhμ gióp d©n cøu n−íc tõng nhiÒu lÇn hiÓn hiÖn linh øng. N¨m Minh M¹ng thø hai m−¬i mèt gÆp ngμy lÔ lín mõng thä n¨m m−¬i tuæi cña Th¸nh tæ Nh©n hoμng ®Õ ta, kØnh lêi phông chiÕu ban ¬n, ®· lμm lÔ cho n©ng bËc. nay ta v©ng mÖnh s¸ng cña Trêi, nghÜ ®Õn ®øc tèt cña thÇn tÆng thªm lμ bèn vÞ Th−îng ®¼ng thÇn Hμm ho»ng Quang ®¹i ChÝ ®øc Phæ b¸c, vÉn chuÈn cho th«n Mü X−¬ng, huyÖn KiÕn Phong thê phông nh− cò. ThÇn th× ph¶i gióp ®ì b¶o vÖ d©n ®en cña ta. KÝnh ®Êy.

Ngμy mïng 8 th¸ng 11 n¨m Tù §øc thø 3.

(Nh»m ngμy 11 th¸ng 12 n¨m 1850) (®ãng dÊu Ên “S¾c mÖnh chi b¶o”)⁽⁴⁰⁾ S¾c phong cho §¹i Cμn sím nhÊt ë T©y Nam Bé cã lÏ lμ cña th«n An Nh¬n (Ch©u Thμnh, §ång Th¸p) cÊp vμo n¨m 1800⁽⁴¹⁾.

38. NguyÔn H÷u HiÕu. “§×nh lµng ë §ång Th¸p vµ tÝn ng−ìng thÇn Thµnh Hoµng” trong V¨n hãa d©n gian §ång Th¸p, TËp 1, Héi V¨n häc nghÖ thuËt

§ång Th¸p, 2005, tr. 142.

39. Cao Tù Thanh. S®d, tr. 262.

40. NguyÔn H÷u HiÕu. “MiÔu “§¹i Cµn” Mü X−¬ng vµ tôc cóng cÇu ng− ë §ång Th¸p” trong V¨n hãa d©n gian §ång Th¸p, TËp 1, Héi V¨n häc nghÖ thuËt

§ång Th¸p, 2005, tr. 129.

41. NguyÔn H÷u HiÕu. T×m hiÓu tÝn ng−ìng Thµnh

Hoµng & ®Æc tr−ng ®×nh lµng Nam Bé ë §ång Th¸p,

Ban Tuyªn gi¸o TØnh ñy §ång Th¸p, 2002, tr. 43.

(9)

Tôc cóng cÇu ng− th−êng diÔn ra vμo lóc cao ®iÓm cña mïa c¸, lóc n−íc rót (th¸ng 12 ©m lÞch) hoÆc lång ghÐp trong lÖ cóng th−îng ®iÒn. Cô thÓ nh−: th«n An Phong (9-11/12 ©m lÞch), th«n An Phó⁽⁴²⁾ (20/12 ©m lÞch), Mü X−¬ng (16/12 ©m lÞch),v.v...

ë çc ®×nh cã s¾c thê §¹i Cμn, phÝa tr−íc cã 2 miÕu nhá: mét lμ bμi ng−, hai lμ bμi bé. Chi phÝ tÕ lÔ do çc sai viªn (hé chuyªn nghÒ ç) ®ãng gãp. H×nh thøc nμy còng gièng nh− sù ®ãng gãp cña çc hé lμm nghÒ biÓn trong lÔ héi Nghinh ¤ng.

C¸ch thøc tÕ lÔ mçi n¬i cã kh¸c nhau, nh−ng vÉn chung −íc väng lμ ®¸nh b¾t

®−îc nhiÒu c¸. Trong tÕ lÔ cã diÔn bãng rçi (móa bãng), nghÖ thuËt móa mang

®Ëm s¾c th¸i Ch¨m. Bμ bãng võa ®äc mét bμi kÖ tïy theo hoμn c¶nh øng víi c¸c vÞ thÇn ®−îc mêi ®Õn chøng kiÕn buæi lÔ vμ ban ph−íc lμnh cho chñ tÕ vμ d©n lμng.

LÔ cÇu ng− phÇn lín th−êng diÔn ra ë

®×nh lμng. §−îc xem lμ th−îng ®¼ng thÇn vμ n»m trong hÖ thèng thÇn linh quèc gia, song thÇn §¹i Cμn kh«ng n»m trong hÖ thèng thÇn Thμnh Hoμng, nªn kh«ng cã tró së riªng. V× vËy th−êng

®−îc thê chung víi Thμnh Hoμng bæn c¶nh (h¹ ®¼ng thÇn). C¸ biÖt, cã n¬i cã miÕu riªng nh− Mü X−¬ng, ®−îc gäi lμ miÕu §¹i Cμn. MiÕu gåm hai nhμ vu«ng.

Bμn thê t¹i ch¸nh ®iÖn cã bμi vÞ “§¹i Cμn”. Hai bªn lμ t¶ ban, h÷u ban, phÝa tr−íc lμ bμn thê héi ®ång. Ngμy ch¸nh tÕ, thøc cóng ngoμi thøc ¨n chÝnh cßn cã hoa qu¶ vμ mét thñ vÜ heo sèng (t−îng tr−ng heo cßn sèng). Bμn héi ®ång cóng mét m©m thÞt sèng vμ thøc ¨n nÊu chÝn.

trøng, t«m) vμ mét sè thøc cóng kh¸c nh− c¸ lãc n−íc trui, muèi hét, n−íc uèng... nh»m tèng tiÔn thÇn vμ tæ tiªn vÒ quª cò. Nghi thøc nμy gièng trong lÔ tèng «n hay cóng viÖc lÒ ë Nam Bé, mang mμu s¾c §¹o gi¸o.

Ngoμi h×nh thøc cóng cÇu ng− tËp thÓ cßn cã c¸ thÓ cña nh÷ng ®Þa chñ ®×a, chuyªn khai th¸c c¸ ®ång ë §ång Th¸p M−êi⁽⁴³⁾.

BÕn Tre lμ tØnh ven biÓn còng cã tôc thê §¹i Cμn, ch¼ng h¹n nh− c¸c ®×nh Long §Þnh, ®×nh H»ng Th¹nh (huyÖn B×nh §¹i), ®×nh An Héi (thÞ x· BÕn Tre)⁽⁴⁴⁾. Trong ®ã, ®×nh An Héi cã 2 s¾c phong cho §¹i Cμn (1 cña ®×nh Mü Hãa

®êi Tù §øc thø 5, ngμy 29/11/1852, 1 s¾c cña ®×nh Phó Kh−¬ng ®êi Tù §øc thø 5, ngμy 29/11/1852). Do n¨m 1907, n¨m lËp chî BÕn Tre, c¸c th«n An §øc, An Hßa, An ThuËn, Phó Kh−¬ng, Mü Hãa s¸p nhËp thμnh lμng An Héi⁽⁴⁵⁾.

C¸c ®×nh trªn huyÖn ®¶o Phó Quèc, Hμ Tiªn, R¹ch Gi¸ (VÜnh Thanh V©n, Kiªn Giang) ®Òu cã thê §¹i Cμn vμ cã s¾c phong riªng.

Kh¶o s¸t trong Th− môc thÇn tÝch thÇn s¾c, c¸c tØnh ë Nam Bé cã s¾c phong hoÆc thÇn tÝch §¹i Cμn l¹i ®−îc xÕp lÉn lén d−íi c¸i tªn Nam H¶i⁽⁴⁶⁾ (thùc chÊt lμ

42. Nay thuéc x· Phó Thµnh, huyÖn Tam N«ng,

§ång Th¸p.

43. NguyÔn H÷u HiÕu. S®d, tr. 114-115.

44. NguyÔn ChÝ BÒn. T×m hiÓu mét sè hiÖn t−îng v¨n hãa d©n gian BÕn Tre, Nxb. Khoa häc x· héi, 1997, tr. 48. NguyÔn H÷u HiÕu. S®d, tr. 112.

45. Ban Qu¶n trÞ ®×nh An Héi. LÞch sö ®×nh An Héi, thÞ x· BÕn Tre, tµi liÖu ®¸nh m¸y. ¤ng NguyÔn V¨n B¶y, Ch¸nh héi tr−ëng Ban Qu¶n trÞ ®×nh An Héi cung cÊp, xin ch©n thµnh c¶m ¬n.

46. ThÇn C¸ ¤ng (c¸ voi) cã danh hiÖu lµ §¹i Cµn

Cµn quèc gia Nam H¶i th¸nh n−¬ng v−¬ng ®Òu lµ thÇn

(10)

§¹i Cμn) trong c«ng tr×nh nμy: Th¾ng Tam (Bμ RÞa-Vòng Tμu), An Nh¬n (TP. Hå ChÝ Minh), T©n ¢n, Kh¸nh HËu, An Lôc Long, Thanh VÜnh §«ng, Th¹nh Hßa (Long An), An Ph−íc, Long Phông, Quèc S¬n, Ph−íc Thä, Th¹ch T©n, Hßa Kh¸nh, Mü §øc T©y, Mü ThiÖn, Mü H−ng, Mü ThuËn, An H÷u, An Th¸i Trung, Hßa Léc, H−ng ThuËn, Mü Lîi, Mü L−¬ng, Thanh H−ng, Hßa An, Long Phó, Phó Hßa, T©n S¬n, Phó Quý, Tam B×nh, Mü Trung

§«ng, B×nh Phó, HiÖp §øc, Héi S¬n, Mü Thμnh, Xu©n S¬n, Mü Trang, CÈm S¬n, Mü H¹nh, Mü H¹nh Trung, Mü Ph−íc T©y, NhÞ Mü, T©n B×nh, T©n Héi, T©n Phó

§«ng, §iÒu Hßa Thanh Hßa, Thanh Phó, B×nh Thñy, Hßa An, Mü Th¹nh, B×nh Ninh, B×nh Phan, B×nh Phôc NhÊt, Hßa

§Þnh, Qu¶n Long, Long B×nh §iÒn (TiÒn Giang) T©n Th¹ch, B×nh §¹i, B¶o Th¹nh (BÕn Tre), Thíi Hßa (VÜnh Long)⁽⁴⁷⁾. §©y lμ sè liÖu cuéc tæng ®iÒu tra cña Héi Kh¶o cøu phong tôc c¸ch ®©y h¬n 60 n¨m vÒ sù tÝch c¸c thÇn ®−îc thê ë lμng quª ViÖt Nam vμ sè liÖu nμy ch¾c ch¾n lμ ch−a ®Çy ®ñ nh−ng nã ph¶n ¸nh kh¸

trung thùc cø liÖu cña c¸c nhμ nghiªn cøu ë ®Þa ph−¬ng ®· ®−a ra.

Khu vùc Mü Tho (§Þnh T−êng cò), tÝn ng−ìng §¹i Cμn ph¸t triÓn m¹nh, v× tõ n¨m 1679, nh÷ng ng−êi Minh H−¬ng do D−¬ng Ng¹n §Þch ®øng ®Çu ®· vμo khai ph¸ vïng nμy cïng víi nh©n d©n ®Þa ph−¬ng, nªn viÖc hä duy tr× tËp tôc nμy vμ xem §¹i Cμn nh− mét vÞ thÇn b¶o hé

®−êng biÓn cïng víi Thiªn HËu th¸nh mÉu lμ mét tÊt yÕu.

Trong sè c¸c vÞ phóc thÇn ®−îc thê ë

®×nh miÕu Nam Bé th× §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i Tø vÞ t«n thÇn ®−îc xÕp ë ng«i vÞ ®Çu tiªn, lÇn l−ît lμ Thiªn HËu Thiªn Phi, Nam H¶i Long V−¬ng Th−îng ®¼ng

thÇn, B¹ch M· Th¸i Gi¸m Th−îng ®¼ng thÇn, Cao C¸c Th−îng ®¼ng thÇn, D−¬ng Phi Phu nh©n Th−îng ®¼ng thÇn, Thiªn Y Ana DiÔn Ngäc Phi Th−îng ®¼ng thÇn,

§¹i Cμn quèc gia Nam H¶i Tø vÞ t«n thÇn d−íi thêi vua Minh M¹ng ®−îc phong tÆng Hμm Ho»ng Qu¶ng §¹i ChÝ

§øc, gia tÆng Phæ B¸c (Minh M¹ng, 1840), gia tÆng HiÓn Hãa (ThiÖu TrÞ, 1841), gia tÆng Trang Huy (Tù §øc) vμ ®¼ng trËt lμ Th−îng ®¼ng thÇn⁽⁴⁸⁾.

3. NhËn xÐt

- Tôc thê Tø vÞ Th¸nh N−¬ng (hay §¹i Cμn) cã nguån gèc tõ NghÖ An vμo ®Õn Nam Bé ®· cã nhiÒu biÕn ®æi so víi ë vïng ®Êt cò vÒ nhiÒu ph−¬ng diÖn.

- Møc ®é phæ biÕn cña tËp tôc nμy ë Nam Bé thËm chÝ cßn “®Ëm ®Æc” h¬n so víi ë B¾c Bé th«ng qua sè l−îng çc ®×nh lμng Nam Bé cã thê §¹i Cμn, çc s¾c phong cßn l−u gi÷ (chñ yÕu d−íi thêi ThiÖu TrÞ, Tù §øc). Ç biÖt cã mét vμi n¬i cã miÕu §¹i Cμn riªng (§ång Th¸p, §ång Nai), t−¬ng tù nh− miÕu C¶ (§μ N½ng).

- Tôc thê §¹i Cμn ë Nam Bé b¾t ®Çu tõ thÕ kØ XVIII vμ vÉn tån t¹i cho ®Õn ngμy nay.

- Tø VÞ Th¸nh N−¬ng tõ mét vÞ phóc thÇn biÓn ë B¾c Bé vμo ®Õn Nam Bé ®·

47. Tr−¬ng ThÞ Thä, NguyÔn V¨n Héi (chñ biªn).

Th− môc thÇn tÝch thÇn s¾c, ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi, 1996, tr. 145, 176, 183, 712-720, 1046, 1047, 1222, 1267. Tªn c¸c tØnh cò trong s¸ch nµy, chóng t«i ®· chuyÓn sang ®¬n vÞ hµnh chÝnh hiÖn hµnh.

48. Huúnh Ngäc Tr¶ng, Tr−¬ng Ngäc T−êng. S®d, tr.

110-111.

(11)

n¬i ®ång b»ng, thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt ë khu vùc §ång Th¸p M−êi hoÆc cña v¹n chμi ë n¬i nay ®· ®« thÞ hãa (TP. Hå ChÝ Minh). Nã ng−îc víi qu¸ tr×nh tiÕn ra biÓn cña c− d©n ®¸nh c¸ s«ng ë B×nh

§Þnh, ®Ó tiÕp nhËn thÇn Po Riyak ®·

®−îc ViÖt hãa thμnh Tø VÞ Th¸nh N−¬ng. - §¹i Cμn lu«n chiÕm vÞ trÝ ®Çu tiªn trong c¸c v¨n tÕ cóng ®×nh, cßn trong s¾c phong lμ th−îng ®¼ng thÇn tuy thÇn hiÖu kh«ng phong phó nh− ë B¾c Bé.

Kh«ng thÊy c¸c truyÒn thuyÕt liªn quan

- Cã hiÖn t−îng ®ång nhÊt §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i tø vÞ th¸nh n−¬ng vμ Nam H¶i cù téc ngäc l©n t«n thÇn (Ç ¤ng) thμnh §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i t−íng qu©n Cù téc Ngäc l©n t«n thÇn, trong ®ã tÝn ng−ìng thê ç Voi m¹nh h¬n tÝn ng−ìng §¹i Cμn (Tø vÞ th¸nh n−¬ng). HoÆc nhËp §¹i Cμn Tø vÞ vμ hai thÇn R¸i Ç

(Lang Th¸t nhÞ ®¹i t−íng qu©n, §«ng Nam s¸t h¶i nhÞ ®¹i t−íng qu©n) thμnh vÞ thÇn cã danh hiÖu §¹i Cμn quèc gia Nam H¶i Lang Th¸t nhÞ ®¹i t−íng qu©n.

- Trong c¸c ®×nh miÕu thê §¹i Cμn ë Nam Bé cßn cã mét tËp hîp c¸c thÇn linh kh¸c c¶ Ch¨m-Hoa-ViÖt nh− Thiªn HËu Thiªn Phi, Nam H¶i Long V−¬ng Th−îng

®¼ng thÇn, B¹ch M· Th¸i Gi¸m Th−îng

®¼ng thÇn, §«ng Nam S¸t H¶i NhÞ ®¹i t−íng qu©n chi thÇn, Thñy Long t«n thÇn, Nam H¶i Cù Téc Ngäc L©n t«n thÇn, §−¬ng C¶nh Thæ §Þa, ThÇn N«ng, T¶ ban, H÷u ban, TiÒn hiÒn, HËu hiÒn, S¬n l©m vμ c¸c nh©n thÇn cã nguån gèc tõ miÒn Trung (NguyÔn Phôc, Bïi T¸

H¸n). Trong ®ã, c¸c vÞ thÇn biÓn chiÕm vÞ trÝ quan träng.

- Trong nghi thøc cóng tÕ còng chÞu

¶nh h−ëng tõ tôc thê c¸ ¤ng (Po Riyak) th«ng qua h×nh thøc cÇu ng− ë §ång Th¸p M−êi, cho thÊy tôc thê Tø VÞ Th¸nh N−¬ng b¾t nguån tõ cöa Cên (Quúnh L−u, NghÖ An) ®· cã qu¸ tr×nh giao l−u, tiÕp biÕn gi÷a c¸c líp v¨n hãa Ch¨m- ViÖt-Hoa, mμ ë Nam Bé lμ nh÷ng biÓu hiÖn sinh ®éng, phong phó so víi n¬i nã

®· ph¸t sinh. /.