TÝNH TÊT YÕU CñA T¦ DUY PHøC HîP
PH¹M KHI£M ÝCH(*)
T− duy vµ nghiªn cøu t− duy
T− duy cã vai trß ®Æc biÖt trong ®êi sèng. T− duy ¶nh h−ëng quyÕt ®Þnh ®Õn hµnh ®éng. “Mäi ho¹t ®éng cña con ng−êi
®−îc thùc hiÖn th«ng qua t− duy”. Vµo cuèi ®êi, F. Engels ®· x¸c nhËn nh− thÕ trong bøc th− göi Franz Mehring ngµy 14/7/1893 (1, tr.776). Trong bøc th− cã ý nghÜa ®Æc biÖt nµy F. Engels thõa nhËn
“c¶ K. Marx vµ t«i ®Òu ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm” v× trong t¸c phÈm cña m×nh Marx còng nh− t«i “®Òu nhÊn m¹nh tr−íc hÕt r»ng nh÷ng kh¸i niÖm chÝnh trÞ, ph¸p lý vµ nh÷ng kh¸i niÖm t− t−ëng kh¸c vµ nh÷ng hµnh ®éng do c¸c kh¸i niÖm Êy quy ®Þnh, lµ b¾t nguån tõ nh÷ng sù kiÖn kinh tÕ, c¬ së cña nh÷ng kh¸i niÖm Êy”.
Lµm nh− vËy lµ ®· coi nhÑ nh÷ng ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng thøc nhê ®ã nh÷ng kh¸i niÖm nµy ®· h×nh thµnh. H¬n n÷a chóng
“®· ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch ®éc lËp trong t− duy cña nh÷ng thÕ hÖ tr−íc vµ
®· tr¶i qua mét lo¹t qu¸ tr×nh ph¸t triÓn
®éc lËp trong t− duy cña nh÷ng thÕ hÖ nèi tiÕp nhau”. F. Engels nhÊn m¹nh: “KhÝa c¹nh Êy cña vÊn ®Ò, t«i cho r»ng tÊt c¶
chóng ta ®Òu ®· kh«ng chó träng ®óng møc... vµ bao giê còng lµm xong råi míi thÊy sai” (1, tr. 778).
Thùc chÊt cña sai lÇm nµy lµ ë quan niÖm ®¬n gi¶n ho¸ vÒ t− duy vµ tån t¹i, coi ®ã lµ hai cùc ®èi lËp víi nhau mét c¸ch cøng nh¾c, “hoµn toµn kh«ng thÊy
®−îc sù t¸c ®éng qua l¹i, cè ý quªn r»ng mét nh©n tè lÞch sö mét khi ®−îc nh÷ng nh©n tè kh¸c, xÐt tíi cïng lµ nguyªn
nh©n kinh tÕ, lµm n¶y sinh ra th× nh©n tè lÞch sö ®ã còng cã thÓ t¸c ®éng trë l¹i ®Õn m«i tr−êng cña nã, vµ thËm chÝ ®Õn nh÷ng nguyªn nh©n ®· t¹o ra nã” (1, tr. 778).
BÊt chÊp nh÷ng lêi c¶nh b¸o cña F.
Engels, ngµy nay nhiÒu ng−êi vÉn nghiªn cøu t− duy theo quan ®iÓm cò, quan ®iÓm quyÕt ®Þnh luËn duy vËt tÇm th−êng, phñ nhËn sù t−¬ng t¸c, tÝnh phøc hîp cña t−
duy vµ tån t¹i. (*)
Edgar Morin ®· ®−a l¹i mét quan niÖm míi vÒ t− duy vµ nghiªn cøu t− duy:
“T− duy lµ ph−¬ng thøc cao nhÊt cña nh÷ng ho¹t ®éng tæ chøc cña tinh thÇn, mµ b»ng vµ qua ng«n ng÷, nã thiÕt lËp quan niÖm vÒ thùc t¹i vµ vÒ c¸ch nh×n thÕ giíi cña nã” (2, tr.286).
Edgar Morin lu«n g¾n t− duy víi ho¹t
®éng “tæ chøc tri thøc” (3, PhÇn III, tr.323-523), ho¹t ®éng s¸ng t¹o, n¨ng lùc
®Æt vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. ¤ng nhÊn m¹nh nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña t− duy: “T−
duy bao qu¸t vµ ph¸t huy nhiÒu lo¹i h×nh hay ph−¬ng thøc kh¸c nhau cña trÝ th«ng minh, nh−ng v−ît lªn tÊt c¶ nhê tÇm quan träng cña thµnh phÇn ph¶n t−, n¨ng lùc tæ chøc vµ s¸ng t¹o cña m×nh.
TrÝ th«ng minh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. T− duy còng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, nh−ng cßn ®Æt ra
®−îc nh÷ng vÊn ®Ò s©u s¾c, tæng qu¸t, nã tù ®Ò xuÊt c¸c vÊn ®Ò kh«ng cã lêi gi¶i, trong ®ã cã nh÷ng vÊn ®Ò siªu h×nh häc (mÐtaphysique – siªu vËt lý); tõng lóc nã
(*) PGS., ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam
còng tù ®Æt vÊn ®Ò vÒ hiÖu lùc gi¸ trÞ cña b¶n th©n vµ giíi h¹n cña hiÖu lùc ®ã. T−
duy cµng ph¸t triÓn th× cµng gi¶i quyÕt
®−îc c¸c vÊn ®Ò, cµng ®Æt vÊn ®Ò th× cµng tù ®Æt vÊn ®Ò vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh” (4, phÇn II).
Nh− mäi ho¹t ®éng cña tinh thÇn, t−
duy ph¸t triÓn trong vµ b»ng viÖc vËn dông ng«n ng÷, trÝ th«ng minh, logic häc, ý thøc, vµ nã còng bao gåm c¶ n¨ng khiÕu vÒ quan niÖm, h×nh dung. Nh− vËy lµ nhê t− duy, trÝ th«ng minh con ng−êi ®Æt ra nh÷ng c©u hái vµ tù ®Ò xuÊt cho m×nh nh÷ng vÊn ®Ò, t×m kiÕm lêi gi¶i, ph¸t minh, qua ®ã ®¹t tíi n¨ng lùc s¸ng t¹o.
Nghiªn cøu t− duy chñ yÕu lµ nh»m ph¸t huy n¨ng lùc s¸ng t¹o ®ã, ph¸t triÓn t− duy phª ph¸n vµ s¸ng t¹o. §©y lµ c«ng viÖc cña c¶ triÕt häc lÉn khoa häc. T− duy vèn thuéc lÜnh vùc triÕt häc, nh−ng kh«ng n»m gän trong triÕt häc, mµ cã ë mäi lÜnh vùc khoa häc, kü thuËt, ®êi th−êng, cã c¶
ë nhµ b¸c häc, nhµ t− t−ëng, còng nh− ë ng−êi mï ch÷.
Trong thÕ kû XX ng−êi ta chøng kiÕn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− duy phøc hîp. T− duy phøc hîp (pensÐe complexe), hay lµ t− duy vÒ tÝnh phøc hîp (penser la complexitÐ) g¾n liÒn víi tªn tuæi cña Edgar Morin vµ HiÖp héi do «ng s¸ng lËp (HiÖp héi T− duy phøc hîp – APC, Paris).
¤ng ®· dµy c«ng nghiªn cøu t− duy phøc hîp trong nhiÒu t¸c phÈm, ®Æc biÖt lµ trong cuèn s¸ch NhËp m«n t− duy phøc hîp (5) vµ trong bé Ph−¬ng ph¸p (La MÐthode, gåm 6 tËp) – t¸c phÈm chñ yÕu cña Edgar Morin. “Ph−¬ng ph¸p” mµ «ng nãi tíi chÝnh lµ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn tÝnh phøc hîp, ph−¬ng ph¸p gióp chóng ta cã kh¶ n¨ng t− duy vÒ tÝnh phøc hîp.
T− duy phøc hîp lµ tÊt yÕu trong thêi
®¹i ngµy nay. Mét mÆt t− duy ®¬n gi¶n hãa ngµy cµng béc lé nh÷ng bÊt cËp, nh÷ng h¹n chÕ vµ sai lÇm cña nã, khiÕn cho con ng−êi bÊt lùc kh«ng nhËn ra ®−îc
tÝnh phøc hîp cña thùc t¹i, do ®ã dÉn tíi
“trÝ tuÖ mï lßa” (5, tr.7) (*).
MÆt kh¸c, vµo cuèi thÕ kØ XX ®· cã kh¶ n¨ng vµ trªn thùc tÕ ®· h×nh thµnh mét ph−¬ng thøc t− duy kh¸c ®ñ m¹nh ®Ó v−ît qua sù th¸ch thøc cña thùc t¹i, ®èi tho¹i vµ th−¬ng thuyÕt víi nã. Edgar Morin viÕt: “BÖnh lý hiÖn ®¹i cña t©m trÝ n»m ë viÖc siªu ®¬n gi¶n hãa ®ang che kÝn tÝnh phøc hîp cña thùc t¹i... ChØ duy cã t− duy phøc hîp míi khai hãa ®−îc tri thøc cña chóng ta mµ th«i”.
Lµ ng−êi “cha ®Î cña t− duy phøc hîp” (6, tr.28), Edgar Morin ®· kÓ l¹i qu¸
tr×nh h×nh thµnh t− duy phøc hîp tõ cuèi nh÷ng n¨m 1960, d−íi sù t¸c ®éng cña lý thuyÕt th«ng tin, ®iÒu khiÓn häc, lý thuyÕt hÖ thèng vµ lý thuyÕt tù - tæ chøc nh− thÕ nµo. §Ó x¸c lËp c¬ së v÷ng ch¾c cho t− duy phøc hîp, «ng ®· tËp trung mäi nç lùc vµo viÖc “triÓn khai mét lý thuyÕt, mét logic, mét tri thøc luËn vÒ tÝnh phøc hîp ®Ó cã thÓ nhËn biÕt con ng−êi”
(5, tr.21-22). Môc tiªu trung t©m cña t−
duy phøc hîp lµ nhËn biÕt con ng−êi – mét siªu phøc hîp cña tiÕn hãa vò trô.
Quan niÖm vÒ tÝnh phøc hîp
TÝnh phøc hîp, hay c¸i phøc hîp (la complexitÐ, le complexus) ®−îc hiÓu nh−
lµ nh÷ng g× liªn kÕt l¹i víi nhau, ®an dÖt cïng nhau. TÝnh phøc hîp liªn quan ®Õn khèi l−îng khæng lå nh÷ng t−¬ng t¸c gi÷a c¸c bé phËn cÊu thµnh dÞ biÖt, g¾n bã h÷u c¬ víi nhau, t¹o nªn “tÊm dÖt chung”
(tissu commun) kh«ng thÓ ph©n c¸ch vµ quy gi¶n ®−îc. Bé n·o ng−êi lµ mét siªu phøc hîp, gåm h¬n 10 tû tÕ bµo. Mäi hÖ thèng tù - tæ chøc, kÓ c¶ nh÷ng tæ chøc
®¬n gi¶n nhÊt còng ®Òu ®−îc kÕt hîp bëi mét sè l−îng rÊt lín c¸c ®¬n vÞ vµ t−¬ng t¸c cña chóng, lín ®Õn møc th¸ch ®è kh¶
n¨ng tÝnh to¸n cña chóng ta.
(*) Trong bµi nµy c¸c ®o¹n trÝch dÉn ®Òu lÊy ë cuèn "NhËp m«n t− duy phøc hîp" nÕu kh«ng cã chó thÝch riªng (P.K.I.)
H·y nh×n tÊm tranh th¶m. Nã ®−îc dÖt bëi nh÷ng sîi lanh, t¬, b«ng, len, mÇu s¾c ®ñ lo¹i. Muèn hiÓu ®−îc tÊm th¶m nµy rÊt cÇn hiÓu biÕt c¸c ®Þnh luËt vµ nguyªn t¾c liªn quan ®Õn mçi lo¹i sîi.
Nh−ng tæng céng mäi tri thøc vÒ tõng lo¹i sîi vÉn kh«ng ®ñ ®Ó nhËn thøc ®−îc chÊt l−îng vµ ®Æc tÝnh cña tÊm dÖt. ë ®©y c¸c sîi kh«ng ph¶i ®−îc bè trÝ ngÉu nhiªn mµ
®−îc tæ chøc theo mét ph¸c th¶o, mét tæng thÓ thèng nhÊt mµ tõng bé phËn ph¶i h−íng vµo c¸i tæng thÓ. Gi÷a bøc tranh vµ ng−êi s¶n xuÊt, doanh nghiÖp, cã quan hÖ h÷u c¬. Khi s¶n xuÊt hµng hãa, doanh nghiÖp ®ång thêi tù s¶n xuÊt b¶n th©n m×nh. §Êy lµ thùc chÊt cña tÝnh phøc hîp.
Cã hai c¸ch hiÓu kh«ng ®óng vÒ tÝnh phøc hîp:
Mét lµ cho r»ng tÝnh phøc hîp dÉn tíi viÖc lo¹i bá tÝnh ®¬n gi¶n hãa. ThËt ra, lµm nh− vËy chØ dÉn tíi sù ®¬n gi¶n hãa kh¸c mµ th«i. H¬n n÷a t− duy ®¬n gi¶n hãa ®· tõng nu«i d−ìng nh÷ng b−íc tiÕn lín lao cña khoa häc ph−¬ng T©y tõ thÕ kû XVII ®Õn cuèi thÕ kû XIX. Bëi vËy viÖc
®¬n gi¶n hãa lµ cÇn thiÕt, cè nhiªn ph¶i t−¬ng ®èi hãa nã. T− duy phøc hîp t×m c¸ch tÝch hîp c¸c ph−¬ng thøc t− duy ®¬n gi¶n hãa, nh−ng lu«n kh−íc tõ nh÷ng hÖ qu¶ mang tÝnh c¾t xÐn, quy gi¶n, phiÕn diÖn, che khuÊt tÝnh phøc hîp cña thùc t¹i.
Hai lµ ®ång nhÊt tÝnh phøc hîp víi tÝnh toµn vÑn (complÐtude). ThËt ra tri thøc toµn vÑn lµ kh«ng thÓ cã ®−îc. CÇn chÊp nhËn nguyªn lý bÊt toµn vµ bÊt ®Þnh cña tri thøc. ChÊp nhËn tÝnh phøc hîp còng lµ chÊp nhËn m©u thuÉn. T− duy phøc hîp mong muèn ®¹t ®Õn mét tri thøc ®a chiÒu, chó träng liªn kÕt tri thøc, kÕt nèi c¸i mét víi c¸i nhiÒu, thèng nhÊt trong ®a d¹ng (unitas multiplex).
Tri thøc luËn vÒ tÝnh phøc hîp
Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− duy phøc hîp ®ßi hái ph¶i ph¸t triÓn tri thøc
luËn phøc hîp (ÐpistÐmologie complexe), hay tri thøc luËn vÒ tÝnh phøc hîp (ÐpistÐmologie de la complexitÐ). Tri thøc luËn th−êng ®−îc ®Þnh nghÜa nh− lµ sù kh¶o s¸t triÕt häc vÒ tri thøc con ng−êi nãi chung vµ tri thøc khoa häc nãi riªng.
V× vËy tri thøc luËn lµ “lÜnh vùc gi¸p ranh” gi÷a triÕt häc víi khoa häc.
Trong cuéc täa ®µm gi÷a Edgar Morin víi b¶y vÞ gi¸o s− Bå §µo Nha thuéc c¸c bé m«n kh¸c nhau (triÕt häc, vËt lý häc, sinh häc, sö häc, t©m lý häc x·
héi, v¨n häc) ng−êi ta hái: «ng lµ ai mµ l¹i kh«ng cã tªn trong danh s¸ch c¸c nhµ triÕt häc, còng kh«ng ®Ých thùc lµ nhµ khoa häc? Edgar Morin tr¶ lêi: b¶n th©n t«i cÇn ®¶m ®−¬ng vÞ trÝ trung gian gi÷a khoa häc vµ triÕt häc, kh«ng ®øng h¼n mét bªn nµo, nh−ng ®i tõ bªn nµy sang bªn kia, nç lùc thiÕt lËp mét ho¹t ®éng giao l−u cho t«i, ë t«i vµ do t«i. T«i hoµn toµn ®øng ngoµi cöa nh÷ng phßng nghiªn cøu khoa häc chuyªn ngµnh, nh−ng rÊt quan t©m ®Õn nh÷ng ý t−ëng bao hµm, hay tiÒm Èn trong c¸c lý thuyÕt khoa häc.
§øng ë vÞ trÝ ®Æc biÖt ®ã, Edgar Morin cã ®iÒu kiÖn ph©n tÝch sù biÕn ®æi vÒ tri thøc luËn, d−íi sù t¸c ®éng cña khoa häc thÕ kû XX.
Khëi ®Çu lµ hai ®ét ph¸ khÈu trong khu«n khæ tri thøc luËn cña khoa häc cæ
®iÓn. §ét ph¸ khÈu vËt lý häc vi m« khai th«ng mèi liªn hÖ phøc hîp gi÷a ng−êi quan s¸t vµ c¸i ®−îc quan s¸t. §ét ph¸
khÈu vËt lý häc vÜ m« lµm cho quan s¸t phô thuéc vµo vÞ trÝ vµ tèc ®é cña ng−êi quan s¸t, phøc hîp hãa c¸c mèi quan hÖ gi÷a kh«ng gian vµ thêi gian.
Cïng víi vËt lý häc, sù ph¸t triÓn cña lý thuyÕt hÖ thèng, ®iÒu khiÓn häc, lý thuyÕt th«ng tin, ®Æc biÖt lµ lý thuyÕt tù- tæ chøc ®· ®−a l¹i nh÷ng biÕn ®æi c¸ch m¹ng vÒ tri thøc luËn, h×nh thµnh tri thøc luËn phøc hîp. Edgar Morin h×nh dung sù ph¸t triÓn nµy nh− mét tªn löa ba tÇng: Quan ®iÓm hÖ thèng vµ ®iÒu
khiÓn häc gièng nh− tÇng ®Çu tiªn, cho phÐp khëi ®éng mét tÇng tiÕp theo lµ lý thuyÕt tù-tæ chøc, råi lý thuyÕt nµy ®Õn l−ît m×nh l¹i ch©m ngßi cho mét tÇng thø ba, mang tÝnh tri thøc luËn - tÇng cña nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t−îng. Mèi quan hÖ nµy kh«ng cã tÝnh nhÞ nguyªn, ®−îc thÓ hiÖn b»ng sù chia t¸ch, chèi bá, lo¹i trõ lÉn nhau, nh− trong tri thøc luËn cæ ®iÓn.
NhÊn m¹nh quan ®iÓm tri thøc luËn phøc hîp, Edgar Morin viÕt: “Nh− vËy quan ®iÓm cña chóng ta võa hµm ®Þnh thÕ giíi, võa c«ng nhËn chñ thÓ. H¬n n÷a, nã ®Æt c¸i nµy vµ c¸i kia trong thÕ t−¬ng hç, g¾n liÒn víi nhau: thÕ giíi chØ cã thÓ hiÖn h÷u nh− nã h»ng hiÖn h÷u. Tøc lµ ch©n trêi réng më cña mét hÖ sinh th¸i vÒ hÖ sinh th¸i, ch©n trêi cña tù tÝnh sù vËt (physis), khi cã mét chñ thÓ t− duy (sujet pensant), nÊc thang ph¸t triÓn sau cïng cña tÝnh phøc hîp tù-tæ chøc. Nh−ng mét chñ thÓ nh− vËy ®· chØ cã thÓ xuÊt hiÖn trong mét qu¸ tr×nh vËt lý - víi hµng ngh×n c«ng ®o¹n bÞ chi phèi bëi mét hÖ sinh th¸i ngµy cµng phong phó vµ táa réng - bao hµm trong ®ã sù ph¸t triÓn cña hiÖn t−îng tù-tæ chøc. Do ®ã chñ thÓ vµ
®èi t−îng biÓu lé nh− hai sù xuÊt hiÖn cùc h¹n kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau cña mèi quan hÖ gi÷a hÖ tù-tæ chøc / hÖ sinh th¸i”.
§Æc ®iÓm quan träng cña tri thøc luËn phøc hîp lµ tÝnh nhÊt qu¸n vµ tÝnh h−íng më cña nã. T− duy phøc hîp ®ßi hái ph¶i cã tri thøc luËn më vµ ng−îc l¹i.
Trong thêi ®¹i mµ tri thøc luËn mang tÝnh sen ®Çm (ÐpistÐmologie gendarme) nh− hiÖn nay, ph¶i nhÊn m¹nh r»ng tri thøc luËn kh«ng ph¶i lµ cø ®iÓm chiÕn l−îc cÇn chiÕm lÜnh nh»m ®Æt mäi tri thøc d−íi quyÒn kiÓm so¸t tèi cao, lo¹i bá mäi lý thuyÕt ®èi nghÞch, vµ n¾m ®éc quyÒn vÒ kiÓm chøng vµ do ®ã c¶ vÒ ch©n lý. Tri thøc luËn kh«ng ph¶i lµ gi¸o chñ mµ còng kh«ng ph¶i lµ tßa ¸n, nã cïng lóc lµ n¬i tró ngô cña c¸i bÊt ®Þnh vµ cña ®èi hîp
logic. Thùc vËy, tÊt c¶ nh÷ng bÊt ®Þnh
®−îc chóng ta ®Ò cËp ®Òu ph¶i mang ra
®èi chøng víi nhau, chØnh lý lÉn nhau, tõng c¸i mét ®èi tho¹i víi nhau, mÆc dï chí bao giê hi väng dïng thø b¨ng keo t−
t−ëng ®Ó bÞt kÝn hÕt lç hæng cuèi cïng.
ChuÈn thøc cña tÝnh phøc hîp
ChuÈn thøc cã vai trß ®Æc biÖt trong nhËn thøc vµ t− duy cña con ng−êi. Mçi c¸ nh©n ®Òu nhËn thøc, t− duy, hµnh
®éng tïy theo nh÷ng chuÈn thøc ®· ¨n s©u trong hä. NÕu t− duy ®¬n gi¶n hãa chÞu sù chi phèi cña chuÈn thøc vÒ tÝnh gi¶n ®¬n (paradigme de simplicitÐ) th× t−
duy phøc hîp h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong khu«n khæ cña chuÈn thøc vÒ tÝnh phøc hîp (paradigme de complexitÐ).
ChuÈn thøc lµ thuËt ng÷ cña nhµ b¸c häc Thomas S. Kuhn (paradigm, còng dÞch lµ mÉu h×nh, khu«n mÉu, hÖ chuÈn) trong c«ng tr×nh næi tiÕng “The Structure of Scientific Revolutions” (7). Theo Thomas S. Kuhn, chuÈn thøc thÓ hiÖn
“toµn bé tËp hîp nh÷ng niÒm tin, nh÷ng gi¸ trÞ, nh÷ng kÜ thuËt v.v... mµ c¸c thµnh viªn cña mét céng ®ång nhÊt ®Þnh cïng chia sΔ (7, tr.339). ChuÈn thøc xuÊt hiÖn råi bÞ thay thÕ bëi mét chuÈn thøc míi.
C¸ch m¹ng khoa häc chÝnh lµ sù thay ®æi chuÈn thøc ®ã, còng lµ sù thay ®æi c¸i nh×n vÒ thÕ giíi.
Sö dông thuËt ng÷ “chuÈn thøc”, Edgar Morin cho r»ng thuËt ng÷ nµy
“chøa ®ùng nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n, hay nh÷ng ph¹m trï chñ ®¹o cña lý tÝnh, cïng víi lo¹i h×nh nh÷ng quan hÖ logic vÒ hót/®Èy (phÐp héi, phÐp tuyÓn, phÐp kÐo theo, hay c¸c phÐp tÝnh kh¸c) gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm hay ph¹m trï Êy” (3, tr.441).
Cã thÓ lÊy “chuÈn thøc lín cña ph−¬ng T©y” lµm vÝ dô tiªu biÓu. ChuÈn thøc nµy do Descartes (1596-1650) x¸c lËp vµ ®· bÞ ¸p ®Æt bëi nh÷ng chÆng
®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö ch©u ¢u tõ thÕ kû XVII. ChuÈn thøc Descartes t¸ch
rêi chñ thÓ víi kh¸ch thÓ, mçi bªn cã mét lÜnh vùc riªng, mét bªn lµ triÕt häc vµ nghiªn cøu ph¶n t−, bªn kia lµ khoa häc vµ nghiªn cøu kh¸ch quan. KiÓu t¸ch rêi theo lèi nhÞ nguyªn nµy cø nèi dµi thªm m·i, xuyªn suèt mäi bé phËn kh¾p vò trô:
chñ thÓ - kh¸ch thÓ, linh hån - thÓ x¸c, tinh thÇn - vËt chÊt, chÊt l−îng - sè l−îng, môc ®Ých - nguyªn nh©n, t×nh c¶m - lý trÝ, tù do - tÊt yÕu, tån t¹i - b¶n chÊt.
ChuÈn thøc trªn ®©y cña Descartes lµ chuÈn thøc ®¬n gi¶n hãa. Nã quy ®Þnh c¸c kh¸i niÖm chñ ®¹o theo tinh thÇn ®èi lËp vµ x¸c lËp quan hÖ logic chia t¸ch theo phÐp tuyÓn (disjonction), tøc lµ døt kho¸t chän mét trong hai, lo¹i trõ mäi kh¶ n¨ng thø ba. ChuÈn thøc ®¬n gi¶n hãa lµ chuÈn thøc thiÕt lËp mét kû c−¬ng, mét trËt tù kh¾p vò trô. ChuÈn thøc nµy cñng cè t− duy c¬ giíi, ph¸ vì nh÷ng khèi tæng thÓ h÷u c¬ vµ tá ra mï lßa tr−íc tÝnh phøc hîp cña thùc t¹i.
§· ®Õn lóc cÇn cã cuéc c¸ch m¹ng vÒ chuÈn thøc: “Chóng ta ®ang b−íc vµo thêi kú ®Ých thùc cña cuéc c¸ch m¹ng chuÈn thøc s©u xa, cã thÓ nãi cßn cÊp tiÕn h¬n c¶
cuéc c¸ch m¹ng thÕ kû XVI – XVII” (5, tr.
178). Cuéc c¸ch m¹ng nµy x¸c lËp chuÈn thøc vÒ tÝnh phøc hîp. Mét trong nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña chuÈn thøc nµy lµ ph¶i cã mét ph−¬ng thøc vËn dông logic häc mét c¸ch phøc hîp, nh»m kh¾c phôc nh÷ng ®èi chän cæ ®iÓn theo kiÓu “hoÆc lµ hoÆc lµ”. NÕu t− duy ®¬n gi¶n hãa dùa trªn quyÒn ngù trÞ cña hai lo¹i phÐp tÝnh logic lµ phÐp tuyÓn (disjonction) vµ phÐp quy gi¶n (rÐduction) mµ c¶ hai vèn lµ tµn b¹o vµ m¸y mãc, th× c¸c nguyªn t¾c cña t− duy phøc hîp nhÊt thiÕt sÏ lµ nguyªn t¾c ph©n biÖt, phÐp héi vµ phÐp kÐo theo (principe de distinction, de conjonction et d’implication).
Cïng víi viÖc vËn dông c¸c phÐp tÝnh logic häc cæ ®iÓn, Edgar Morin nªu lªn ba nguyªn t¾c míi cña t− duy phøc hîp:
nguyªn t¾c ®èi hîp logic, nguyªn t¾c håi
quy vµ nguyªn t¾c toµn h×nh (principe dialogique, principe rÐcursif, principe hologrammatique) (5, tr.112-117).
T− duy phøc hîp do Edgar Morin khëi x−íng. Nh−ng xÐt ®Õn cïng th× ®©y lµ s¶n phÈm cña c¶ mét chÆng ®−êng ph¸t triÓn lÞch sö, v¨n hãa, v¨n minh nh©n lo¹i. Nã thÓ hiÖn mét tæng thÓ c¸c quan niÖm míi, tÇm nh×n míi, kh¸m ph¸
míi, suy t− míi vµ mong −íc cña t¸c gi¶
“t×m kiÕm sù thèng nhÊt gi÷a khoa häc vµ lý thuyÕt vÒ tÝnh phøc hîp nh©n b¶n ë tr×nh ®é rÊt cao”.
TµI LIÖU THAM KH¶O
1. M¸c - ¡ng Ghen TuyÓn tËp. TËp VI.
H.: Sù thËt, 1984.
2. Edgar Morin. Ph−¬ng ph¸p 3. Tri thøc vÒ tri thøc. Nh©n häc vÒ tri thøc. Lª Diªn dÞch, Ph¹m Khiªm Ých biªn tËp vµ giíi thiÖu. H.: §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 2006, 471tr.
3. Edgar Morin. Ph−¬ng ph¸p 4. T−
t−ëng. N¬i c− tró, cuéc sèng, tËp tÝnh, tæ chøc cña t− t−ëng. Chu TiÕn ¸nh dÞch, Ph¹m Khiªm Ých biªn tËp vµ giíi thiÖu. H.: §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 2008, 570tr.
4. Edgar Morin. Ph−¬ng ph¸p 5. Nh©n lo¹i vÒ nh©n lo¹i. B¶n s¾c nh©n lo¹i.
Chu TiÕn ¸nh dÞch, Ph¹m Khiªm Ých biªn tËp vµ giíi thiÖu. H.: Tri thøc, 2010.
5. Edgar Morin. NhËp m«n t− duy phøc hîp. Chu TiÕn ¸nh vµ Chu Trung Can dÞch, Ph¹m Khiªm Ých biªn tËp vµ giíi thiÖu. H.: Tri Thøc, 2009.
6. Ph¹m Khiªm Ých. Edgar Morin vµ triÕt häc gi¸o dôc. T¹p chÝ Th«ng tin KHXH, sè 8, 2008
7. Thomas S. Kuhn. CÊu tróc c¸c cuéc c¸ch m¹ng khoa häc. Chu Lan §×nh dÞch. H.: Tri thøc, 2008.