THỰC TRẠNG NGUY CƠ TRẦM CẢM Ở CÁC BÀ MẸ CÓ CON MẮC BỆNH, ĐIỀU TRỊ TẠI KHOA SƠ SINH,
BỆNH VIỆN TRẺ EM HẢI PHÒNG NĂM 2019
Đồng Thị Phương Thúy1, Đặng Văn Chức1, Lê Thị Thu Hằng1, Lê Thị Minh Luyến2, Nguyễn Thị Tuyết1, Đoàn Văn Thành1, Nguyễn Xuân Hùng3, Đinh Quang Trung4, Vũ Quang Hưng1
TÓM TẮT22
Mục tiêu: nghiên cứu nhằm xác định tỷ lệ nguy cơ mắc trầm cảm mẹ sau sinh có con nằm điều trị tại khoa Sơ sinh bệnh viện Trẻ em Hải Phòng năm 2019 và xác định 1 số yếu tố liên quan. Đối tượng và phương pháp. Đối tượng gồm 105 bà mẹ sau sinh có con nằm điều trị tại khoa Sơ sinh bệnh viện Trẻ em Hải Phòng năm 2019. Phương pháp nghiên cứu mô tả cắt ngang.
Kết quả và kết luận. Tỷ lệ trầm cảm ở bà mẹ sau sinh có con nằm điều trị tại khoa Sơ sinh bệnh viện trẻ trẻ em Hải Phòng là 21,9%. Một số yếu tố liên quan có ý nghĩa thống kê với trầm cảm gồm: sống đơn thân, không có bảo hiểm y tế, tiền sử đẻ non, sảy thai, tử vong, giới tính không phù hợp, kinh tế khó khăn và bệnh nặng.
Từ khóa. Sau sinh, Trầm cảm, Yếu tố nguy cơ
SUMMARY
THE SITUATION OF POSTPARTUM DEPRESSION MOTHER HAVING SICK CHILD BEING TREATED AT
1 Trường đại học Y Dược Hải Phòng
2 Bệnh viện Trẻ em Hải Phòng
3 Bệnh viện Sản Nhi Hưng Yên
4Bệnh viện Công an tỉnh Ninh Bình Chịu trách nhiệm chính: Đặng Văn Chức Email: dvchuc@hpmu.edu.vn
Ngày nhận bài: 18.3.2021
Ngày phản biện khoa học: 15.4.2021 Ngày duyệt bài: 20.5.2021
NEONATE DEPARTMENT HAI PHONG CHILDREN HOSPITAL IN 2019
Objectives. The study was done to estimate the incidence of postpartum depression risk in mother having sick child being treated at Neonate Department of Haiphong Children Hospital in 2019 and describe some risk factors.
Subjects and Methods. Subjects included 105 mothers having sick child being treated at Neonate Department in 2019. The method was a cross-sectional study. Results and Conclusions.
The incidence of maternal postpartum depression risk was 21.9%. Some risk factors included single living, not having health insurance, maternal history having premature, miscarrage, death, unexpected gender, difficult economics and severe child illness.
Keywords. Depresion, Postpartum, Risk Factors
I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Trầm cảm sau sinh (TCSS) hiện đang là một vấn đề sức khỏe đang được quan tâm trên toàn cầu do tỷ lệ mắc và hậu quả mà nó gây ra. TCSS là một dạng của bệnh trầm cảm, ảnh hưởng chủ yếu đến phụ nữ và một số ít nam giới sau khi đứa con sinh ra. Biểu hiện của TCSS bao gồm: tâm trạng chán nản, mệt mỏi, chán ăn, mất ngủ, tâm thần kích động hoặc thờ ơ, cảm giác tội lỗi và xấu hổ quá mức, không có khả năng tập trung, mất tự chủ và có suy nghĩ tự tử [6].
Hậu quả của TCSS có thể khiến người mẹ không quan tâm tới con của mình, bỏ mặc, hành hạ con, thậm chí giết hại con hoặc tự sát. Bên cạnh đó, việc trầm cảm kéo dài làm rối loạn hệ thống nội tiết cho cơ thể, có thể khiến cho người mẹ mất sữa, rối loạn chuyển hóa, nguy cơ cao về các chứng bệnh tim mạch và tiêu hóa. Đối với đứa con, hậu quả của TCSS khiến trẻ có xu hướng có những cảm xúc và hành vi bất thường, chậm phát triển nhận thức, khó khăn trong các mối quan hệ xã hội, có lòng tự tin thấp, thụ động và có nhiều nguy cơ mắc bệnh trầm cảm. Ngoài ra, TCSS còn ảnh hưởng xấu tới hạnh phúc gia đình.
Trầm cảm sau sinh đã được nghiên cứu ở nhiều quốc gia trên thế giới và tỷ lệ bệnh cũng thay đổi theo từng nghiên cứu, phụ thuộc khu vực nghiên cứu, định nghĩa được sử dụng, thời điểm đánh giá, đặc điểm văn hóa của dân số nghiên cứu, cỡ mẫu, công cụ nghiên cứu sử dụng để đo trầm cảm, và phương pháp thống kê, tỉ lệ này dao động từ 4,4% đến 73,7% [6].
Tại Việt Nam, có khoảng 12 triệu người(
trên 15% dân số) mắc 10 chứng rối loạn tâm thần thường gặp như lo âu, trầm cảm, nghiện rượu, ma túy, mất trí tuổi già... trong đó có tới 80% người bệnh không được chăm sóc và điều trị đúng cách. TCSS cũng nằm trong số đó.
Cùng với tốc độ phát triển của xã hội hiện đại, chúng ta ngày càng phải đối mặt với nhiều vấn đề và áp lực công việc ngày càng gia tăng trong cuộc sống. Giai đoạn mang thai và sinh con khiến người phụ nữ gặp nhiều áp lực, căng thẳng hơn. Bệnh trầm cảm vì thế có xu hướng tăng và phổ biến hơn.
Hầu như khi nói về chăm sóc bà mẹ sau sinh, người ta chỉ nghĩ đến việc chăm sóc sức khỏe thể chất, giúp người mẹ đủ chất dinh
dưỡng nhằm cung cấp đủ sữa, đủ sức khỏe chăm con, mà chưa quan tâm đến cảm nhận cũng như sức khỏe tâm thần của bà mẹ, đặc biệt là bà mẹ có con ốm [3].
Chúng tôi tiến hành nghiên cứu này nhằm:
1. Xác định bà mẹ có nguy cơ tỷ lệ trầm cảm sau sinh có con đang điều trị tại khoa Sơ sinh, Bệnh viện Trẻ em Hải Phòng năm 2019.
2. Mô tả một số yếu tố liên quan tới tình trạng trầm cảm ở đối tượng nghiên cứu trên.
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Đối tượng
Gồm các bà mẹ và con họ đang nằm điều trị tại các bệnh khác nhau tại khoa Sơ sinh Bệnh viện Trẻ em Hải Phòng năm 2019.
Tiêu chuẩn lựa chọn: Các bà mẹ sau sinh, trực tiếp chăm sóc con đang điều trị nội trú tại Khoa Sơ sinh, Bệnh viện Trẻ em Hải Phòng, đồng ý tham gia nghiên cứu.
Tiêu chuẩn loại trừ: Các bà mẹ không biết chữ, mắc các bệnh lý tâm thần khác trước khi sinh con hoặc không đồng ý tham gia nghiên cứu.
2.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu Địa điểm nghiên cứu là khoa Sơ sinh Bệnh viện trẻ em Hải Phòng. Thời gian nghiên cứu từ 1-6 năm 2019.
2.3. Phương pháp nghiên cứu 2.3.1. Phương pháp
Nghiên cứu mô tả cắt ngang.
2.3.2. Cỡ mẫu và chọn mẫu
Lấy mẫu toàn bộ theo phương pháp tiện ích.
2.3.3. Chỉ số và biến số nghiên cứu theo mục tiêu
- Mục tiêu 1
Thông tin về mẹ: tuổi, nghề nghiệp, trình độ học vấn
Tỷ lệ nguy cơ trầm cảm chung = số bà mẹ có nguy cơ trầm cảm theo thang điểm Edinburgh/ tổng số bà mẹ tham gia nghiên cứu
- Mục tiêu 2
Một số yếu tố liên quan đến nguy cơ trầm cảm của bà mẹ: nghề nghiệp, tuổi, học vấn, tình trạng hôn nhân, địa dư, kinh tế, tiền sử mẹ sảy, đẻ non, thai chết lưu, con trước chết tại bệnh viện…, giới tính của con không như ý, phân loại bệnh của con nặng, kinh tế khó khăn, không có bảo hiểm, điều kiện khoa phòng/trang thiết bị bệnh viện
2.3.4. Thu thập thông tin Thông tin được thu thập gồm:
Nghiên cứu kỹ hồ sơ bệnh án đề lấy thông tin về trẻ
Phỏng vấn trực tiếp bà/hoặc nghiên cứu kỹ hồ sơ bệnh án đề lấy thông tin cần thiết vào hồ sơ bệnh án đã được thiết kế từ trước.
Đáng giá nguy cơ trầm cảm chúng tôi dựa vào Thang đo Edinburgh ( D1- D10). Thang điểm này đã được chuẩn hóa áp dụng trong các nghiên cứu về trầm cảm bà mẹ ở Việt Nam.
Nếu tổng điểm của đối tượng >=21 thì đối tượng có nguy cơ trầm cảm.
2.3.5. Xử lý số liệu
Số liệu được nhập và xử lý nhờ phần mềm thống kê SPSS 20.0.
Tính tỷ lệ phần trăm, so sánh tỷ lệ phần trăm bằng test χ2, có sự khác biệt khi p<0,05.
Tính OR để tìm liên quan đến trầm cảm.
+ Nếu OR=1 không có liên quan + Nếu OR<1 liên quan nghịch + Nếu OR>1 liên quan thuận
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
3.1. Tỷ lệ các bà mẹ có nguy cơ trầm cảm sau sinh
3.1.1. Thông tin chung về đối tượng nghiên cứu
Trong 105 bà mẹ tham gia nghiên cứu, nhóm ≤ 20 tuổi chiếm 7,6%, 21-25 tuổi chiếm 21,9%, nhóm 26-30 tuổi 35,2%, nhóm 31-30 tuổi 25,7%, nhóm ≥ 36 tuổi 9,5%.
Tiểu học chiếm 2,9%, THCS 20,0%, THPT 47,7%, Cao học/đại học 26,7%, sau đó học 2,9%.
Nông dân 1,0%, công nhân 59,0%, viên chức 8,6%, nội trợ 10,5%, tự do 21%.
3.1.2. Tỷ lệ bà mẹ nguy cơ mắc trầm cảm Bảng 3.1. Tỷ lệ trầm cảm
Trầm cảm Số lượng (n) Tỷ lệ (%)
Trầm cảm 23 21,9
Không 82 78,1
Tổng 105 100,0
Nhận xét. Tỷ lệ các bà mẹ nguy cơ mắc trầm cảm là 21,9%.
3.2. Một số yếu tố liên quan đến trầm cảm Bảng 3.2. Liên quan trầm cảm với nhóm tuổi
Trầm cảm
Tuổi Trầm cảm
Không trầm cảm
OR, 95%CI, p
≤ 20 tuổi 2 6 0,78 (0,09-6,32)
21-25 tuổi 6 17 0,82 (0,16-4,25)
26-30 tuổi 6 31 0,45 (0,09-2,26)
31-35 tuổi 6 21 0,66 (0,13-3,39)
≥ 36 tuổi 3 7 OR=1
Tổng 23 82 100,0
Nhận xét. Nếu lấy nhóm tuổi >=36 làm nhóm nền để phân tích với các nhóm tuổi khác chúng tôi nhận thấy trầm cảm không có liên quan với bất kỳ nhóm tuổi nào của đối tượng nghiên cứu
Bảng 3.3. Liên quan trầm cảm với học vấn Trầm cảm
Học vấn Trầm cảm Không trầm
cảm
OR, 95%CI, p
Tiểu học 1 2 2,3 (0,17-30,59)
THCS 4 17 1,08 (0,25-4,64)
THPT 13 37 1,62 (0,51-5,13)
Cao đẳng/Đại học 5 23 OR=1
Sau đại học 0 3
Tổng 23 82 100,0
Nhận xét. Khi phân tích tầng chúng tôi nhận thấy trầm cảm không liên quan tới học vấn của mẹ.
Bảng 3.4. liên quan trầm cảm với nghề nghiệp Trầm cảm
Nghề nghiệp Trầm cảm Không trầm
cảm
OR, 95%CI, p
Nông dân 1 0
Công nhân 14 48 OR=1
Viên chức 1 8 0,43 (0,05-3,73)
Nội trợ 2 9 0,76 (0,15-3,94)
Tự do 5 17 1,00 (0,31-3,22)
Tổng 23 82
Nhận xét. Tình trạng trầm cảm không liên quan đến nghề nghiệp của đối tượng nghiên cứu.
Bảng 3.5. Một số yếu tố liên quan khác với trầm cảm Trầm cảm
Địa dư Trầm cảm Không trầm
cảm
OR, 95%CI, p
Thành phố (Thị trấn/thị xã) 10 42 0,73 (0,29-1,89)
>0,05
Nông thôn/ Miền núi 13 40
Hoàn cảnh sống
Đơn thân 4 1 17,01
(1,80-161,39)
<0,01
Sống cùng chồng 29 81
Bảo hiểm sức khỏe
Không 10 5 11,84
(3,48-40,28)
<0,05
Có 13 77
Tiền sử con chết
Có 9 12 3,45
(1,23-9,65)
<0,05
Không 14 60
Giới tính không phù hợp
Có 7 4 6,25
(1,82-25,63)
<0,05
Không 20 78
Kinh tế gia đình
Khó khăn 11 21 2,66
(1,02-6,93)
<0,05
Không khó khăn 12 61
Hài lòng về trang thiết bị
Không 4 11 1,30
(0,38-4,50)
>0,05
Có 22 79
Phân loại bệnh
Bệnh nặng 9 10 4,62
(1,59-13,45)
<0,05
Không nặng 14 72
Nhận xét. Trầm cảm liên quan với hoàn cảnh sống, không có bảo hiểm sức khỏe, tiền sử con chết, giới tính không phù hợp, hoàn cảnh kinh tế khó khăn và trẻ mắc bệnh nặng.
IV. BÀN LUẬN
4.1. Tỷ lệ đối tượng nguy cơ mắc trầm cảm
Tỷ lệ trầm cảm của chúng tôi là 21,9%
(bảng 3.1). Theo TCYTTG năm 2016 có tới 15%- 20% phụ nữ mắc trầm cảm giai đoạn sơ sinh ở các nước phát triển [8]. Nhìn chung tỷ lệ trầm cảm giai đoạn sơ sinh là khoảng 13%. Tuy nhiên, tỷ lệ này rất đa dạng, từ 4,4% đến 73,7%, phụ thuộc vào khu vực nghiên cứu, công cụ được sử dụng để đo trầm cảm, phương pháp thống kê, thời điểm đánh giá và đặc điểm văn hóa của dân số
nghiên cứu [6]. Tại châu Á, một nghiên cứu thống kê cho thấy tỷ lệ trầm cảm sơ sinh là 21,8% [6]. Theo Toru T và CS [7] tỷ lệ trầm cảm của các bà mẹ sau sinh là 22,4% cao hơn của chúng tôi.
Nước ta có trên 15% dân số, tức là khoảng 12 triệu người mắc 10 chứng rối loạn tâm thần thường gặp như lo âu, trầm cảm, nghiện rượu, ma túy, mất trí tuổi già...trong đó có tới 80% người bệnh không được chăm sóc và điều trị đúng cách do thiếu đội ngũ cán bộ y tế chuyên trách về vấn đề này. Hiện nay, chương trình điều trị bệnh trầm cảm tại
cộng đồng đã và đang được triển khai thí điểm ở một số tỉnh trong cả nước.
Trong vòng 10 năm trở lại đây, đã có những công trình nghiên cứu về trầm cảm sau sinh. Tại thành phố Hồ Chí Minh, năm 2009, tác giả Lương Bạch Lan và cộng sự đã nghiên cứu trên 285 sản phụ sinh tại Bệnh viện Hùng Vương có con gửi dưỡng nhi, ghi nhận được các kết quả: tỷ lệ trầm cảm sơ sinh là 11,6% [2]. Năm 2010, tác giả Phạm Ngọc Thanh và cộng sự đã nghiên cứu trầm cảm ở bà mẹ có con sinh non đang nằm viện tại khoa Sơ sinh, Bệnh viện Nhi đồng 1 cho thấy 70,8% bà mẹ có EPDS ≥ 13 điểm, nghĩa là có nguy cơ cao mắc TCSS, 27,1% các bà mẹ có tư tưởng tự tử [4].
Tại Đà Nẵng, tác giả Dương Thị Kim Hoa (2015) và cộng sự đã cho kết quả nghiên cứu tiến hành trên 600 phụ nữ có chồng ở thời điểm 4 tuần đến 6 tháng sau sinh, cho thấy:
19,3% mắc trầm cảm sơ sinh [1]. Tại Hà Nội, theo Nguyễn Thị Như Mai và cộng sự (2018), tỷ lệ mắc TCSS đánh giá bằng EPDS là 27,3% [2].
4.2. Một số yếu tố liên quan
Bảng 3.2,3,4 cho thấy trầm cảm không liên quan đến học vấn, tuổi, và nghề nghiệp của đối tượng nghiên cứu. Tuy nhiên Dương Thị Kim Hoa (2015) và cộng sự thấy nghề nghiệp của bà mẹ, tình trạng hôn nhân, mẹ bị ốm khi mang thai, mất ngủ sau sinh và sự phát triển của trẻ trong thời gian qua [1].
Bảng 3.5 là liên quan hoàn cảnh sống đơn thân với trầm cảm. Mẹ sống đơn thân nuôi con tại bệnh viện nguy cơ trầm cảm tăng lên 17,01 lần so với bà mẹ sống với chồng.
Nghiên cứu của Munaf và cộng sự (2013) đã cho thấy rằng thái độ tích cực của người chồng khi thể hiện bằng ngôn ngữ hay phi ngôn ngữ trong giao tiếp cũng như khi thể hiện tình yêu và sự quan tâm tới thai nhi
cũng sẽ làm giảm căng thẳng cho phụ nữ sau sinh. Ngược lại, mối quan hệ khó chịu với chồng dễ khiến phụ nữ bị TCSS. Một số nghiên cứu trước đó cũng chỉ ra rằng, sự hài lòng của hôn nhân có mối quan hệ ngược chiều với tỷ lệ mắc TCSS và ngược lại.
Bảng 3.5 cho thấy mẹ có tiền sử sẩy thai, sinh non, chết lưu hay chết tại bệnh viện nguy cơ trầm cảm tăng lên 3,45 lần so với bà mẹ tiền sử bình thường. Kết quả nghiên cứu phù hợp với kết của của Lương Bạch Lan và cộng sự các yếu tố liên quan là: thời gian nằm viện của con hơn 30 ngày, không khỏe khi mang thai và tử vong sơ sinh. Năm 2010, Phạm Ngọc Thanh và cộng sự đã nghiên cứu trầm cảm ở bà mẹ có con sinh non đang nằm viện tại khoa Sơ sinh, Bệnh viện Nhi đồng 1 cho thấy: 70,8% bà mẹ có EPDS ≥ 13 điểm, nghĩa là có nguy cơ cao mắc TCSS, 27,1%
các bà mẹ có tư tưởng tự tử.
Nghiên cứu của chúng tôi đi sâu về yếu tố kinh tế và liên quan đến kinh liệu có liên quan đến trầm cảm. Bảng 3.5 cho thấy kinh tế khó khăn liên quan đến trầm cảm OR=2,66, Không có bảo hiểm nguy cơ mẹ trầm cảm tăng lên 11,84 lần. Nguyễn Thị Như Mai và cộng sự (2018) gthấy các yếu tố liên quan có ý nghĩa thống kê bao gồm điều kiện kinh tế khó khăn, san sẻ công việc từ chồng, chăm con về đêm [1]. Phạm Thị Thư [4] cũng thấy yếu tố kinh tế, bệnh tật của con liên quan đến trầm cảm ở mẹ. Azad R và CS [5] cũng nhận thấy gia đình nghèo, mất việc do có thai, bạo lực gia đình liên quan chặt chẽ với trầm cảm mẹ.
Chúng tôi thấy áp lực giới tính không phù hợp ở lần sinh này cũng liên quan đến trầm cảm. Mẹ sinh con giới tính không phù hợp nguy cơ mẹ trầm cảm tăng lên 6,25 lần.
Khi con mắc bệnh nặng mẹ nguy cơ trầm cảm tăng lên 4,62 lần. Nhận xét này phù hợp
với nhận xét của Phạm Thị Thư [4]. Khi con mắc bệnh nặng là điều mà mẹ/bố và toàn gia đình phải lo lắng nhất, lo lắng đến ăn ngủ thất thường không điều độ có thể dẫn đến sang chấn tâm lý, trầm cảm.
Toru T và CS [7] trầm cảm hay xảy ra trong vòng 6 tuần sau sinh. Trẻ gặp vấn đề về ngủ, bạo lực gia đình, quan hệ vợ chồng không hòa thuận, tiền sử trầm cảm liên quan với trầm cảm sau sinh của mẹ.
Khi phân tích gộp nghiên cứu về bạo lực người mẹ với nguy cơ trầm cảm sau sinh, Zhang S và CS [8] nhận thấy phụ nữ trải qua bạo lực tình dục, bạo lực thân thể, bạo lực gia đình, bị bạo lực từ thời thanh niên đều liên quan chặt chẽ tới trầm cảm sau sinh con.
V. KẾT LUẬN
Qua kết quả và bàn luận chúng tôi có 1 số kết luận sau đây về
Tỷ lệ các bà mẹ sau sinh có nguy cơ trầm cảm là 21,9%.
Một số yếu tố liên quan có ý nghĩa thống kê với trầm cảm gồm: sống đơn thân, không có bảo hiểm y tế, tiền sử đẻ non, sảy thai, tử vong con, giới tính không phù hợp, kinh tế khó khăn và trẻ được phân bệnh nặng.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Dương Thị Kim Hoa và Võ Văn Thắng (2015). Trầm cảm sau sinh và các yếu tố liên quan ở phụ nữ có chồng tại quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng. Tạp chí Y học dự phòng, 25(8), 342
2. Lương Bạch Lan và Huỳnh Nguyễn Khánh Trang (2009). Tỷ lệ và yếu tố liên quan trầm cảm sau sanh ở bà mẹ có trẻ gửi dưỡng nhi tại Bệnh viện Hùng Vương. Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh, 13(1), 104-108.
3. Nguyễn Thị Như Mai, Hoàng Thị Huyền và Nguyễn Hoàng Long (2018). Rối loạn trầm cảm sau sinh ở bà mẹ có con điều trị nội trú tại Bệnh viện Saint Paul. Tạp chí Điều dưỡng Việt Nam, 22, 24-31.
4. Phạm Thị Thư (2017). Trầm cảm sau sinh và 1 số yếu tố liên quan ở phụ nữ có chồng tại huyện Kiến Thụy- Hải Phòng năm 2017, Khóa luận tốt nghiệp chuyên ngành Y học dự phòng, Trường Đại học Y Dược Hải Phòng.
5. Azad R et al (2019), “Prevalence and risk factors of postpartum depression within one years after birth in urban slums of Dhaka, Bangladesh”, PLoS One, 2;14(5):e0215735.
6. Olson T, Bowen A, Smith-Fehr J et al (2018). Going home with baby: innovative and comprehensive support for new mothers.
Prim Health Care Res Dev, 1-6.
7. Toru T, Chemir F, Anand S (2018),
“Magnitude of postpartum depression and associated factors among women in Mizan Aman town, Bench Maji zone, Southwest Ethiopia”, BMC Pregnancy Childbirth, 14;
18(1): 442.
8. Zhang S et al (2019), “Maternal violence experiences and risk of postpartum depression: A meta-analysis of cohort studies”, Eur Psychiatry, 55:90-101.
