vÊn ®Ò c«ng gi¸o víi sè phËn lª v¨n duyÖt

(1)

vÊn ®Ò c«ng gi¸o

víi sè phËn Lª V¨n DuyÖt

®ç quang h−ng^(*)

ét trong nh÷ng khÝa c¹nh ph¶i xem xÐt khi gi¶i quyÕt "vÊn ®Ò Lª V¨n DuyÖt" lµ th¸i ®é cña «ng vÒ VÊn ®Ò C«ng gi¸o, ®Æc biÖt trong nh÷ng n¨m cuèi ®êi d−íi triÒu Minh M¹ng, ®Æc biÖt h¬n n÷a lµ nh÷ng sù kiÖn tr−íc vµ sau sù biÕn chiÕm thµnh Phiªn An (Gia §Þnh) cña Lª V¨n Kh«i, con nu«i «ng.

VÊn ®Ò C«ng gi¸o kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn sè phËn cña Lª V¨n DuyÖt. §©y còng lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò gai gãc nhÊt víi b¶n th©n triÒu ®×nh Minh M¹ng (1820 - 1840). Lµ mét vÞ Hoµng ®Õ mµ sö gia TrÇn Träng Kim ca ngîi lµ «ng vua m¹nh mÏ, kh«n ngoan, mùc th−íc vµ v¨n tù nh−ng chÝnh Minh M¹ng l¹i trë thµnh nh©n vËt næi tiÕng bËc nhÊt trong chÝnh s¸ch cÊm

®¹o vµ th−êng bÞ c¸c sö gia C«ng gi¸o gäi lµ

"NÐron cña ViÖt Nam".

Bµi viÕt nµy sÏ ®i s©u vµo khÝa c¹nh ®ã, mong muèn ®−îc bµn thªm vÒ "c«ng, téi" cña T¶ qu©n Lª V¨n DuyÖt, "Phã V−¬ng", ng−êi duy nhÊt trong triÒu ®×nh mµ chÝnh vua Minh M¹ng ph¶i kÝnh nÓ. Ng−êi mµ cho ®Õn nay, vÉn ®−îc mét bé phËn trong nh©n d©n Sµi Gßn - Gia §Þnh (nay lµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh) tr©n träng thê phông, h−¬ng khãi chuyªn cÇn, nhÊt lµ trong “l¨ng T¶ qu©n Lª V¨n DuyÖt” (gäi lµ l¨ng «ng).

C©u "c¸i quan ®Þnh luËn" cã lÏ kh«ng hoµn toµn ®óng víi tr−êng hîp Lª V¨n DuyÖt. Bëi v×, chÝnh sau khi «ng mÊt, c©u chuyÖn vÒ «ng míi thùc sù b¾t ®Çu.

Thêi minh m¹ng: c«ng gi¸o mét vÊn ®Ò khã kh¨n

Ngay thêi Gia Long (1802 - 1820), mÆc dï cã quan hÖ mËt thiÕt vµ "chÞu ¬n" Gi¸o héi Ph¸p, nhÊt lµ ®èi víi Cha C¶ (Pigneau de BÐhaine), NguyÔn ¸nh còng kh«ng thÓ chÊp

nhËn th¸i ®é kiªu h·nh vµ cøng nh¾c cña c¸c gi¸o sÜ thõa sai. Khi bµn luËn víi P. de BÐhaine vÒ vÊn ®Ò tÝn ng−ìng, NguyÔn ¸nh

®· phª ph¸n th¸i ®é bÊt khoan dung cña C«ng gi¸o víi c¸c tÝn ng−ìng truyÒn thèng cña ViÖt Nam vµ nhÊt lµ tôc thê cóng Tæ tiªn.

Mét t¸c gi¶ Ph¸p cã ghi l¹i ý kiÕn cña Gia Long trong cuéc ®èi tho¹i Êy: "Mong sao tôc Êy (thê cóng tæ tiªn) cã thÓ hoµ hîp víi ®¹o Thiªn Chóa. Theo c¸ch nghÜ cña t«i, kh«ng cã ng¨n trë thùc sù nµo ®Ó n−íc t«i theo ®¹o Thiªn Chóa. NÕu nh− t«i tuyªn bè víi mäi thÇn d©n r»ng ph¶i huû bá nghi lÔ Êy th×

chÝnh t«i sÏ bÞ quÇn thÇn nghi ngê r»ng t«i ®·

c¶i gi¸o vµ nhÊt ®Þnh hä sÏ xa l¸nh t«i… "⁽¹⁾. Gia Long kh«ng ban hµnh mét s¾c chØ cÊm

®¹o nµo, thËm chÝ mÒm máng tr−íc viÖc truyÒn ®¹o. Nçi ¸m ¶nh cña «ng ta vÒ c¸i t«n gi¸o ph−¬ng T©y xa l¹ nµy, kh«ng v× thÕ mµ gi¶m ®i.

§Õn thêi Minh M¹ng, vÊn ®Ò nµy ngµy cµng gay g¾t, phøc t¹p.

Cuéc chiÕn tranh Nha phiÕn gi÷a thùc d©n Anh vµ Trung Quèc tõ n¨m 1839, sau ®ã Trung Quèc thÊt b¹i, ph¶i kÝ §iÒu −ícNam Kinh n¨m 1842, g©y chÊn ®éng lín ë ViÔn

§«ng.

Còng lµ lóc, xu thÕ bµnh tr−íng thuéc ®Þa cña Ph¸p ë ViÔn §«ng sau mét thêi gian t¹m l¾ng bëi çc sù kiÖn cña Çch m¹ng t− s¶n Ph¸p 1789 nay l¹i phôc håi d−íi thêi vua Louis Philippe (lµm vua çc n¨m 1830 - 1848).

*. PGS. TS, ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.

1. Xem H. Bernard. Le Conflit de la religion Annamite avec la religion d' occident µ la cour de Gia Long, Hµ Néi, 1941, p. 11.

M

(2)

ë trong n−íc, nh÷ng n¨m ®Çu thêi Minh M¹ng viÖc truyÒn ®¹o cña çc gi¸o sÜ thõa sai vÉn rÊt tù do tho¶i m¸i. Çc nhµ thê ®−îc x©y thªm, hoÆc ®−îc tu bæ t«n t¹o. NhiÒu gi¸o phËn, gi¸o xø ®−îc më mang. Sinh ho¹t lÔ héi C«ng gi¸o rÊt t−ng bõng, t« ®iÓm b»ng çc yÕu tè vËt chÊt vµ nghÖ thuËt ph−¬ng T©y, tá ra cã søc hÊp dÉn ®¸ng kÓ…

Quan träng h¬n lµ yÕu tè chÝnh trÞ ngµy cµng ®Ëm nÐt trong vÊn ®Ò C«ng gi¸o.

C¸c gi¸o sÜ thõa sai ngµy cµng can thiÖp s©u vµo triÒu chÝnh vµ sè quan l¹i cã thiÖn c¶m hoÆc chÞu phÐp röa téi ngµy cµng nhiÒu.

N¨m 1826, khi cuéc khëi nghÜa cña Phan B¸

Vµnh tõ Nam §Þnh trµn qua H¶i D−¬ng, Minh M¹ng sai Lª V¨n DuyÖt vµ NguyÔn C«ng Trø ®em

®¹i qu©n ®Õn bao v©y, chiÕn cuéc rÊt quyÕt liÖt. Khi qu©n Phan B¸ Vµnh rót vÒ Trµ Lò, mét lµng lín cã tíi 20.000 d©n (trong ®ã cã 5.000 C«ng gi¸o), Minh M¹ng ®· ®−îc tin: d©n C«ng gi¸o ë ®©y d−íi sù ch¨n d¾t cña Cha Henares Minh vµ 10 cha dßng

§a Minh ng−êi ViÖt ®· ñng hé nghÜa qu©n th× vua rÊt tøc giËn⁽²⁾.

Cßn vÒ c¸ nh©n Minh M¹ng, nhiÒu sö gia C«ng gi¸o Ph¸p cã nhËn xÐt r»ng «ng vua nµy cã mét n·o tr¹ng mµ t− t−ëng Thiªn Chóa gi¸o kh«ng thÓ x©m nhËp ®−îc.

Trong cuèn vÒ lÞch sö truyÒn gi¸o cña dßng §a Minh cña M. Gispert ®· dÉn mét t−

liÖu rÊt ®¸ng chó ý lµ cã lÇn Minh M¹ng nãi víi c¸c quan cËn thÇn r»ng: "Sau nµy khi t«i lµm vua, t«i sÏ ®uæi hÕt ng−êi theo ®¹o Gia T« vÒ bªn T©y mµ ë"⁽³⁾.

Mét t− liÖu thó vÞ kh¸c. Trong nh÷ng n¨m 1823 - 1824, Minh M¹ng ®· nung nÊu chÝnh s¸ch cøng r¾n triÖt ®Ó h¬n víi "tµ ®¹o" nµy.

Cuèn Xø Nam Kú t«n gi¸o in n¨m 1885 cña linh môc L. E. Louvet cho biÕt, khi çc quan cËn thÇn t©u tr×nh mét kÕ ho¹ch thanh to¸n ®¹o C«ng gi¸o theo kiÓu NhËt B¶n th× nhµ vua tr¶ lêi: "CÇn g× ph¶i b¾t ch−íc ai, trÉm cã ph−¬ng ph¸p cña trÉm cã khi cßn hoµn bÞ vµ h÷u hiÖu h¬n çc ph−¬ng ph¸p cña çc vua NhËt B¶n… "^{( 4 )}

Nh−ng vµo thêi ®iÓm Êy, Minh M¹ng ch−a thÓ m¹nh tay. §¹i thÓ kÕ ho¹ch ng¨n chÆn, khèng chÕ

®¹o C«ng gi¸o cña nhµ vua nh− sau:

a. TriÖt ®Ó cÊm c¸c T©y d−¬ng ®¹o tr−ëng vµo n−íc ta.

b. TËp trung c¸c ®¹o tr−ëng trong n−íc vÒ mét n¬i.

§iÒu thø nhÊt thËt khã thùc hiÖn tèt v× tuy c¸c gi¸o sÜ ph¶i ®i ®−êng biÓn x©m nhËp vµo

®Êt liÒn, nh−ng bê biÓn cña ta tíi trªn 2.000km, nhiÒu vÞ thõa sai vÉn dÔ dµng lÐn lót vµo ®−îc.

§iÒu thø hai còng kh«ng dÔ g×. C¸c gi¸o sÜ ë §µng Ngoµi, v× xa Kinh ®« HuÕ, dÔ tho¸i th¸c lÈn tr¸nh. §Õn th¸ng 6 - 1827, míi chØ cã hai vÞ thõa sai lµ cha Tabert Tõ vµ cha Gagelin KÝnh cïng mét vÞ cha dßng Capukino Odorico cã mÆt ë HuÕ…

Ngµy 12 - 2 - 1825, Minh M¹ng ra mét chØ dô lªn ¸n kh¸ gay g¾t:

"Tµ ®¹o cña T©y d−¬ng lµm h¹i lßng ng−êi. §· l©u nay, nh÷ng chiÕc tÇu cña T©y d−¬ng qua ®©y bu«n b¸n, th−êng ®Ó l¹i nh÷ng

®¹o tr−ëng. Bän nµy th−êng mª hoÆc lßng d©n, ph¸ ho¹i phong tôc. Nh− thÕ ch¼ng ph¶i c¸i h¹i lín cho n−íc ta sao? V× thÕ ta nªn ng¨n cÊm nh÷ng sù l¹m dông nµy ®Ó ®−a d©n chóng trë l¹i con ®−êng chÝnh ®¹o"⁽⁵⁾.

VÊn ®Ò cÊm ®¹o hay kh«ng dÜ nhiªn cßn cã quan hÖ trùc tiÕp ®Õn chÝnh s¸ch më hay

®ãng cöa víi n−íc Ph¸p, víi ph−¬ng T©y. V×

thÕ, Minh M¹ng còng ph¶i tÝnh to¸n rÊt khã kh¨n.

ThËm chÝ, sau vô xung ®ét gay g¾t n¨m 1830 gi÷a hai lµng bªn L−¬ng lµ Cæ L·o vµ bªn Gi¸o lµ D−¬ng S¬n, ven kinh thµnh HuÕ, 2. Xem: M. Gispert. Historia de las Misiones Dominican as eu Tungkin, Arila, 1928. DÉn l¹i Ph¹m V¨n S¬n trong ViÖt sö t©n biªn, Q. IV, SG, 1961, tr. 352-353.

3. M.Gispert. S®d, tr. 342.

4: Xem L. E. Louvet. La Cochinchine Religieuse, Tome II, Paris, 1885, p. 40.

5. Xem trong L. E. Louvet. S®d, p. 41 hoÆc Nam Xu©n Thä.

Phan Thanh Gi¶n, SG, 1950, tr. 44. §¹i Nam thùc lôc kh«ng ghi chØ dô nµy.

(3)

cã liªn quan ®Õn cè Jaccard Phan, dï c¸c quan trong triÒu d©ng sí "xin Hoµng th−îng ng¨n cÊm tµ

®¹o", Minh M¹ng còng thËn träng ch−a thÓ xuèng chiÕu cÊm ®¹o trong toµn quèc.

Mét trong nh÷ng lÝ do trùc tiÕp lµ «ng vÊp ph¶i sù ph¶n ®èi gay g¾t cña T¶ qu©n Lª V¨n DuyÖt, lóc ®ã lµ Tæng trÊn Gia §Þnh, "Phã V−¬ng", nh− nhiÒu ng−êi ph−¬ng T©y lóc Êy hay gäi.

ChØ sau khi Lª V¨n DuyÖt mÊt (ngµy 25-8- 1832) th× Minh M¹ng míi thùc sù thi hµnh chÝnh s¸ch cÊm ®¹o g¾t gao.

Th¸ng 12-1832, vua Minh M¹ng chØ thÞ kª khai nh÷ng ng−êi C«ng gi¸o trong hµng ngò CÊm binh. Mét danh s¸ch 12 th©n binh ®−îc

®Ö tr×nh, trong ®ã cã Phaol« Tèng ViÕt B−êng, mét nh©n vËt sau nµy ®−îc phong Th¸nh tö ®¹o.

Ngµy 16-11-1833, Minh M¹ng xuèng chiÕu chØ cÊm ®¹o trong toµn quèc, mét chØ dô cÊm ®¹o thuéc sè kh¾c nghiÖt nhÊt, quyÕt liÖt nhÊt thêi bÊy giê. "Çc quan tØnh khuyÕn ço bá ®¹o, ai thµnh thùc b−íc qua c©y thËp gi¸ th× miÔn téi, nhµ thê, nhµ gi¶ng ph¶i huû diÖt ®i, ai cè t×nh kh«ng tu©n bÞ trÞ téi nÆng…"⁽⁶⁾ §¹i Nam thùc lôc tuy kh«ng chÐp toµn v¨n ®¹o dô nµy nh−ng l¹i ghi chi tiÕt lêi nhµ vua cho çc t−íng qu©n khi gi¶i quyÕt vô næi dËy cña Lª V¨n Kh«i (mïa thu 1833) gåm 8 ®iÒu, trong ®ã cã mét ®iÒu dµnh riªng cho vÊn ®Ò Gia T«. Møc ®é kh¾c nghiÖt cña çc ®¹o dô t¨ng theo sù phøc t¹p cña t×nh h×nh chÝnh trÞ quèc gia khi Êy vµ sù dÝnh lÝu cña çc gi¸o sÜ, gi¸o d©n vµo çc sù biÕn Êy. §¹o dô th¸ng 8-1833 quy ®Þnh "Tøc th×

chÐm ®Çu ®em bªu" bÊt cø ai theo ®¹o Gia T« hoÆc

"kÎ theo giÆc" trong c¸c vô næi dËy ®ã⁽⁷⁾, c¸c ®¹o tr−ëng T©y d−¬ng cßn lÐn lót lÈn trèn quan qu©n b¾t

®−îc ®Òu "khÐp téi chÕt"⁽⁸⁾ …

Nãi dµi mét chót vÒ vÊn ®Ò nµy ®Ó thÊy yÕu tè t«n gi¸o ngµy cµng cã ¶nh h−ëng g× ®Õn cuéc ®êi nh©n vËt chóng ta ®ang bµn.

th¸i ®é cña lª v¨n duyÖt víi vÊn ®Ò c«ng gi¸o

Nãi "vÊn ®Ò C«ng gi¸o" v× chóng ta ph¶i xÐt trªn c¶ 2 mÆt: Th¸i ®é cña Lª V¨n DuyÖt

víi C«ng gi¸o trªn t− c¸ch mét t«n gi¸o vµ th¸i ®é cña «ng víi C«ng gi¸o trªn ph−¬ng diÖn mét lùc l−îng chÝnh trÞ - x· héi.

Trong nh÷ng n¨m cuèi ®êi, Lª V¨n DuyÖt cã quan hÖ víi nhiÒu nh©n vËt thõa sai næi tiÕng nh− cè Marchand, J. B. Chaigneau.

Riªng Chaigneau cung cÊp mét chi tiÕt ®¸ng l−u ý vÒ th¸i ®é cña Lª V¨n DuyÖt víi Minh M¹ng, víi C«ng gi¸o vµ tÝnh c¸ch cña «ng.

Chaigneau viÕt: "Trong sè nh÷ng ®¹i thÇn th©n víi ng−êi Ph¸p chØ cã T¶ qu©n Lª V¨n DuyÖt, Tæng trÊn Gia §Þnh d¸m ®−¬ng ®Çu víi Minh M¹ng vµ nh÷ng ng−êi th©n cËn víi nhµ vua. Lª V¨n DuyÖt chØ trÝch Minh M¹ng mét c¸ch c«ng khai vÒ viÖc Minh M¹ng ®·

chµ ®¹p lªn ®−êng lèi chÝnh trÞ kh«n ngoan vµ

®¸ng t«n kÝnh cña vua cha, ®· ®èi xö qu¸ béi b¹c víi nh÷ng ng−êi tõng ®em l¹i ng«i b¸u cho dßng hä m×nh. DuyÖt lµ ng−êi cã nghÞ lùc kh¸c th−êng, cã nh÷ng n¨ng lùc ®Æc biÖt cña mét «ng t−íng vµ mét nhµ chÝnh trÞ. Mäi ng−êi ®Òu gêm sî DuyÖt, nh−ng DuyÖt l¹i ®−îc d©n chóng mÕn phôc do tÝnh th¼ng th¾n"⁽⁹⁾.

Hai t¸c gi¶ c¬ b¶n vÒ lÞch sö ®¹o C«ng gi¸o ViÖt Nam giai ®o¹n nµy lµ Louvet vµ A.

Launay sÏ cung cÊp cho chóng ta nh÷ng t−

liÖu cô thÓ h¬n.

Theo s¸ch cña c¸c vÞ linh môc thõa sai nµy th× ngay n¨m 1827, nhiÒu vÞ thõa sai ë HuÕ th−êng cÇu cøu T¶ qu©n Lª V¨n DuyÖt, nãi cho «ng biÕt "nh÷ng ©m m−u, tÝnh to¸n" cña nhµ vua, t×nh tr¹ng thiÕu linh môc ë c¸c xø

®¹o vµ sù giam gi÷ hä cña triÒu ®×nh … A. Launay viÕt vÒ th¸i ®é cña «ng tr−íc çc s¾c dô ng¨n cÊm ®¹o ®Çu tiªn cña Minh M¹ng: "Çc ®¹o tr−ëng lµm g× nªn téi mµ buéc ph¶i b¾t bí hä?… Nhµ vua ban cho çc nhµ s− bao ©n huÖ, mµ hä ®em l¹i lîi léc g× ? Nhµ vua kh«ng nhí r»ng çc thõa sai míi lµ ng−êi

®· cho chóng ta thãc g¹o khi chóng ta ®ãi, v¶i vãc

6. §¹i Nam thùc lôc. TËp XI, Nxb KHXH, Hµ Néi, 1966, tr. 136.

7. §¹i Nam thùc lôc. TËp XIII, Nxb KHXH, Hµ Néi, 1966, tr. 24.

8. §¹i Nam thùc lôc. TËp XVII, Nxb KHXH, Hµ Néi, 1966, tr. 97 9. Michel §øc Chaigneau. Souvenirs de HuÐ, Paris, 1867.

(4)

khi chóng ta cÇn …"⁽¹⁰⁾.

Th¸ng 12-1827, Lª V¨n DuyÖt ®Ých th©n vÒ HuÕ t©u tr×nh nhµ vua, hÕt lêi khen ngîi chÝnh s¸ch cña vua cha (NguyÔn ¸nh) vµ tr×nh bµy c¸c hå s¬ vÒ "c«ng ¬n" cña B¸ §a Léc víi nhµ NguyÔn. D−íi ®©y lµ lêi «ng mµ Launay ghi l¹i: "T©u Hoµng th−îng, chóng ta

®Þnh b¾t bí çc ®¹o tr−ëng T©y d−¬ng, trong khi chóng ta cßn ph¶i nhai c¬m do çc vÞ ®ã cung cÊp cho chóng ta sao? Ai ®· gióp Hoµng th−îng lÊy l¹i giang s¬n? H×nh nh− Hoµng th−îng kh«ng sî mÊt n−íc? T©y S¬n chÐm ng−êi C«ng gi¸o, T©y S¬n ®· mÊt ng«i. Vua xø Pegor (MiÕn §iÖn) võa ®uæi çc vÞ linh môc ra khái n−íc hä, liÒn bÞ x« khái ngai vµng. H×nh nh− Hoµng th−îng kh«ng nhí ®Õn c«ng ¬n cña çc vÞ thõa sai… Kh«ng ®−îc!

Chõng nµo thÇn cßn sèng, Hoµng th−îng sÏ kh«ng ®−îc lµm ®iÒu Êy. Khi thÇn chÕt råi, Hoµng th−îng muèn lµm g× th× lµm"⁽¹¹⁾.

§óng lµ c©u nãi cøng r¾n nµy cña Lª V¨n DuyÖt ®· lµm chïn tay vua Minh M¹ng.

Nh−ng vÒ kh¸ch quan, trªn mét ph−¬ng diÖn nµo ®ã, trong t×nh h×nh néi bé quèc gia lóc Êy,

®iÒu nµy l¹i lµ cã ý nghÜa tÝch cùc, gi¶m thiÓu sù rèi ren h¬n, h¹n chÕ sù ng¨n c¸ch ngµy cµng s©u gi÷a l−¬ng vµ gi¸o. Nh−ng, nÕu c©u nãi "®éc ®¸o" Êy cña «ng lµ ®óng sù thùc th×

tr−íc lÞch sö, Lª V¨n DuyÖt ph¶i chÞu thªm mét sù ph¸n xÐt n÷a: «ng lµ ng−êi th©n Gi¸o héi Ph¸p vµ sù th©n thiÖn qu¸ møc Êy nh»m môc ®Ých g×?

ChØ biÕt r»ng, chi tiÕt ®¾t gi¸ nµy ®−îc nhiÒu cuèn s¸ch cña c¸c t¸c gi¶ Ph¸p nh¾c l¹i.

Ch¼ng h¹n, cuèn Thêi k× ®Çu cña xø §«ng Ph¸p (Les Commencements de L'Indochine française) cña Albert Septaus, xuÊt b¶n ë Paris n¨m 1887.

Trong cuèn nµy, ngoµi viÖc nh¾c l¹i c©u nãi trªn cña Lª V¨n DuyÖt, t¸c gi¶ viÕt thªm:

"Lóc Êy, Minh M¹ng ph¶i nghe lêi l·o t−íng nµy. Nh−ng khi «ng ta chÕt, Minh M¹ng l¹i cho quËt må m¶ «ng. C¶ Nam Kú liÒn næi dËy. Minh M¹ng d×m cuéc næi lo¹n trong biÓn m¸u. Thµnh cò do ®¹i t¸ Ollivier x©y ®· bÞ

san ph¼ng vµ 2 gi¸o sÜ ng−êi Ph¸p lµ cha Gagelin vµ cha Marchand bÞ xö tö. ChÝnh phñ Ph¸p ®· cho x©y l¹i mé cho T¶ qu©n: ng«i mé x©y gÇn toµ thanh tra Biªn Hoµ trªn nh¸nh ®−êng ®i Gß VÊp… "⁽¹²⁾.

Sau nµy, nhiÒu t¸c gi¶ Ph¸p tiÕp tôc ®i s©u vµo khÝa c¹nh ®Æc biÖt nµy cña cuéc ®êi Lª V¨n DuyÖt. Tiªu biÓu lµ M. Gaultier víi cuèn Minh M¹ng, xuÊt b¶n ë Paris n¨m 1935.

Trong cuèn nµy, M. Gaultier kh«ng chØ kh¼ng

®Þnh thiÖn c¶m cña Lª V¨n DuyÖt víi ®¹o C«ng gi¸o mµ cßn cè g¾ng ph©n tÝch sù ®¸nh gi¸ cña Minh M¹ng víi th¸i ®é Êy cña c«ng thÇn hµng ®Çu cña nhµ NguyÔn. ¤ng cho r»ng, khi Lª V¨n DuyÖt cßn sèng th× Minh M¹ng chÊp nhËn ®−êng lèi cña vÞ Phã v−¬ng, v× dï sao nã còng ®em l¹i sù æn ®Þnh cho ®Êt n−íc. Nh−ng chÝnh nhµ vua l¹i kh«ng chÞu næi tr−íc sù lín m¹nh cña céng ®ång C«ng gi¸o mµ Lª V¨n DuyÖt ®· kh«n khÐo dùa vµo ®Ó cai trÞ, ®Æc biÖt nh÷ng dßng hä cã thÕ lùc ®·

®i theo C«ng gi¸o…

lª v¨n kh«i - khóc vÜ thanh

NÕu kh«ng cã "Vô Lª V¨n Kh«i" th× ch¾c vÊn ®Ò Lª V¨n DuyÖt còng ®¬n gi¶n h¬n rÊt nhiÒu.

S¸ch §¹i Nam NhÊt thèng chÝ chÐp chi tiÕt nh− sau: "N¨m Minh M¹ng thø 14 (1833) v×

Lª V¨n Kh«i lµ bé h¹ cña Lª V¨n DuyÖt lµm lo¹n, chiÕm cø thµnh Phiªn An, quan qu©n ®i

®¸nh 3 n¨m míi dÑp ®−îc. N¨m thø 16 (1835) viÖn §« S¸t truy hoÆc vÒ viÖc nµy, giao xuèng ®×nh nghÞ, thµnh ¸n, h¹ chiÕu cho san b»ng mé vµ dùng kÖ ®Ò lµ:

"QuyÒn yªm Lª V¨n DuyÖt phôc ph¸p xø"

(Chç quyÒn yªm Lª V¨n DuyÖt chÞu téi), l¹i dùng bia ë nhµ häc ®Ó lµm g−¬ng r¨n nh÷ng kÎ quyÒn yªm mu«n ®êi. Vî con th©n thuéc

®Òu bÞ téi chÕt. Còng cã ng−êi ®−îc xö téi

10. A. Launay. Histoire GÐnÐrale de la SociÐtÐ des Missions EtrangÌres, Paris, 1894, Tome. II, p. 534.

11. Xem A. Launay. S®d, p. 535.

12. A. Septans. Les Commencements de L’Indochine Française, Paris, 1887, p. 67.

(5)

nhÑ, ®i ®µy. N¨m ThiÖu TrÞ thø 1 (1841), nh÷ng ng−êi bÞ ®i ®µy ®Òu ®−îc gi¶m nhÑ hoÆc tha… "⁽¹³⁾.

S¸ch §¹i Nam LiÖt truyÖn, chi tiÕt h¬n còng chØ cho biÕt lÝ do c¸ tÝnh "tÝnh t¸o nãng, suÊt l−îc, nãi n¨ng kh«ng lÔ ®é lóc chÇu vua"

cña DuyÖt hoÆc v× Minh M¹ng c¨m giËn Lª V¨n Kh«i, nghe theo b¶n sí cña quan ®øng

®Çu §« S¸t viÖn lµ Phan B¸ §¹t mµ trõng trÞ th¼ng tay vÞ hu©n cùu ®¹i thÇn cña triÒu NguyÔn kia⁽¹⁴⁾.

Ch¾c h¼n lµ cã sù oan khuÊt lín nªn chØ 13 n¨m sau, vô ¸n Lª V¨n DuyÖt ®· ®−îc cëi bá vµo n¨m Tù §øc thø 1 (1848): "Cã chiÕu röa s¹ch téi tr−íc cho DuyÖt. L¹i truy phôc nguyªn hµm Thèng chÕ cho Lª V¨n Phong (em trai DuyÖt). Con Lª V¨n Yªm lµ DiÔm, Minh; con Lª V¨n TÒ lµ Dòng, Hîp ®Òu ®−îc bæ dïng"⁽¹⁵⁾.

Xem ra Tù §øc khi míi lªn ng«i tá ra rÊt thÊu t×nh, ®¹t lÝ, kh«n ngoan.

S¸ch §¹i Nam Thùc lôc chÐp rÊt kÜ:

"N−íc nhµ ta khi míi trung h−ng, phµm c¸c c«ng thÇn t¸ mÖnh c«ng liÖt rÊt râ rÖt,

®Òu ®−îc phong t−íc l©u ®êi, cóng theo vµo n¬i miÕu ®×nh. Cßn nh÷ng ng−êi cã chót tµi giái, t¸c c«ng lao, còng ®Òu lóc sèng cã danh tiÕng hiÓn vinh, lóc chÕt cã thuþ hiÓn tèt

®Ñp… Trong ®ã, bän NguyÔn V¨n Thµnh, Lª V¨n DuyÖt, Lª V¨n Kh«i ®Òu gÆp giã m©y, ruæi theo tªn ®¹n, th©n lµm ®¹i t−íng, t−íc

®Õn quËn c«ng. Kho¶ng n¨m Gia Long, V¨n Thµnh kh«ng biÕt ng¨n cÊm con, bùc lßng tù tö. §Õn sau con ch¸u l¹i nh©n c¸i ¸n tªn Hµm

®i theo giÆc ®Õn nçi bÞ giÕt c¶. V¨n DuyÖt vµ ChÊt ®Òu sau khi chÕt ph¶i xuÊt ra ¸n nÆng ®Òu ph¶i truy ®¹t hÕt quan t−íc, xö téi l©y. Cø theo ¸n xö th× téi kh«ng thÓ chèi ®−îc, nh−ng xÐt nguyªn nh©n bÞ téi th× t×nh cã thÓ ®¸ng th−¬ng. Bëi bän Êy

®Òu t− chÊt kÐm cái, xuÊt th©n tõ chèn hµng trËn, chØ biÕt chiÕn ®Êu h¨ng khoÎ

®Ó mong lËp lÊy chót c«ng mµ kh«ng biÕt

®¹o khiªm tèn ®Ó lµm kÕ gi÷ m×nh …"⁽¹⁶⁾.

N¨m Tù §øc thø 21 (1868) cßn "chuÈn cho NguyÔn V¨n Thµnh ®−îc phôc chøc Väng c¸c c«ng thÇn ch−ëng trung qu©n b×nh t©y ®¹i t−íng qu©n quËn c«ng; Lª V¨n DuyÖt truy phôc chøc Väng c¸c c«ng thÇn ch−ëng t¶

qu©n b×nh t©y ®¹i t−íng qu©n quËn c«ng, ®Òu

®−îc thê ë miÕu trung h−ng c«ng thÇn"⁽¹⁷⁾. N¨m 1879, Tù §øc cßnxuèng dô " CÊp ruéng thê tù cho trung qu©n NguyÔn V¨n Thµnh, t¶

qu©n Lª V¨n DuyÖt ®· chÕt"⁽¹⁸⁾.

Qu¶ thËt vô Lª V¨n Kh«i ®· g©y nªn mét có sèc lín víi Minh M¹ng, lµm chao ®¶o c¶

mét triÒu ®¹i, mét ®Õ chÕ NguyÔn vèn ®·

hïng m¹nh.

Th¸ng 8-1832 khi Lª V¨n DuyÖt mÊt, Kh«i bÞ giam trong ngôc thµnh Phiªn An.

§ªm 18-5-1833, Kh«i cïng cïng 27 t©m phóc ph¸ ngôc, tÊn c«ng dinh quan bè ch¸nh, giÕt c¶ nhµ B¹ch Xu©n Nguyªn. Còng giÕt lu«n c¶

Tæng ®èc NguyÔn V¨n QuÕ…

Lª V¨n Kh«i kÐo cê khëi binh, theo c¸c s¸ch nãi trªn cña A. Launay vµ L. E. Louvet

®Ó "tr¶ thï cho bè nu«i, ®ßi phÕ truÊt b¹o v−¬ng Minh M¹ng, ®−a hoµng tö §¸n (hiÖu lµ An Hoµ) con ®«ng cung th¸i tö C¶nh lªn ng«i"⁽¹⁹⁾.

Sù kiÖn quan träng nµy cã nguån gèc s©u xa xÐt tõ nhiÒu phÝa. Ch¾c ch¾n lµ ®· cã sù dÝnh lÝu cña c¸c vÞ thõa sai Ph¸p vµo vÊn ®Ò an ninh quèc gia cña TriÒu ®×nh ViÖt Nam.

Hä ®· lîi dông sù bÊt m·n cña mét bé phËn quan chøc, binh sÜ trong qu©n ®éi cña TriÒu

®e do¹ chñ quyÒn vµ sù thèng nhÊt quèc gia.

PhÝa Lª V¨n DuyÖt, v× nh÷ng tham väng quyÒn lùc ®· nãi trªn, tõ l©u ®· mÊt c¶nh gi¸c dung d−ìng nh÷ng c¬ binh quy thuËn tõ miÒn

13. §¹i Nam NhÊt thèng chÝ. Nxb ThuËn Ho¸, 1992, tËp II, tr. 445.

14. Xem §¹i Nam LiÖt truyÖn. Nxb ThuËn Ho¸, HuÕ,1993. TËp II, tr. 390, 407 vµ 408.

15. §¹i Nam LiÖt truyÖn. S®d, tr. 414.

16. §¹i Nam Thùc lôc. TËp 27, S®d, tr. 76-77.

17. §¹i Nam Thùc lôc. TËp 31, S®d, tr. 207.

18. §¹i Nam Thùc lôc. TËp 32, S®d, tr. 71.

19. S¸ch cña Louvet. S®d, Q. II, p. 87 vµ TrÇn Träng Kim, ViÖt Nam sö l−îc, ®Òu nãi vËy.

(6)

Trung vÒ Gia §Þnh, thËm chÝ biÕn hä thµnh con bµi chÝnh trÞ khi cÇn thiÕt. Sö s¸ch quen gäi ®ã lµ lùc l−îng lÝnh B¾c ThuËn vµ Hoµn L−¬ng (c¬ Thanh ThuËn, c¬ An ThuËn...) trong ®ã cã t−íng NguyÔn H÷u Kh«i ®−îc

«ng c«ng nhËn lµm con nu«i vµ c¶i hä lµ Lª V¨n Kh«i.

Ngµy 5-7-1833 Kh«i tù phong lµ nguyªn so¸i khi khëi binh ®¸nh chiÕm thµnh Gia

§Þnh. Mét trong nh÷ng lùc l−îng chñ yÕu mµ «ng ta h« hµo lµ c¸c gi¸o d©n. Lêi kªu gäi cña Kh«i thùc hÊp dÉn víi ng−êi C«ng gi¸o ë

§µng Trong vµ sè C«ng gi¸o l−u vong ë Lµo, Miªn, Th¸i Lan (Xiªm). Kh«i cßn bÝ mËt göi th− tay mêi Gi¸m môc Tabert Tõ ®ang ë Chautaburi (Xiªm) h·y trë l¹i Gia §Þnh…

Nh−ng chiÕc thuyÒn cña ®oµn C«ng gi¸o ®i c«ng c¸n Êy l¹i bÞ b¾t ë Hµ Tiªn, bøc th− göi Gi¸m môc Tabert bÞ tÞch thu, sè gi¸o d©n theo Kh«i lóc ®ã ®Òu bÞ giÕt. Minh M¹ng næi giËn v× c¸c Thõa sai ®· tiÕp tay cho qu©n phiÕn lo¹n⁽²⁰⁾. Sù næi giËn cña Minh M¹ng lµ hoµn toµn cã c¬ së.

C¸c sö gia C«ng gi¸o nãi chung ®Òu cè thanh minh cho céng ®ång C«ng gi¸o cã mÆt trong ®éi qu©n cña Lª V¨n Kh«i trong thµnh Phiªn An, ®Æc biÖt lµ thõa sai J. Marchand Du (®Õn ViÖt Nam th¸ng 3-1830, häc tiÕng ViÖt ë L¸i Thiªu, linh môc Së ë Phn«mPªnh, mét hä

®¹o ViÖt kiÒu, sau vÒ B×nh ThuËn cai qu¶n 25 hä ®¹o víi 7.000 tÝn h÷u vµ d¹y ë chñng viÖn L¸i Thiªu), thõa sai Ph−íc hay KÝnh (Gagelin), vµ mét th−µ sai ng−êi Trung Hoa…

Mét trong nh÷ng tµi liÖu quý b¸u nhÊt mµ L. E. Louvet c«ng bè toµn v¨n trong cuèn lÞch sö C«ng gi¸o chóng ta ®ang nãi lµ bøc th− cña cè Du viÕt trong thµnh Phiªn An, ®Ò ngµy 24 - 9 -1834, hiÖn ®−îc l−u gi÷ ë th− viÖn Héi Thõa sai Paris.

"Thµnh Sµi Gßn, ngµy 24-9-1834.

Con hiÖn lµ binh sÜ cña nh÷ng ng−êi næi dËy (soldat des revoltÐs) trong thµnh nµy víi kho¶ng ba, bèn ngµn ng−êi, phÇn lín quª ë B×nh ThuËn hoÆc c¸c n¬i kh¸c. Thµnh ®ang bÞ v©y h·m, qu©n triÒu ®×nh cßn ch−a d¸m ®Õn

gÇn, nh−ng ch¾c råi hä sÏ ®Õn. Qu©n lÝnh triÒu ®×nh tµn s¸t d©n chóng C«ng gi¸o, nhµ vua ra lÖnh ph¶i ®¸nh dÑp qu©n næi dËy vµ b¾t ®¹o (persÐcuter la religion).

Nh÷ng ng−êi cÇm ®Çu qu©n næi dËy cã nhê con chØ cho hä may l¸ cê gièng l¸ cê cña Constantin... (thõa sai Ph−íc ®−îc Louvet chó thÝch lµ cha xø hä ®¹o Chî Qu¸n - ®·

cã lÇn gi¶ng gi¶i cho hä biÕt néi dung vµ ý nghÜa vÒ l¸ cê Labarum cña Constantin) v×

con nghÜ r»ng, nÕu Chóa kh«ng gióp hä th¾ng trËn th× ®¹o C«ng gi¸o sÏ bÞ thiÖt h¹i nÆng nÒ… Hä nãi giê ®©y hä tin t−ëng vµo Thiªn Chóa vµ nh− thÕ hä cã thÓ th¾ng trËn ®−îc (Ils disent que maintenant ils ont la foi en Dieu, que par consequent il ne peut au resulter que du bieu)…

C¸ch ®©y mét th¸ng, «ng nguyªn so¸i (tøc Lª V¨n Kh«i), cã göi mét ®oµn sø thÇn C«ng gi¸o qua Xiªm vµ yªu cÇu con viÕt th− cho

§øc Cha xin §øc Cha quay vÒ Sµi Gßn. B©y giê con xin §øc Cha cø ë yªn chç ®ã, cßn con s½n sµng chÞu mäi khèn khã do viÖc cÊm ®¹o vµ chiÕn tranh g©y nªn …"⁽²¹⁾.

§©y lµ khÝa c¹nh quan träng cÇn chó ý: râ rµng, cuéc næi dËy cña Lª V¨n Kh«i hoµn toµn kh«ng "®¬n gi¶n" nh− c¸c cuéc khëi nghÜa ®−¬ng thêi chèng triÒu ®×nh cña Phan B¸ Vµnh, Cao B¸ Qu¸t, Lª Duy L−¬ng…

Cã lÏ ph¶i nh×n nhËn kÜ h¬n khÝa c¹nh t«n gi¸o cña vô næi dËy cña Lª V¨n Kh«i. Dï muèn hay kh«ng, Ýt hay nhiÒu, cã thÓ nãi ®©y lµ sù kiÖn cã tÝnh th¸nh chiÕn ®Çu tiªn vµ duy nhÊt trong lÞch sö cËn ®¹i ViÖt Nam nh− nã tõng x¶y ra ë NhËt B¶n. Vµ nh− vËy th×

kh«ng chØ Lª V¨n Kh«i mµ c¶ Lª V¨n DuyÖt còng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm. Mét viÖc ®éng trêi nh− vËy khi ®Êt n−íc ®ang cÇn sù æn ®Þnh

Lª V¨n Kh«i chÕt bÖnh trong thµnh Phiªn An th¸ng 12-1834. Nh−ng còng ph¶i ®Õn s¸ng 8-9-1835, nghÜa lµ sau 2 n¨m v©y h·m, qu©n triÒu ®×nh míi chiÕm ®−îc thµnh. S¸ch cña

(7)

Louvet còng ®−a ra con sè 1.994 ng−êi bÞ giÕt, trong ®ã cã 66 gi¸o h÷u, trong vµi ngµy

VËy chóng ta cã thÓ rót ra nhËn ®Þnh g× vÒ vÊn ®Ò C«ng gi¸o trong cuéc ®êi Lª V¨n DuyÖt ?

Theo chóng t«i, cã thÓ lµ:

- Thø nhÊt, chÝnh s¸ch cÊm ®¹o cña triÒu NguyÔn, nhÊt lµ d−íi thêi Minh M¹ng vµ Tù

§øc, bªn c¹nh c¸i h¹t nh©n hîp lÝ lµ nhu cÇu b¶o vÖ an ninh, chñ quyÒn quèc gia vµ v¨n hãa d©n téc, cßn chøa ®ùng nhiÒu sai lÇm tai h¹i vÒ chÝnh s¸ch, biÖn ph¸p cô thÓ víi “t¶

®¹o” T©y d−¬ng mµ kh¸ch quan lµ t¹o thªm sù r¹n nøt, m¾c m−u chñ nghÜa thùc d©n. NÕu chóng ta vÉn kh¼ng ®Þnh nhËn ®Þnh nµy th×

nhiÒu quan ®iÓm vµ hµnh ®éng cña Lª V¨n DuyÖt, ®Æc biÖt nh÷ng n¨m cuèi ®êi d−íi triÒu Minh M¹ng, l¹i ®· gãp phÇn h¹n chÕ møc ®é tai h¹i cña chÝnh s¸ch Êy vµ thùc kh¸ch quan,

«ng ®· cã nh÷ng ®ãng gãp cô thÓ vµo viÖc thay ®æi c¸i nh×n Nho gi¸o cùc ®oan vÒ hiÖn t−îng mét t«n gi¸o xa l¹ cña ph−¬ng T©y míi x©m nhËp nµy. Ch−a cã nhiÒu t− liÖu l¾m, nh−ng còng ®ñ ®Ó cã nhËn xÐt trªn. DÉu sao

®ã còng lµ c¸i nh×n míi mÎ, t¸o b¹o vµ rÊt hiÕm cã lóc Êy.

- Thø hai, trong sù tranh giµnh quyÒn lùc vèn cã trong c¸c triÒu ®¹i, nhÊt lµ mét triÒu

®Çy tham väng nh− Lª V¨n DuyÖt - thËm chÝ

«ng cßn muèn chèng c¶ Minh M¹ng - th× viÖc dùa vµo céng ®ång C«ng gi¸o vµ nh÷ng ng−êi nh− Lª V¨n Kh«i - lµ ®iÒu dÔ hiÓu.

Chóng t«i còng kh«ng nghÜ nh− NguyÔn

V¨n DuyÖt, vÊn ®Ò nµy trë nªn phøc t¹p h¬n nhiÒu vµ tù m©u thuÉn khi b¶n th©n «ng muèn thùc hiÖn nh÷ng tham väng chÝnh trÞ lín, më mang thÕ lùc ë ph−¬ng Nam ®· tÝnh ®Õn c¶

viÖc sö dông nh÷ng lùc l−îng x· héi “cã vÊn

®Ò” víi TriÒu ®×nh nh− tËp ®oµn Lª V¨n Kh«i.

H¬n thÕ n÷a, khi cÇn ®¹t ®−îc môc tiªu chÝnh trÞ cña m×nh, tËp ®oµn Lª V¨n DuyÖt - Lª V¨n Kh«i cã thÓ quyÕt liÖt ®Õn møc sö dông c¶ lùc l−îng bªn ngoµi ®Ó gi¶i quyÕt c¸i m©u thuÉn bªn trong. Dï thÕ nµo ®i n÷a, trong con m¾t ng−êi ViÖt Nam chóng ta, ®ã còng lµ ®iÒu bÊt lîi cho «ng.

Song còng ph¶i nãi r»ng, thêi ®¹i mµ «ng sèng, hoµn c¶nh cô thÓ lÞch sö trong c¸c vua

®Çu nhµ NguyÔn lµ mét thêi ®iÓm v« cïng khã kh¨n víi nhiÒu nghÞch lÝ.

V× vËy ng−êi viÕt bµi nµy còng chØ quan niÖm viÖc «ng cã ý dùa vµo ng−êi C«ng gi¸o - mét trong hµng lo¹t vÊn ®Ò vÒ quèc kÕ d©n sinh mµ «ng vµ triÒu ®×nh ph¶i gi¶i quyÕt - còng chØ lµ mét ph−¬ng tiÖn trong viÖc tranh giµnh quyÒn lùc ®Ó æn ®Þnh, ph¸t triÓn ®Êt n−íc.

Vµ nh− vËy, chóng ta cã thÓ ghi nhËn sù cëi më cña «ng ®èi víi vÊn ®Ò C«ng gi¸o ë n−íc ta nöa ®Çu thÕ kØ XIX./.

20. T− liÖu nµy xem Lª Thµnh Kh«i. Le Viet Nam Histoire et Civilisation, Paris, 1955, p. 341.

21. Bøc th− nµy ®−îc in gÇn nh− toµn v¨n trong cuèn La Cochinchine religieuse, Tome II, S®d, P. 83-84.

Chi tiÕt vÒ l¸ cê cña Constantin mµ cha Ph−íc nãi tíi ®ñ thÊy tÝnh c¸ch th¸nh chiÕn cña Lª V¨n Kh«i.

Theo gi¶i thÝch cña G. Taboulet trong cuèn La geste française en Indochine, Paris, 1955, tr. 332 lµ l¸ cê th¸nh, cã h×nh c©y thËp tù vµ h×nh Chóa JÐsus.