X¢Y DùNG ng«n ng÷ thµnh v¨n cho c¸c d©n téc thiÓu sè:
Tr−êng hîp tiÕng Bhnong (tØnh Qu¶ng Nam)
Bïi §¨ng B×nh(*), NguyÔn V¨n Thanh(**)
©y dùng ng«n ng÷ thµnh v¨n cho c¸c d©n téc thiÓu sè ViÖt Nam tr−íc nay ch−a cã ng«n ng÷ thµnh v¨n tõ l©u
®· ®−îc §¶ng, Nhµ n−íc ViÖt Nam chó träng. Nh×n tõ gãc ®é ngµnh ng«n ng÷
häc, ®©y lµ mét nhiÖm vô cao c¶ vµ vinh quang cña ng«n ng÷ häc ViÖt Nam. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy ®−îc ghi râ trong khung ph¸p lý ViÖt Nam, tõ HiÕn ph¸p
®Õn luËt vµ c¸c v¨n b¶n ph¸p lý d−íi luËt nh− nghÞ ®Þnh, th«ng t−, quyÕt
®Þnh, quyÕt nghÞ,… cña ChÝnh phñ.
§−êng h−íng cña viÖc nghiªn cøu x©y dùng ng«n ng÷ thµnh v¨n lµ x©y dùng ch÷ viÕt ghi ©m vµ theo ®ã lµ ng«n ng÷ viÕt dùa trªn hÖ thèng ch÷ viÕt Latin, gÇn gòi víi tiÕng nãi vµ ch÷ viÕt phæ th«ng ViÖt Nam. ViÖc x©y dùng ng«n ng÷ viÕt bao gåm hai néi dung c¬
b¶n, ®ã lµ: 1) kh¸m ph¸ vµ miªu t¶ c¸c
®¬n vÞ ng«n ng÷ häc nh− tõ, ng÷, c©u vµ c¸c ®¬n vÞ kh¸c, lµm râ bé c¸c quy t¾c vèn cã cña b¶n th©n ng«n ng÷ nãi chi phèi sù hµnh chøc cña c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ häc nµy; 2) dïng lu«n bé quy t¾c nãi nµy lµm thµnh bé quy t¾c viÕt. TÊt c¶
c¸c c«ng viÖc ®−îc hiÖn thùc hãa trong c¸c nghiªn cøu ng«n ng÷ häc nh−
nghiªn cøu ng÷ ©m häc vµ ®Ò xuÊt
ph−¬ng ¸n ®Æt ch÷ viÕt ghi ©m; nghiªn cøu biªn so¹n bé s¸ch c«ng cô nh− tõ
®iÓn song ng÷ ViÖt-d©n téc vµ d©n téc- ViÖt; nghiªn cøu ng÷ ph¸p häc; nghiªn cøu biªn so¹n bé s¸ch häc tiÕng bao gåm gi¸o tr×nh vµ s¸ch bµi tËp,…(*)(**)…
Thùc tiÔn cho thÊy, viÖc nghiªn cøu x©y dùng ng«n ng÷ thµnh v¨n cho c¸c d©n téc thiÓu sè ë ViÖt Nam cã ý nghÜa to lín vÒ nhiÒu mÆt. VÒ chÝnh trÞ, c«ng viÖc nµy gãp phÇn x©y dùng khèi ®¹i
®oµn kÕt c¸c d©n téc ViÖt Nam. VÒ v¨n hãa, vµ ®èi víi chÝnh b¶n th©n ng«n ng÷
cña c¸c d©n téc, nã gióp c¸c d©n téc thiÓu sè cã ng«n ng÷ thµnh v¨n bªn c¹nh ng«n ng÷ nãi, tiÕn tíi x©y dùng nÒn v¨n hãa thµnh v¨n cho c¸c d©n téc bªn c¹nh nÒn v¨n hãa d©n gian vèn cã, gãp phÇn chung tay x©y dùng nÒn v¨n hãa ViÖt Nam tiªn tiÕn ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. Cßn ®èi víi ng«n ng÷ häc ViÖt Nam, c«ng viÖc nµy gióp cho ngµnh ph¸t triÓn h¬n.
NhËn thøc ®−îc tÇm quan träng vµ ý nghÜa cña viÖc nghiªn cøu x©y dùng
(*) NCS., ViÖn Ng«n ng÷ häc.
(**) Nhµ gi¸o −u tó, huyÖn Ph−íc S¬n, tØnh Qu¶ng Nam.
X
ng«n ng÷ thµnh v¨n cho c¸c d©n téc thiÓu sè, thêi gian qua, mét sè c¸n bé nghiªn cøu cña ViÖn Ng«n ng÷ häc (ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam) ®·
phèi hîp víi §¶ng, ChÝnh quyÒn, MÆt trËn cïng toµn thÓ nh©n d©n huyÖn Ph−íc S¬n, tØnh Qu¶ng Nam tæ chøc vµ thùc hiÖn viÖc nghiªn cøu x©y dùng tiÕng Bhnong thµnh v¨n cho téc ng−êi Bhnong sinh sèng trªn ®Þa bµn HuyÖn.
Hai ®Ò tµi ®· ®−îc triÓn khai lµ: Nghiªn cøu x©y dùng hoµn chØnh ch÷ viÕt GiÎ- Triªng (Bhnong) vµ biªn so¹n bé s¸ch c«ng cô tiÕng GiÎ-Triªng (Bhnong) trong hai n¨m 2007-2008, vµ Nghiªn cøu biªn so¹n S¸ch Bµi tËp tiÕng Bhnong trong n¨m 2010, víi tæng céng n¨m cuèn s¸ch
®· ®−îc xuÊt b¶n vµo cuèi n¨m 2011.
Trong bµi viÕt nµy, chóng t«i tr×nh bµy kh¸i qu¸t vÒ sù ®ang ®Þnh h×nh cña tiÕn tr×nh trë thµnh ng«n ng÷ thµnh v¨n cña tiÕng Bhnong. Sù chµo sinh cña mét tiÕng Bhnong thµnh v¨n hoµn thiÖn trong t−¬ng lai, bªn c¹nh tiÕng Bhnong nãi, lµ c«ng viÖc ®ang ®−îc chóng t«i nghiªn cøu x©y dùng. Nh÷ng vÊn ®Ò
®−îc ®Ò cËp trong bµi viÕt lµ nh÷ng h−íng cßn gîi më, mong nhËn ®−îc c¸c ý kiÕn trao ®æi thªm. Tuy nhiªn, theo chóng t«i, muèn cã mét tiÕng Bhnong thµnh v¨n cã thùc trong thùc tiÔn, cïng víi tiÕng Bhnong nãi ®· cã, nhÊt thiÕt ph¶i x©y dùng tiÕng Bhnong viÕt tr−íc.
Nãi c¸ch kh¸c, tiÕng Bhnong viÕt ®ãng vai trß cùc kú quan träng trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn tõ mét ng«n ng÷ thuÇn tóy ë d¹ng nãi trë thµnh mét ng«n ng÷
thµnh v¨n cña tiÕng Bhnong.
I. TiÕng Bhnong: nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t
HiÖn nay ë huyÖn Ph−íc S¬n, tØnh Qu¶ng Nam cã kho¶ng 15.000 ng−êi nãi b¶n ng÷ tiÕng Bhnong. Trong c¸c
nghiªn cøu ®· cã, Bhnong ®−îc xem lµ mét nhãm ®Þa ph−¬ng vµ ®−îc xÕp vµo d©n téc GiÎ-Triªng cïng víi c¸c nhãm
®Þa ph−¬ng kh¸c: GiÎ, Ve, Triªng.
Ng−êi Bhnong sèng thµnh c¸c pl¬-y (hiÖn nay víi sè l−îng kho¶ng h¬n 20 pl¬-y) ph©n t¸n ë ba vïng cao, trung, vµ thÊp thuéc m−êi x· vµ mét thÞ trÊn Kh©m §øc cña huyÖn Ph−íc S¬n.
RÊt may m¾n lµ tiÕng Bhnong cã mét tiÕng chuÈn, ®−îc nhiÒu ng−êi Bhnong b¶n ng÷, ®Æc biÖt lµ mét sè trÝ thøc ng−êi Bhnong, x¸c nhËn, ®ã lµ tiÕng Ka®ho¨t, cã ë n¨m pl¬-y kh¸c nhau:
+ Pl¬-y Ka®ho¨t M¬-ng (th«n 2 x·
Ph−íc Mü, huyÖn Ph−íc S¬n)
+ Pl¬-y Ka®ho¨t Kat«y 1 (x· Ph−íc Mü, huyÖn Ph−íc S¬n)
+ Pl¬-y Ka®ho¨t Kat«y 2 (x· Ph−íc Mü, huyÖn Ph−íc S¬n)
+ Pl¬-y Ka®ho¨t Xum (th«n 4 x·
Ph−íc Ch¸nh, huyÖn Ph−íc S¬n)
+ Pl¬-y Ka®ho¨t (th«n 6 x· Ph−íc HiÖp, huyÖn Ph−íc S¬n).
Cã hay kh«ng sù kh¸c nhau trong tiÕng Ka®ho¨t ë c¸c pl¬-y, vµ nÕu cã th×
kh¸c nhau nh− thÕ nµo? Nh÷ng c©u hái nµy hiÖn vÉn ®ang cÇn ®−îc c¸c nhµ ng«n ng÷ häc nghiªn cøu.
Tr−íc hiÖn tr¹ng nµy cña tiÕng Bhnong, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ng«n ng÷ häc vÒ tiÕng Bhnong ®· lÇn l−ît ra
®êi. Thùc chÊt, nh÷ng c«ng tr×nh nµy ®·
gãp phÇn tÝch cùc vµo sù nghiÖp x©y dùng mét tiÕng Bhnong viÕt.
II. TiÕng Bhnong viÕt
Tho¸t thai tõ tiÕng Bhnong nãi cña ng−êi Bhnong, tiÕng Bhnong viÕt cã mét hÖ thèng - cÊu tróc riªng. HÖ thèng -
cÊu tróc nµy ®−îc ®Æc tr−ng vµ quyÕt
®Þnh bëi ba thµnh tè:
1/ ChÊt liÖu cña tiÕng Bhnong viÕt, 2/ Vá bäc chÊt liÖu b»ng ch÷ viÕt tiÕng Bhnong,
3/ Bé läc folklore Bhnong.
D−íi ®©y lµ nh÷ng ®Æc t¶ ch©n dung cña ba thµnh tè trªn.
1. ChÊt liÖu cña tiÕng Bhnong viÕt ChÊt liÖu ®−îc sö dông ®Ó x©y dùng tiÕng Bhnong viÕt lµ tiÕng Bhnong nãi hiÖn nay. Nã bao gåm bé c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ vµ bé c¸c quy t¾c ng«n ng÷
häc chi phèi sù hµnh chøc cña c¸c ®¬n vÞ nµy thuéc c¸c b×nh diÖn ng÷ ©m, tõ vùng, ng÷ ph¸p, ng÷ nghÜa vµ ng÷ dông Bhnong.
Bé c¸c ®¬n vÞ ng÷ ©m vµ c¸c luËt ng÷ ©m Bhnong ®ãng vai trß quan träng, ®Æc biÖt lµ cho phÐp nhËn biÕt râ vµ kh¾c häa ch©n dung cña tiÕng Bhnong hiÖn nay. Nguån cung trùc tiÕp nµy ®· ®−îc tr¶i nghiÖm thùc lµ tiÕng Bhnong chuÈn - tiÕng Ka®ho¨t, vµ trong t−¬ng lai nguån cung nµy sÏ ®−îc båi ®¾p thªm tõ tiÕng Bhnong chuÈn vµ tõ tiÕng cña c¸c pl¬-y kh¸c cña ng−êi Bhnong. Nh÷ng nguån cung nµy lµm d÷
liÖu ®Çu vµo cho viÖc t¹o sinh tiÕng Bhnong viÕt, nh−ng nhÊt thiÕt vµ ch¾c ch¾n sÏ ph¶i qua mét qu¸ tr×nh lùa chän vµ tinh läc liªn tôc theo thêi gian b»ng trÝ tuÖ vµ t©m hån con ng−êi Bhnong b¶n ng÷. §ång thêi, tiÕng Bhnong viÕt còng ph¶i ®−îc ®−a vµo vµ
®−îc kiÓm nghiÖm trong sö dông cña chÝnh céng ®ång ng−êi nµy. Chóng t«i tin r»ng qu¸ tr×nh nµy nÕu cã diÔn ra mét c¸ch tr¬n tru th× còng kh«ng thÓ ng¾n h¬n tuæi thä trung b×nh cña ng−êi Bhnong hiÖn nay.
VÒ ng÷ ©m:
D−íi ®©y, chóng t«i nªu mét c¸ch v¾n t¾t bé c¸c ®¬n vÞ ng÷ ©m vµ c¸c luËt ng÷ ©m cña tiÕng Bhnong chuÈn - tiÕng Ka®ho¨t (th«n 2 x· Ph−íc Mü, huyÖn Ph−íc S¬n), lµm c¬ së cho viÖc h×nh dung vÒ ch©n dung cña tiÕng Bhnong.
Bé ®¬n vÞ ng÷ ©m cña tiÕng Bhnong chuÈn ë ®©y thùc chÊt lµ hÖ thèng c¸c
©m vÞ, vµ c¸c ®¬n vÞ kh¸c thuéc ©m vÞ häc Bhnong, vµ c¸c luËt ©m vÞ häc cho phÐp vµ chi phèi c¸c ®¬n vÞ nµy kÕt hîp víi nhau ®Ó t¹o ra v« sè c¸c ®¬n vÞ kÕt hîp míi.
+ TiÕng Bhnong chuÈn cã Ýt nhÊt 33
©m vÞ phô ©m vµ 16 tæ hîp phô ©m lµm khëi ®Çu ©m tiÕt.
+ Trong tiÕng Bhnong chuÈn, cã Ýt nhÊt 19 ©m vÞ nguyªn ©m ®¬n vµ Ýt nhÊt 12 nguyªn ©m ®«i lµm h¹t nh©n cña ©m tiÕt.
+ TiÕng Bhnong chuÈn cã Ýt nhÊt 16
©m cuèi.
C¸c quy t¾c hay c¸c luËt ng÷ ©m Bhnong cho phÐp vµ chi phèi sù kÕt hîp cña c¸c ©m vÞ nµy, t¹o thµnh c¸c ®¬n vÞ kÕt hîp, cã kÝch th−íc lín h¬n. Thùc tÕ nghiªn cøu cña chóng t«i ®· x¸c ®Þnh hÖ thèng c¸c vÇn vµ c¸c kiÓu/lo¹i ©m tiÕt Bhnong, gåm:
+ HÖ thèng c¸c vÇn: xÐt vÒ lý thuyÕt, tiÕng Bhnong chuÈn cã 527 vÇn (31 ©m chÝnh x 17 ©m cuèi). Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, chØ cã 288 vÇn cã thùc. Cßn l¹i lµ 239 vÇn kh«ng cã thùc, mµ chØ cã theo logic.
+ Cã 16 kiÓu/lo¹i ©m tiÕt Bhnong,
®−îc tr×nh bµy trong b¶ng trang bªn:
§©y lµ c¸c kiÓu/lo¹i ©m tiÕt thùc cña tiÕng Bhnong, chóng t«i ®· b¾t gÆp vµ kiÓm nghiÖm trªn cø liÖu c¸c ®¬n vÞ tõ vùng tiÕng Bhnong trong qu¸ tr×nh kh¶o s¸t nghiªn cøu tõ n¨m 2007 ®Õn nay.
VÒ tõ vùng vµ ng÷ ph¸p:
Bé ®¬n vÞ tõ vùng-ng÷ ph¸p, kÌm theo ®ã lµ bé c¸c quy t¾c tõ vùng-ng÷
ph¸p tiÕng Bhnong ®ãng vai trß kh«ng kÐm phÇn quan träng quan träng so víi ng÷ ©m tiÕng Bhnong.
Tr−íc hÕt lµ tõ vµ c¸c ®¬n vÞ kh¸c thuéc tõ vùng tiÕng Bhnong, víi nhiÒu d¹ng thøc kh¸c nhau. Kh¶o s¸t cña
chóng t«i ®· x¸c ®Þnh kho tõ vùng tiÕng Bhnong cã c¸c líp tõ sau: tõ ®¬n tiÕt, tõ song tiÕt, tõ ba ©m tiÕt vµ tõ bèn ©m tiÕt.
- Tõ ®¬n tiÕt Bhnong cã vá ng÷ ©m lµ mét ©m tiÕt, vÝ dô:
lah (®i), ca (¨n), hot (uèng), k√Ft (ngñ), pe/ (lµm), /lAçN (c©y), tÅ/
(n¾ng),……
- Tõ song tiÕt tiÕng Bhnong cã vá ng÷ ©m lµ hai ©m tiÕt. Cã Ýt nhÊt ba nhãm tõ song tiÕt trong tiÕng Bhnong
®· ®−îc ph¸t hiÖn, cô thÓ nh− sau:
Nhãm 1: Nh÷ng tõ song tiÕt, trong
®ã tõng thµnh phÇn cã ý nghÜa riªng ®éc lËp, vµ cã thÓ ®−îc sö dông t¸ch riªng tõng ©m tiÕt ®Ó t¹o c¸c c©u, vÝ dô:
atuk azAh (quÇn ¸o), ¯ieh zçN (nhµ cöa), b-ri d-Ea/ (®Êt n−íc), pe/ ca (lµm
¨n), klF(N cie/ (ruéng n−¬ng/ ruéng rÉy), b-ri gç/ (rõng ró),…
Nhãm 2: Nh÷ng tõ song tiÕt, trong
®ã mét thµnh phÇn cã ý nghÜa riªng ®éc lËp, vµ mét thµnh tè kh¸c kh«ng cã nghÜa, lu«n “b¸m” theo thµnh phÇn kia, vÝ dô:
tatajh (nãi), lad-e/ (kh¸c), xahn¬-n (ngåi), rama-ng (tèi), sateoq (®i theo), pahum (t¾m cho),...
Thuéc nhãm nµy cßn cã nhãm danh tõ chØ tªn riªng cña ng−êi Bhnong. Tªn cña nam giíi bao gåm N* + tªn riªng, vÝ dô:
N* cµFN, N* ci/, N* ßujh, N* ßih, N* sim, N* cien, N*
so,...; tªn cña n÷ giíi bao gåm /i + tªn riªng, vÝ dô: /i ha/, /i hFj/, /i gim, /i than, /i ¯¨t, /i hip, /i ¯ien, /i ¯¨n, /i ¯çj/,...…
Nhãm 3: Nh÷ng tõ song tiÕt, trong
®ã c¶ hai thµnh phÇn ®Òu kh«ng cã nghÜa, lu«n dÝnh víi nhau, vÝ dô: ®ha-m
®ha-m (nam thanh niªn), chhª chhª (®µn bµ/con g¸i/phô n÷), chhoh chhoh
TT C¸c kiÓu/lo¹i
©m tiÕt tiÕng
Bhnong VÝ dô
1 V i, trong ‘i s¨N’ (ngµy
x−a)
2 V1V2
Ee (cã), ei (®¹i tõ chØ
®Þnh ‘Êy’) 3 V1V2V3
uoµ (xãi mßn, khoÐt rçng)
4 CV ca (¨n), mi (®¹i tõ chØ ng«i thø 2, sè Ýt ‘mµy’)
5 CV1V2
m¨µ (lóa), kEe (nh×n, xem), khEe (tr¨ng, th¸ng)
6 CV1V2V3 tuoj (chËm), /¯uoj (khãi, bôi), suoj (l©u) 7 VC on (hái, ®ßi), Ah (em) 8 V1V2C ajh (s−ng, tÊy)
9 CVC ¯¨t (cá), d-um (®á), ruh
(lóc, lÇn)
10 CV1V2C lEam (tèt, ®Ñp), tajh (nãi, hãt), saj/ (gieo) 11 CV1V2V3C ÔEajh (bÞ th−¬ng) 12 C1C2V b-lu (®ïi), klç (chång),
b-ri (rõng)
13 C1C2V1V2 kraw (gäi, kªu), pl¨j (qu¶, tr¸i)
14 C1C2V1V2V3 b-reEw (thËn, cËt)
15 C1C2VC
b-rEl (nhanh, sím), kloh (thÝch, muèn, yªu), klF(m (®©m,
®ông)
16 C1C2V1V2C priet (chuèi), b-raj/
(mÖt)
(thanh niªn n÷/ thanh n÷), p«h pah (véi v·), nhuk nhil (k× cä),... …
- Tõ ba ©m tiÕt tiÕng Bhnong cã vá ng÷ ©m gåm ba ©m tiÕt, cã thÓ ph©n thµnh bèn nhãm nh− sau:
Nhãm 1: Nh÷ng tõ ba ©m tiÕt, trong
®ã ©m tiÕt 3 lµ lÆp l¹i cña ©m tiÕt 2, vÝ dô:
tatoN toN (trém/ c¾p), trong
“manujh tatoN toN” (ng−êi ¨n trém/
ng−êi ¨n c¾p)
patç tç (d¹y), trong “manujh patç tç”
(ng−êi d¹y/ gi¸o viªn)
manah nah (yªu), trong “V¨n manah nah” (ng−êi yªu)
kaÔa/ Ôa/ (giµ), trong “manujh kaÔa/
Ôa/” (ng−êi giµ)
tA/ sEt sEt (nhá/bÐ/Ýt), trong “plej tA/ sEt sEt” (lµng nhá),...…
Nhãm 2: Nh÷ng tõ ba ©m tiÕt, trong
®ã ©m tiÕt 3 lµ lÆp l¹i cña ©m tiÕt 1, vÝ dô:
r¨N tEw/ r¨N (kh« h¹n)
tÅ/ tEw/ tÅ/ (n¾ng h¹n/ h¹n h¸n) /ut la /ut (ïn ïn)...
Nhãm 3: Nh÷ng tõ ba ©m tiÕt, trong
®ã ©m tiÕt 1 lµ tiÒn tè, vÝ dô:
pa/satat (lµm ®øt (d©y)), vs. satat (®øt (d©y))
pa/saNaj (lµm cho xa), vs. saNaj (xa) pa/tagFjh (lµm g·y), vs. tagFjh (g·y) pa/sa/nF(n (®Æt ngåi), vs. sa/nF(n (ngåi)...
Nhãm 4: Nh÷ng tõ ba ©m tiÕt, trong
®ã phô ©m ®Çu cña ©m tiÕt chÝnh ®−îc lÆp l¹i Ýt nhÊt mét lÇn, vÝ dô:
Ôavo(N v¨N (lo¹ng cho¹ng)
sad-o/ d-a/ (l¶o ®¶o)…
- Tõ bèn ©m tiÕt Bhnong cã vá ng÷
©m gåm bèn ©m tiÕt. Trong tiÕng Bhnong cã Ýt nhÊt hai nhãm tõ bèn ©m tiÕt ®· ®−îc t×m thÊy, ®ã lµ:
Nhãm 1: Nh÷ng tõ bèn ©m tiÕt, trong ®ã cã Ýt nhÊt hai ©m tiÕt lÆp l¹i nhau (©m tiÕt 3 lµ lÆp l¹i cña ©m tiÕt 1), hoÆc cã tr−êng hîp cã sù lÆp l¹i c¶ ©m tiÕt ®Çu lÉn ©m ®Çu cña ©m tiÕt 2, vÝ dô:
raho(N ragF(j (th«ng minh) lamun lab-at (hiÒn lµnh) lamçn lab-at (m−ît mµ) lah¨µ la/o (ë ®©y, ë kia/ ®ã ®©y/
chç nµy chç kia)
ram¨N ramF(l (tèi t¨m) Nhãm 2: Nh÷ng tõ bèn ©m tiÕt, trong ®ã c¶ bèn ©m tiÕt ®Òu cã nghÜa ®éc lËp, vµ chóng cã thÓ ®−îc sö dông t¸ch rêi nhau; hoÆc cã tr−êng hîp hai ©m tiÕt
®Çu dÝnh nhau, hai ©m tiÕt sau t¸ch rêi nhau, vÝ dô:
b-o/ za/ kF(l s¨N («ng bµ tæ tiªn/ tæ tiªn)
b-ala /o s¨N (d¹o nµy/ dÞp nµy) rala /o s¨N (gÇn ®©y)...
Nghiªn cøu míi ®©y cña chóng t«i
®· chøng minh sù tån t¹i cña träng ©m tiÕng Bhnong. Chóng t«i còng xem ®©y lµ mét phÇn cña chÊt liÖu cña tiÕng Bhnong viÕt. Träng ©m tiÕng Bhnong cã nhiÒu m« h×nh kh¸c nhau tïy øng víi kÝch th−íc vËt thÓ cña tõ, cô thÓ lµ:
- øng víi tõ song tiÕt lµ hai m« h×nh träng ©m:
M« h×nh 1:
• •
, vÝ dô:sasAh (trÇn) lad-e/ (kh¸c)
ra/eh (cò)
paÔum (tËp trung, chôm, co côm) kaÔa/ (giµ)…
M« h×nh 2:
•
•
, vÝ dô:pe/ ca (lµm ¨n) /atuk /azAh (quÇn ¸o) pet saj/ (gieo trång) b-¨n kEe (ch¨n nu«i) pen V¨j (sinh sèng, ¨n ë)...
- øng víi tõ ba ©m tiÕt còng lµ hai m« h×nh träng ©m:
M« h×nh 1:
•
• •
, vÝ dô:pa/satat ( lµm ®øt (d©y) pa/tagFjh (lµm g·y) pa/saNaj (µm cho xa) pa/sa/nF(n (®Æt ngåi)
pa/b-ahçl (®¸nh bãng, lµm cho bãng)...
M« h×nh 2: •
• •
, vÝ dô:tatoN toN (trém, c¾p) patç tç (d¹y)
manah nah (yªu) tab-çk b-çk (tr¾ng) saNaj Naj ( xa)...
- øng víi tõ bèn ©m tiÕt còng lµ hai m« h×nh träng ©m:
M« h×nh 1:
•
• • •
, vÝ dô:b-o/ za/ kF(l s¨N («ng bµ tæ tiªn, tæ tiªn)
b-ala /o s¨N (gÇn ®©y) rala /o s¨N (d¹o nµy)
ßatEw/ ßakloh (bå bÞch, theo g¸i) gah loN gah tieh (phÝa tr−íc, phÝa sau)…
M« h×nh 2: •
•
••
, vÝ dô:ka/muom ka/mam (nh¬ nhíp, nhíp nh¸p)
raVot raVEt (quanh co, khóc khuûu) ra¯i/ ra¯u/ (nhón nhÈy)
ram¨N ramF(l (tèi t¨m, ®ªm h«m) makut makit (qua loa, ®¹i kh¸i),… Trong thùc tÕ, chÊt liÖu cña tiÕng Bhnong viÕt cßn cã nhiÒu thø kh¸c n÷a
®· bÞ cè ý bá sãt, ch¼ng h¹n, c¸c ng÷
®iÖu Bhnong. Thùc tÕ nµy cho thÊy nguån cung tiÒm n¨ng lµ dåi dµo vµ
®−îc/bÞ xem lµ thõa d−. ThiÕu sãt nµy, mét phÇn do n¨ng lùc h¹n chÕ cña v¨n tù ghi ©m nãi chung, trong ®ã cã ch÷
viÕt tiÕng Bhnong.
2. Vá bäc chÊt liÖu b»ng ch÷ viÕt tiÕng Bhnong
Ch÷ viÕt tiÕng Bhnong lµ vá bäc cña tiÕng Bhnong nãi, t¹o thµnh tiÕng Bhnong viÕt. Nã bao gåm 39 ch÷ c¸i vµ c¸c luËt chÝnh t¶. TÊt c¶ ®Òu cã tÝnh quy
−íc xÐt tõ ph−¬ng diÖn quan hÖ ©m-ch÷.
B¶ng ch÷ c¸i tiÕng Bhnong cã 39 ch÷ c¸i, ®ã lµ: a, a-, ¨, ©, b, c, ®, e, e-, ª, ª-, g, h, i, j, k, l, m, n, o, o-, «, «-, ¬, ¬-, o((, p, q, r, s, t, u, u-, −, v, w, x, y, z.
Tuy nhiªn, sù thµnh th©n nh− hiÖn nay cña bé ch÷ c¸i tiÕng Bhnong, xÐt trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn kh¸c, lµ cã lý do vµ kh«ng vâ ®o¸n.
Cïng víi ®ã lµ c¸c luËt chÝnh t¶. C¸c luËt chÝnh t¶ tiÕng Bhnong nµy, thùc chÊt, tho¸t thai tõ c¸c luËt cña chÝnh b¶n th©n tiÕng Bhnong nãi trong thùc tiÔn. Nãi c¸ch kh¸c, ph¸t ©m cña tiÕng Bhnong nãi thÕ nµo th× viÕt thÕ Êy. Vµ
®©y lµ nguyªn lý cña ch÷ viÕt Bhnong, dùa theo nÒn t¶ng c¨n b¶n cña ch÷ viÕt ghi ©m vÞ nãi chung trªn thÕ giíi, trong
®ã cã ch÷ phæ th«ng tiÕng ViÖt. Nguyªn
lý nµy ®· ®−îc tr¶i nghiÖm víi bÒ dµy t−¬ng ®èi qua viÖc kh¶o s¸t thu thËp 10.000 tõ tiÕng Bhnong trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ng«n ng÷ häc vÒ tiÕng Bhnong cña chóng t«i trong qu·ng thêi gian 2007-2011.
C¸c luËt chÝnh t¶ tiÕng Bhnong, nh−
®· ®Ò cËp, kh«ng chØ dõng l¹i ë nh÷ng kh¸i qu¸t vÒ hÖ thèng ©m vÞ häc, mµ cßn phñ lªn nhiÒu ®¬n vÞ ng«n ng÷ kh¸c cã kÝch th−íc lín h¬n nh− c¸c tiÕt vÞ, tõ vÞ.
Khi b¸m s¸t tõ Bhnong thuéc nhiÒu líp nh− tõ song tiÕt, tõ ba ©m tiÕt, tõ bèn
©m tiÕt vµ nh÷ng ®¬n vÞ tõ vùng cã kÝch th−íc lín h¬n n÷a, chóng t«i ®· ®Ò xuÊt ba nguyªn t¾c chÝnh t¶ thÝch øng, ®ã lµ nguyªn t¾c viÕt rêi, viÕt liÒn vµ võa viÕt liÒn võa viÕt rêi. Ba nguyªn t¾c chÝnh t¶
nµy ®· ®−îc ¸p dông cã sù ph©n c«ng chøc n¨ng, vµ tá ra lµ cã tÝnh thÝch dông cao ®èi víi tiÕng Bhnong qua thùc tÕ nghiªn cøu biªn so¹n s¸ch Bh¬−
Bhnong (TiÕng Bhnong) vµ S¸ch Bµi tËp TiÕng Bhnong. C¸c tõ ®¬n tiÕt theo nguyªn t¾c viÕt rêi, cßn c¸c tõ ®a tiÕt (tõ hai ©m tiÕt trë lªn) theo c¶ hai nguyªn t¾c viÕt rêi vµ viÕt liÒn, tïy theo tõng tr−êng hîp cô thÓ. ë ®©y, ng÷
nghÜa häc ®ång ®¹i tiÕng Bhnong ®−îc tÝnh ®Õn mét c¸ch nghiªm ngÆt.
3. Bé läc folklore Bhnong
Toµn bé tiÕng Bhnong viÕt nhÊt thiÕt ph¶i ®−îc läc qua bé läc folklore Bhnong. §−¬ng nhiªn, qu¸ tr×nh sµng läc nµy cho ra s¶n phÈm lµ tiÕng Bhnong ë c¶ d¹ng viÕt lÉn d¹ng nãi trong s¸ng h¬n, tinh tóy h¬n, vµ v¨n minh h¬n.
§Õn ®©y, cã thÓ ®−a ra mét sè ®¸nh gi¸ sau:
Vá bäc ch÷ viÕt tiÕng Bhnong chÝnh lµ chÝnh t¶ tiÕng Bhnong. Vµ trªn thùc tÕ nã ®· phñ lªn gÇn nh− kÝn toµn bé tiÕng Bhnong. Nh×n vµo ®ã, ng−êi ta cã thÓ thÊy râ h×nh bãng cña phÇn lín toµn bé tiÕng Bhnong. Nhê ®ã cã thÓ nhËn biÕt c¸c b×nh diÖn ng÷ ©m ©m vÞ häc, ng÷ nghÜa häc, ng÷ ph¸p häc Bhnong.
Thªm n÷a, mèi quan hÖ ©m-ch÷ Bhnong vµ nh÷ng t−¬ng øng gi÷a chóng ®−îc béc lé.
Nh÷ng phÇn mµ c¸c vá bäc chÊt liÖu nµy ch−a bäc kÝn ®−îc, cßn “hë” ra, nh−
®· thÊy, lµ träng ©m tiÕng Bhnong vµ c¸c ng÷ ®iÖu tiÕng Bhnong (nÕu ®−îc c«ng nhËn). C¸c ®Æc ®iÓm ph−¬ng ng÷
häc tiÕng Bhnong ch¾c ch¾n còng thuéc kho¶ng trèng nµy.
RÊt cÇn cã nh÷ng cuéc th¶o luËn ng«n ng÷ häc mang tÝnh x©y dùng vÒ tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò cßn bá ngá nµy, vµ vÒ tÊt c¶ nh÷ng g× nhãm nghiªn cøu cña chóng t«i ®· lµm ®−îc cho tiÕng Bhnong.
Nh÷ng tiªn ®o¸n cña chóng t«i lµ hoµn toµn cã c¬ së, khi tiÕng Bhnong thùc sù chuyÓn biÕn sang mét giai ®o¹n míi - giai ®o¹n tiÕng Bhnong thµnh v¨n.
HiÖn nay, tiÕng ViÖt ®ang trµn vµo tiÕng Bhnong ngµy cµng m¹nh mÏ vµ s©u réng, ë tÊt c¶ c¸c thÕ hÖ ng−êi Bhnong, ®Æc biÖt lµ thÕ hÖ trÎ. KÕt qu¶
lµ, ngµy cµng cã nhiÒu ng−êi Bhnong nãi tiÕng ViÖt thµnh th¹o h¬n tiÕng Bhnong, sè ng−êi Bhnong kh«ng biÕt nãi tiÕng Bhnong còng ®ang t¨ng lªn
®¸ng kÓ. §iÒu nµy cã nghÜa lµ tiÕng Bhnong hiÖn nay ®ang ®èi mÆt víi nh÷ng th¸ch thøc mang tÝnh x· héi s©u s¾c, cã nhiÒu dÊu hiÖu cho thÊy tiÕng Bhnong ®ang trªn ®µ trë thµnh mét ng«n ng÷ nguy cÊp.
Tr−íc thùc tÕ nµy, c«ng viÖc tr−íc m¾t, mét mÆt lµ chuyÓn giao toµn bé nh÷ng g× ®· lµm ®−îc cho ®Õn nay vÒ tiÕng Bhnong cho ng−êi Bhnong b¶n ng÷. Bëi tÊt c¶ nh÷ng nghiªn cøu x©y dùng ng«n ng÷ thµnh v¨n cho c¸c d©n téc thiÓu sè ®Òu do ng−êi ViÖt (Kinh) thùc hiÖn, chØ khi chuyÓn vÒ cho ng−êi b¶n ng÷, nã míi thùc sù t¹o sinh vµ ph¸t triÓn. MÆt kh¸c, cÇn tiÕp tôc thùc hiÖn c¸c nghiªn cøu ng«n ng÷ häc tõ nh÷ng vÊn ®Ò cßn bá ngá ®Ó hoµn thiÖn ng«n ng÷ thµnh v¨n cho ng−êi Bhnong nãi riªng vµ c¸c d©n téc thiÓu sè ViÖt Nam nãi chung
Tµi liÖu tham kh¶o
1. Bïi §¨ng B×nh, NguyÔn V¨n Thanh (2011). Ch÷ viÕt Bhnong. Trung t©m Nghiªn cøu Quèc häc ViÖt Nam - ñy ban Nh©n d©n huyÖn Ph−íc S¬n, tØnh Qu¶ng Nam. Nxb. Tæng hîp Thµnh phè Hå ChÝ Minh.
2. Bïi §¨ng B×nh, NguyÔn V¨n Thanh (2011). Bh¬− Bhnong. Trung t©m Nghiªn cøu Quèc häc ViÖt Nam - ñy ban Nh©n d©n huyÖn Ph−íc S¬n,
tØnh Qu¶ng Nam. Nxb. Tæng hîp Thµnh phè Hå ChÝ Minh.
3. Bïi §¨ng B×nh, NguyÔn V¨n Thanh (2011). Tõ ®iÓn ViÖt-Bhnong. Trung t©m Nghiªn cøu Quèc häc ViÖt Nam - ñy ban Nh©n d©n huyÖn Ph−íc S¬n, tØnh Qu¶ng Nam. Nxb. Tæng hîp Thµnh phè Hå ChÝ Minh.
4. Bïi §¨ng B×nh, NguyÔn V¨n Thanh (2011). S¸ch Bµi tËp tiÕng Bhnong.
ñy ban Nh©n d©n huyÖn Ph−íc S¬n, tØnh Qu¶ng Nam.
5. Bïi §¨ng B×nh, NguyÔn V¨n Thanh (2012). “ChÝnh t¶ cho c¸c tõ tiÕng Bhnong”. T¹p chÝ Tõ ®iÓn häc &
B¸ch khoa th−, sè 1 & 2.
6. Hoµng V¨n Ma (2011). Ng÷ ph¸p tiÕng Bhnong. Trung t©m Nghiªn cøu Quèc häc ViÖt Nam - ñy ban Nh©n d©n huyÖn Ph−íc S¬n, tØnh Qu¶ng Nam. Nxb. Tæng hîp Thµnh phè Hå ChÝ Minh.
7. NguyÔn V¨n Thanh (2006). Nguån gèc d©n téc - d©n c− vµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh x·, th«n huyÖn Ph−íc S¬n, tØnh Qu¶ng Nam. Ban Tuyªn gi¸o HuyÖn ñy Ph−íc S¬n.