Các yếu tố cản trở sự tham gia của trẻ em
vào các quyết định liên quan đến trẻ trong gia đình
(Nghiên cứu trường hợp Hà Nội)
NguyÔn ThÞ Quúnh Hoa(*)
Tãm t¾t: Sù tham gia cña trÎ em vµo c¸c quyÕt ®Þnh liªn quan ®Õn trÎ trong gia
®×nh lµ mét nhu cÇu ph¸t triÓn toµn diÖn cña trÎ trong thêi kú míi vµ nhu cÇu nµy
®· ®−îc thÓ chÕ hãa b»ng ph¸p luËt, cô thÓ lµ ë LuËt B¶o vÖ, ch¨m sãc, gi¸o dôc trÎ em ViÖt Nam vµ C«ng −íc quèc tÕ vÒ QuyÒn trÎ em, t¹o thµnh quyÒn tham gia cña trÎ. Trªn c¬ së kÕt qu¶ nghiªn cøu thùc tÕ t¹i ®Þa bµn Hµ Néi, bµi viÕt kh¸i qu¸t vÒ t×nh h×nh tham gia cña trÎ em, ®ång thêi ph©n tÝch c¸c yÕu tè c¶n trë sù tham gia cña trÎ em vµo c¸c quyÕt ®Þnh liªn quan ®Õn trÎ trong gia ®×nh.
Tõ khãa: TrÎ em, QuyÒn trÎ em, C«ng −íc quèc tÕ vÒ QuyÒn trÎ em, LuËt B¶o vÖ, ch¨m sãc, gi¸o dôc trÎ em ViÖt Nam, Hµ Néi
I. VÒ sù tham gia cña trÎ em trong gia ®×nh hiÖn nay Gia ®×nh ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng cña nÒn v¨n hãa truyÒn thèng, trong ®ã gi¸ trÞ ®¹o ®øc cña ng−êi con trong gia
®×nh th−êng ®−îc thÓ hiÖn vµ ®Ò cao ë
®øc hiÕu thuËn: cha mÑ d¹y b¶o th× con c¸i nghe theo. *)Trong mèi quan hÖ gi÷a trÎ em vµ ng−êi lín ë gia ®×nh, trÎ em lu«n bÞ coi lµ “trÎ con” vµ viÖc trÎ em tham gia vµo c¸c c«ng viÖc chung còng nh− nh÷ng viÖc cã liªn quan ®Õn chÝnh c¸c em cßn xa l¹.( Trong ®iÒu kiÖn x· héi ViÖt Nam ®ang ph¸t triÓn vµ héi nhËp quèc tÕ, gia ®×nh ViÖt Nam bªn c¹nh viÖc l−u gi÷ c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng cßn tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa
(*) Ths., ViÖn Nghiªn cøu Thanh niªn; email:
hoaquynh1801@yahoo.com
míi, trong ®ã cã gi¸ trÞ x¸c ®Þnh quyÒn cña trÎ em trong gia ®×nh. Tuy nhiªn, mét gi¸ trÞ míi nh− vËy kh«ng ph¶i ®i vµo cuéc sèng mét c¸ch dÔ dµng vµ ®−îc chÊp nhËn ë mäi céng ®ång, mäi gia
®×nh, nhÊt lµ ®èi víi c¸c gia ®×nh mang nÆng t− t−ëng truyÒn thèng, hay cßn nÆng phong tôc tËp qu¸n ®¸nh gi¸ thÊp vÞ thÕ, vai trß cña phô n÷ vµ trÎ em trong gia ®×nh. MÆc dï ®· ®−îc luËt hãa trong ®êi sèng x· héi n−íc ta, nh−ng trªn thùc tÕ quy ®Þnh vÒ quyÒn tham gia cña trÎ em vÉn ch−a ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch ®Çy ®ñ, ®Æc biÖt trong m«i tr−êng gia ®×nh.
§¸nh gi¸ vÒ sù tham gia cña trÎ em trong gia ®×nh, c¸c nghiªn cøu cho thÊy:
tr−íc ®©y, trong gia ®×nh quan hÖ cha mÑ - con c¸i th−êng ®−îc thõa nhËn
theo mét chiÒu lµ con c¸i phôc tïng cha
mÑ. Ngµy nay mèi quan hÖ nµy ®· cã sù
thay ®æi, vai trß vµ vÞ thÕ cña con c¸i trong gia ®×nh dÇn ®−îc x¸c lËp trong c¸ch nh×n nhËn cña cha mÑ, mÆc dï kh«ng ph¶i trong bÊt kú gia ®×nh nµo ý kiÕn cña con c¸i còng cã gi¸ trÞ (ñy ban D©n sè, Gia ®×nh vµ TrÎ em, 2004;
Hoµng ThÞ HuyÒn, Andy West, 2014).
Tuy vËy, ®· ®ang dÇn cã nh÷ng chuyÓn biÕn tÝch cùc trong viÖc thùc hiÖn quyÒn tham gia cña trÎ em trong gia ®×nh.
Nh÷ng ®iÒu ®ã ®−îc thÓ hiÖn râ qua sè liÖu cña c¸c ®iÒu tra, kh¶o s¸t: cã 64%
thanh thiÕu niªn trong ®é tuæi tõ 14-17 cho r»ng gia ®×nh cã l¾ng nghe ý kiÕn cña m×nh (Bé Y tÕ, Tæng côc Thèng kª, WHO vµ UNICEF ViÖt Nam, 2005);
45,5% em ®−îc hái cho r»ng ý kiÕn cña trÎ em trong gia ®×nh ®· ®−îc l¾ng nghe vµ t«n träng, 50,3% em kh¼ng ®Þnh ý kiÕn cña trÎ em ®· ®−îc cha mÑ l¾ng nghe nh−ng cßn h¹n chÕ, chØ 1,5% cho r»ng tiÕng nãi cña trÎ em trong gia ®×nh ch−a ®−îc ng−êi lín l¾ng nghe vµ t«n träng (Tæ chøc Cøu trî TrÎ em Thôy
§iÓn - Phßng Gi¸o dôc huyÖn Yªn L¹c, VÜnh Phóc, 2006); 32% em ®−îc cha mÑ hái ý kiÕn Ýt nhÊt mét viÖc trong gia
®×nh (Bé V¨n hãa - ThÓ thao vµ Du lÞch, Tæng côc Thèng kª, ViÖn Nghiªn cøu Gia ®×nh vµ Giíi vµ UNICEF ViÖt Nam, 2008); kho¶ng 80% cha mÑ cho r»ng cha mÑ hiÖn nay ®Òu cã hái ý kiÕn con c¸i (Hoµng ThÞ HuyÒn, Andy West, 2014).
KÕt qu¶ nghiªn cøu cña chóng t«i còng cho kÕt qu¶ t−¬ng tù(*), phÇn ®«ng
(*) Nghiªn cøu ®−îc tiÕn hµnh t¹i hai ®Þa bµn: quËn Hai Bµ Tr−ng (®Æc tr−ng cho khu vùc néi thµnh) vµ huyÖn Phó Xuyªn (®Æc tr−ng cho khu vùc ngo¹i thµnh) trong n¨m 2013 vµ 2014. KÕt qu¶ kh¶o s¸t c¨n cø trªn phiÕu hái víi 280 trÎ em (trong ®é tuæi 11-17)
®ang ®i häc vµ 140 cha mÑ trÎ em, ®ång thêi dùa trªn kÕt qu¶ kh¶o s¸t ®Þnh tÝnh (10 trÎ em, 10 cha mÑ).
trÎ em (93,6%) vµ cha mÑ (99,3%) cho r»ng c¸c em ®−îc cha mÑ vµ ng−êi lín trong gia ®×nh hái ý kiÕn ë c¸c møc ®é kh¸c nhau vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cã liªn quan
®Õn c¸c em.
C¸c vÊn ®Ò trÎ ®−îc tham gia trong gia ®×nh chñ yÕu lµ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan trùc tiÕp ®Õn sù ph¸t triÓn cña trÎ nh−: häc tËp, quan hÖ b¹n bÌ, sinh ho¹t hµng ngµy, vui ch¬i gi¶i trÝ (§ç ThÞ Ngäc Ph−¬ng, 2009; NguyÔn ThÞ Quúnh Hoa, 2014; Hoµng ThÞ HuyÒn, Andy West, 2014). §iÒu ®¸ng nãi lµ tû lÖ trÎ cho r»ng m×nh ®−îc trao ®æi, hái ý kiÕn ë c¸c nhãm vÊn ®Ò trªn ®Òu thÊp h¬n so víi tû lÖ tr¶ lêi cña cha mÑ (NguyÔn ThÞ Quúnh Hoa, 2014).
§èi víi c¸c vÊn ®Ò kh¸c trong gia
®×nh, sù tham gia cña trÎ em ë møc ®é thÊp h¬n, cô thÓ nh−: s¶n xuÊt kinh doanh hoÆc c«ng viÖc lµm ¨n; mua s¾m nh÷ng ®å ®¹c ®¾t tiÒn; s¾m söa nh÷ng
®å dïng mµ m×nh cã thÓ mua trong gia
®×nh; viÖc lµm nhµ/söa nhµ; ph©n chia tµi s¶n, cña c¶i. Víi trÎ em ë n«ng th«n, mét sè c«ng viÖc s¶n xuÊt liªn quan ®Õn viÖc ®ång ¸ng còng ®−îc cha mÑ hái ý kiÕn (Bé V¨n hãa - ThÓ thao vµ Du lÞch, Tæng côc Thèng kª, ViÖn Nghiªn cøu Gia
®×nh vµ Giíi vµ UNICEF ViÖt Nam, 2008).
Tuy ®· cã nh÷ng chuyÓn biÕn tÝch cùc, song sù tham gia ý kiÕn cña trÎ em trong gia ®×nh vÉn cßn cã nh÷ng bÊt cËp, h¹n chÕ. C¸c cuéc ®iÒu tra cho thÊy, vÉn cßn mét bé phËn kh«ng nhá trÎ em ch−a ®−îc tham gia ý kiÕn vµo c¸c vÊn ®Ò trong gia ®×nh ë c¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau (kho¶ng 1/3 thanh thiÕu niªn (Bé Y tÕ, Tæng côc Thèng kª, WHO vµ UNICEF ViÖt Nam, 2005) vµ kho¶ng 2/3 vÞ thµnh niªn (Bé V¨n hãa - ThÓ thao vµ Du lÞch, Tæng côc Thèng kª, ViÖn Nghiªn cøu Gia ®×nh vµ
Giíi vµ UNICEF ViÖt Nam, 2008) ch−a
®−îc tham gia ý kiÕn, nhÊt lµ ë nh÷ng vÊn ®Ò chung cña gia ®×nh nh− c«ng viÖc s¶n xuÊt kinh doanh, mua s¾m ®å ®¹c
®¾t tiÒn, viÖc lµm nhµ/söa nhµ). NhiÒu bËc cha mÑ kh¼ng ®Þnh sù ®éc ®o¸n cña m×nh ®èi víi tiÕng nãi vµ sù tham gia cña con c¸i khi cho r»ng trÎ cßn Ýt tuæi nªn kh«ng thÓ ®−a ra ý kiÕn, mäi quyÕt
®Þnh trong gia ®×nh ph¶i do cha mÑ quyÕt (Hoµng ThÞ HuyÒn, Andy West, 2014).
Cïng víi viÖc ®−îc tham gia bµy tá ý kiÕn lµ viÖc trÎ ®−îc tù quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn b¶n th©n nh−: lùa chän trang phôc ®i häc, ®i ch¬i; lùa chän chÕ ®é sinh ho¹t, nghØ ng¬i; lùa chän tr−êng, líp; thêi gian häc ë nhµ; häc thªm/häc nghÒ; lùa chän quan hÖ b¹n bÌ; lùa chän h×nh thøc vui ch¬i gi¶i trÝ,… KÕt qu¶ ®iÒu tra n¨m 2006 cho thÊy, tû lÖ cha mÑ quyÕt ®Þnh hoµn toµn c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn b¶n th©n trÎ ë møc rÊt thÊp (Bé V¨n hãa - ThÓ thao vµ Du lÞch, Tæng côc Thèng kª, ViÖn Nghiªn cøu Gia ®×nh vµ Giíi vµ UNICEF ViÖt Nam, 2008), nh−ng kÕt qu¶ kh¶o s¸t cña chóng t«i l¹i cho kÕt qu¶ ng−îc l¹i: tû lÖ trÎ ®−îc quyÕt ®Þnh hoµn toµn c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn b¶n th©n lµ thÊp. Cô thÓ, chØ mét bé phËn trÎ em (47,1%) vµ cha mÑ (20,8%) cho r»ng c¸c em ®−îc quyÕt ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn b¶n th©n (NguyÔn ThÞ Quúnh Hoa, 2014). Nh×n chung, sù tham gia cña trÎ em chñ yÕu ë khÝa c¹nh tham gia ý kiÕn vµ tiÕp nhËn th«ng tin vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cã liªn quan
®Õn b¶n th©n, cßn sù tham gia ë møc cao lµ rÊt h¹n chÕ.
Mét khÝa c¹nh kh¸c ®¸ng l−u ý lµ, trong nhiÒu gia ®×nh, viÖc ra quyÕt ®Þnh ë mét sè vÊn ®Ò l¹i ®−îc cha mÑ kho¸n tr¾ng cho trÎ, thËm chÝ ë nh÷ng lÜnh vùc
mµ trÎ ch−a ®ñ th«ng tin còng nh−
n¨ng lùc ®Ó ra quyÕt ®Þnh ®óng, ch¼ng h¹n nh− quyÕt ®Þnh viÖc nghØ häc. §©y lµ nh÷ng gia ®×nh cã m« h×nh gi¸o dôc thê ¬, kh«ng quan t©m hoÆc m« h×nh gi¸o dôc nu«ng chiÒu con c¸i nªn phã mÆc cho trÎ tù t×m hiÓu, tù quyÕt ®Þnh nh÷ng ®iÒu mµ c¸c em ch−a ®ñ kh¶
n¨ng hiÓu mét c¸ch thÊu ®¸o (Bé Y tÕ, Tæng côc thèng kª, WHO vµ UNICEF ViÖt Nam, 2005; NguyÔn ThÞ Quúnh Hoa, 2014). §iÒu ®ã ®· dÉn ®Õn mét kÕt qu¶ ng−îc l¹i lµ trÎ em cã thÓ thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi lÖch chuÈn mµ c¸c em kh«ng ý thøc ®−îc.
II. Nh÷ng yÕu tè c¶n trë sù tham gia cña trÎ em vµo c¸c quyÕt ®Þnh liªn quan ®Õn trÎ trong gia ®×nh
Thùc tÕ cho thÊy, trong bèi c¶nh nhiÒu gia ®×nh ViÖt Nam vÉn cßn chÞu
¶nh h−ëng cña nÒn v¨n hãa truyÒn thèng th× trÎ em cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n, c¶n trë trong qu¸ tr×nh tham gia.
Nghiªn cøu thùc tÕ cña chóng t«i t¹i Hµ Néi sÏ gãp phÇn lµm râ h¬n vÊn ®Ò nµy.
1. Sù ph©n biÖt vÒ giíi
C¸c gi¸ trÞ vµ quy t¾c v¨n hãa truyÒn thèng ®Æt trÎ em g¸i vµo vÞ trÝ yÕu h¬n trong gia ®×nh so víi c¸c em trai vÉn tiÕp tôc lµ rµo c¶n cho sù tham gia cña trÎ em trong gia ®×nh hiÖn nay.
Kh¶o s¸t cho thÊy, trÎ em nam ®−îc tham gia ý kiÕn vµ ®−îc quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn b¶n th©n nhiÒu h¬n, trong ®ã cã nh÷ng vÊn ®Ò quan träng ®èi víi sù ph¸t triÓn cña c¸c em (nh− viÖc ®Þnh h−íng häc lªn cao, viÖc lùa chän chÕ ®é ¨n uèng, chÕ ®é nghØ ng¬i…), cßn trÎ em n÷ bÞ phô thuéc vµo quyÕt ®Þnh cña cha mÑ vµ ng−êi lín trong gia ®×nh nhiÒu h¬n. Cô thÓ, tû lÖ trÎ em nam ®−îc tham gia trao ®æi, bµy tá ý kiÕn vµ ®−îc t¹o ®iÒu kiÖn tiÕp cËn
th«ng tin vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn b¶n th©n ë møc th−êng xuyªn nhiÒu h¬n trÎ em n÷ (tû lÖ t−¬ng øng 37,3% so víi 31,5%; 55,9% so víi 46,6%), trong khi trÎ em n÷ ®−îc trao ®æi ý kiÕn vµ
®−îc tiÕp cËn th«ng tin ë møc thØnh tho¶ng nhiÒu h¬n (tû lÖ t−¬ng øng 43,8% so víi 40,2%; 46,1% so víi 39,2%).
T−¬ng tù, trÎ em nam ®−îc quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn b¶n th©n c¶ ë møc tù quyÕt ®Þnh (15,7%) vµ quyÕt
®Þnh dùa trªn ý kiÕn cña cha mÑ (41,2%) cao h¬n so víi trÎ em n÷ (tû lÖ t−¬ng øng 6,7% vµ 34,8%), trong khi trÎ em n÷
cho r»ng cha mÑ th−êng quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò dùa trªn ý kiÕn cña c¸c em nhiÒu h¬n (44,9% so víi 37,3%).
TÝnh tÝch cùc, chñ ®éng tham gia trao ®æi ý kiÕn cña trÎ em nam còng cao h¬n so víi trÎ em n÷. Khi ý kiÕn ®−a ra trao ®æi bÞ cha mÑ vµ ng−êi lín trong gia
®×nh bá qua, c¸c em nam th−êng t×m c¸ch béc lé, bµy tá ý kiÕn vµo dÞp kh¸c (70,6%) hoÆc nhê ng−êi kh¸c trao ®æi l¹i ý kiÕn cña m×nh víi cha mÑ (30,4%) nhiÒu h¬n so víi c¸c em n÷ (tû lÖ t−¬ng øng 64,6% vµ 29,2%). Ng−îc l¹i, c¸c em n÷ th−êng kh«ng biÕt lµm g× (15,7%) hoÆc chÊp nhËn, nghe theo lêi cha mÑ (19,7%) nhiÒu h¬n so víi c¸c em nam (tû lÖ t−¬ng øng 11,8% vµ 8,8%).
Cã thÓ thÊy, ®Þnh kiÕn giíi vÉn cßn tån t¹i víi biÓu hiÖn ®Æc tr−ng lµ xu h−íng ®Ò cao vai trß cña nam giíi, ®¸nh gi¸ thÊp vÞ thÕ, vai trß vµ tiÕng nãi cña phô n÷ trong gia ®×nh. Sù thiªn vÞ ë møc ®é nhÊt ®Þnh (ch¼ng h¹n −u tiªn ý kiÕn, së thÝch, mong muèn cña con trai h¬n con g¸i) cã thÓ ®em ®Õn nh÷ng hËu qu¶ kh«ng tÝch cùc ®èi víi viÖc thùc hiÖn quyÒn tham gia cña trÎ em g¸i. Nã kh«ng khuyÕn khÝch c¸c em g¸i tÝch cùc tham gia vµo c¸c vÊn ®Ò cña b¶n th©n
hay qu¸ tr×nh ®−a ra quyÕt ®Þnh cho chÝnh m×nh. Vµ ®iÒu nµy cho thÊy, mÆc dï trong bèi c¶nh héi nhËp hiÖn nay, phô n÷ vµ nam giíi ®ang dÇn trë nªn b×nh ®¼ng h¬n, nh−ng mét gi¸ trÞ míi kh¼ng ®Þnh vai trß tham gia tÝch cùc cña trÎ em n÷ trong gia ®×nh kh«ng ph¶i ®i vµo cuéc sèng mét c¸ch dÔ dµng vµ ®−îc chÊp nhËn ë mäi gia ®×nh.
2. Sù ph©n biÖt vÒ ®é tuæi vµ häc vÊn Nh÷ng trÎ em lín tuæi h¬n vµ nh÷ng trÎ cã häc lùc tèt h¬n th−êng
®−îc trao ®æi, chia sÎ ý kiÕn vµ cã tiÕng nãi quyÕt ®Þnh nhiÒu h¬n nh÷ng trÎ em Ýt tuæi vµ nh÷ng trÎ cã häc lùc kÐm.
Thùc tÕ, tû lÖ trÎ 11-14 tuæi cho r»ng cha mÑ tù quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cña c¸c em (16,3%) cao h¬n nhiÒu so víi tû lÖ nµy ë nhãm trÎ 15-17 tuæi (3,3%). Nhãm trÎ cã tr×nh ®é häc vÊn ë bËc trung häc c¬ së (®Æc biÖt lµ líp 6 vµ líp 7) tham gia ý kiÕn ë møc ®é th−êng xuyªn kh«ng cao (< 37,0%), chñ yÕu lµ ë møc thØnh tho¶ng (37,0-52,0%), trong khi trÎ em cã tr×nh ®é häc vÊn trung häc phæ th«ng tham gia ý kiÕn vµo c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan ë møc th−êng xuyªn cao h¬n (>
37,0%). Kh¶o s¸t ®Þnh tÝnh cho thÊy, mét sè cha mÑ cho r»ng hä th−êng nghe lêi nh÷ng ®øa con häc giái h¬n lµ nh÷ng
®øa con häc yÕu. Nãi c¸ch kh¸c, møc ®é tham gia cña trÎ em cßn phô thuéc vµo
®é tuæi vµ kÕt qu¶ häc tËp cña c¸c em.
3. T©m lý, tÝnh c¸ch cña trÎ em Kh¶o s¸t còng cho thÊy, nh÷ng trÎ cã tÝnh c¸ch rôt rÌ, nhót nh¸t, ng¹i béc lé, thÓ hiÖn b¶n th©n vµ th−êng nghe lêi cha mÑ, ng−êi lín trong gia ®×nh mét c¸ch cøng nh¾c th× viÖc tham gia còng nh− tiÕp cËn th«ng tin vÒ c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan ë møc thØnh tho¶ng nhiÒu h¬n, trong khi nh÷ng trÎ cã tÝnh c¸ch
b¹o d¹n, s«i næi, c¸ tÝnh, thÝch trao ®æi, tranh luËn vµ th−êng lµm nh÷ng ®iÒu m×nh thÝch th× tham gia ý kiÕn còng nh− tiÕp cËn th«ng tin vÒ c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn b¶n th©n ë møc th−êng xuyªn cao h¬n. §ång thêi víi ®ã, trÎ b¹o d¹n, s«i næi, c¸ tÝnh th−êng quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn b¶n th©n nhiÒu h¬n, cßn víi trÎ rôt rÌ, nhót nh¸t th× cha mÑ quyÕt ®Þnh vÊn ®Ò cña c¸c em nhiÒu h¬n.
4. Quy m« gia ®×nh
Quy m« gia ®×nh lín víi sè thÕ hÖ vµ sè thµnh viªn trong gia ®×nh cµng nhiÒu th× sù tham gia cña trÎ l¹i cµng kh«ng thuËn lîi. Trong gia ®×nh 3 thÕ hÖ, cha mÑ vµ ng−êi lín trong gia ®×nh th−êng quyÕt ®Þnh vÊn ®Ò cña c¸c em nhiÒu h¬n, trong ®ã tû lÖ cha mÑ tù quyÕt ®Þnh vÊn ®Ò cña c¸c em (13,7%) cao h¬n so víi tû lÖ nµy ë gia ®×nh 2 thÕ hÖ (8,1%).
Trong gia ®×nh cã 1-2 con, trÎ ®−îc tham gia ý kiÕn, ®−îc tiÕp cËn th«ng tin vµ
®−îc quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò liªn quan
®Õn b¶n th©n ë møc th−êng xuyªn h¬n, trong gia ®×nh cã 3 con trë lªn th× trÎ
®−îc tham gia ý kiÕn, ®−îc tiÕp cËn th«ng tin vµ ®−îc quyÕt ®Þnh ë møc thØnh tho¶ng nhiÒu h¬n.
5. §iÒu kiÖn kinh tÕ gia ®×nh
Sù quan t©m vµ nhËn thøc cña c¸c bËc cha mÑ ®èi víi viÖc thùc hiÖn quyÒn tham gia cña trÎ em cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ cña hé gia
®×nh. Nh÷ng gia ®×nh cã thu nhËp cao cã sù quan t©m trao ®æi, hái ý kiÕn con c¸i vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó con c¸i tiÕp cËn th«ng tin vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn b¶n th©n cao h¬n nh÷ng gia ®×nh cã thu nhËp thÊp. Tû lÖ cha mÑ trong gia ®×nh cã thu nhËp tõ 10 triÖu trë lªn th−êng xuyªn trao ®æi, hái ý kiÕn con c¸i
(78,3%) cao h¬n h¼n so víi nh÷ng gia
®×nh cã thu nhËp d−íi 3 triÖu (52,9%);
vµ viÖc t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó con c¸i tiÕp cËn th«ng tin ë hai nhãm cña gia ®×nh nµy còng cã sù chªnh lÖch ®¸ng kÓ (tû lÖ t−¬ng øng 73,9% vµ 52,9%). Tuy nhiªn, viÖc quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò liªn quan
®Õn trÎ l¹i cã sù kh¸c biÖt theo chiÒu ng−îc l¹i. Thu nhËp cña gia ®×nh cµng cao th× cha mÑ cµng tù quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cña con c¸i nhiÒu h¬n, vµ ng−îc l¹i, thu nhËp cña gia ®×nh cµng thÊp th×
trÎ em cµng ®−îc tham gia quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cña m×nh nhiÒu h¬n. Thùc tÕ kÕt qu¶ kh¶o s¸t ®Þnh tÝnh cho thÊy, nh÷ng gia ®×nh cã ®iÒu kiÖn vËt chÊt kh¸ h¬n th−êng quan t©m ch¨m sãc, chiÒu chuéng, l¾ng nghe ý kiÕn cña con, nh−ng còng v× thÕ mµ cã sù can thiÖp, quyÕt ®Þnh vµo c¸c vÊn ®Ò cña trÎ nhiÒu h¬n. Trong khi ®ã, nh÷ng gia ®×nh cã
®iÒu kiÖn vËt chÊt khã kh¨n h¬n th× cha mÑ th−êng Ýt quan t©m chia sÎ víi con c¸i nªn c¸c em lµ ng−êi chñ ®éng quyÕt
®Þnh c¸c vÊn ®Ò cña m×nh nhiÒu h¬n.
6. M«i tr−êng v¨n hãa gia ®×nh ë m«i tr−êng gia ®×nh mµ c¸c thµnh viªn øng xö theo t«n ti trËt tù, trÎ em nghe lêi ng−êi lín trong mäi tr−êng hîp th× sù tham gia ý kiÕn vµ tiÕp nhËn th«ng tin vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn quan cña trÎ chØ ë møc thØnh tho¶ng lµ chñ yÕu.
§ång thêi, viÖc quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cña c¸c em thuéc vÒ cha mÑ nhiÒu h¬n.
Ng−îc l¹i, trÎ em trong c¸c gia ®×nh cëi më, c¸c thµnh viªn th−êng ®−îc lµm theo nh÷ng ®iÒu m×nh thÝch cho r»ng c¸c em ®−îc tham gia ý kiÕn còng nh−
®−îc tiÕp nhËn th«ng tin vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn b¶n th©n ë møc th−êng xuyªn (59,6% vµ 64,0) cao h¬n h¼n so víi trÎ em trong c¸c gia ®×nh mµ con c¸i lu«n nghe lêi ng−êi lín (15,7% vµ
41,0%), ®ång thêi víi ®ã, c¸c em còng
®−îc quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò liªn quan
®Õn b¶n th©n nhiÒu h¬n.
7. Sù h¹n chÕ trong nhËn thøc vÒ quyÒn tham gia vµ kh¶ n¨ng tham gia cña trÎ em
Cã thÓ thÊy, nÕu nhËn thøc vÒ quyÒn tham gia cña trÎ em thÊp th× viÖc thùc hiÖn quyÒn ®ã cña trÎ em còng bÞ h¹n chÕ. KÕt qu¶ kh¶o s¸t cña chóng t«i trong nghiªn cøu t¹i ®Þa bµn Hµ Néi còng ®· lµm s¸ng tá nhËn ®Þnh trªn.
Nh×n chung, hiÓu biÕt cña cha mÑ vµ trÎ em vÒ quyÒn tham gia cña trÎ em tõ hai v¨n b¶n chÝnh lµ C«ng −íc quèc tÕ vÒ quyÒn trÎ em vµ LuËt B¶o vÖ, ch¨m sãc, gi¸o dôc trÎ em ViÖt Nam cßn rÊt h¹n chÕ, chñ yÕu lµ míi nghe nãi ®Õn, trong khi ®ã néi dung chi tiÕt vÒ quyÒn tham gia vµ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh lµ rÊt míi mÎ víi nhiÒu cha mÑ vµ trÎ em.
MÆt kh¸c, mÆc dï nhËn thøc ®−îc sù tham gia cña trÎ em vµo c¸c vÊn ®Ò liªn quan lµ cÇn thiÕt, mang l¹i lîi Ých tèt ®Ñp cho sù ph¸t triÓn cña trÎ nh−ng c¶ cha mÑ vµ trÎ em (®Æc biÖt lµ cha mÑ) l¹i ch−a tin t−ëng hoµn toµn vµo kh¶
n¨ng ra quyÕt ®Þnh, kh¶ n¨ng tham gia gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò cña trÎ. NhiÒu cha mÑ cßn ®Ò cao quan ®iÓm truyÒn thèng cho r»ng cha mÑ vµ ng−êi lín trong gia
®×nh lu«n cã nh÷ng quyÕt ®Þnh phï hîp cho trÎ em h¬n. §iÒu nµy khiÕn cho kh«ng Ýt ng−êi (25,7% cha mÑ vµ 17,1%
trÎ em) cã ý kiÕn r»ng “trÎ em cÇn nghe lêi cha mÑ vµ ng−êi lín trong gia ®×nh”.
ChØ mét bé phËn (18,2% trÎ em vµ 17,9%
cha mÑ) cho r»ng “trÎ em cÇn thÓ hiÖn râ chÝnh kiÕn cña m×nh vµ ra quyÕt ®Þnh”.
MÆt kh¸c, sù thiÕu tù tin cña chÝnh trÎ em khi nh×n nhËn vÒ vai trß vµ n¨ng
lùc cña b¶n th©n trong tham gia c¸c vÊn
®Ò cã liªn quan còng lµ mét rµo c¶n lín.
TrÎ em cho r»ng mét sè nguyªn nh©n khiÕn cho ý kiÕn cña c¸c em th−êng kh«ng ®−îc cha mÑ vµ ng−êi lín trong gia ®×nh chÊp nhËn lµ do ng−êi lín quyÕt ®Þnh tèt h¬n trÎ em (41,1%), ý kiÕn cña trÎ em ch−a thùc sù hiÖu qu¶
(40,0%) vµ do trÎ em cã tr¸ch nhiÖm v©ng lêi ng−êi lín (39,3%). Mét khi trÎ em ch−a ®ñ tù tin vµo kh¶ n¨ng tham gia cña chÝnh m×nh th× c¸c em khã cã thÓ chñ ®éng h−ëng thô quyÒn tham gia cña m×nh mét c¸ch ®Çy ®ñ.
8. §Æc ®iÓm v¨n hãa céng ®ång truyÒn thèng
§Æc ®iÓm v¨n hãa céng ®ång truyÒn thèng víi nÐt næi tréi lµ mèi quan hÖ dùa trªn thø bËc vÒ mÆt quyÒn lùc, ®Þa vÞ, ®é tuæi,… g©y c¶n trë sù tham gia thùc sù cña trÎ em. Thùc tÕ, ®Þa bµn kh¶o s¸t lµ hai khu vùc cã ®Æc ®iÓm kinh tÕ, v¨n hãa kh¸c nhau vµ chÞu sù
¶nh h−ëng kh¸c nhau cña qu¸ tr×nh héi nhËp. Hai Bµ Tr−ng lµ quËn néi thµnh cã tèc ®é ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ, v¨n hãa, x· héi kh¸ nhanh cña Thñ ®« vµ cã qu¸
tr×nh giao l−u, héi nhËp quèc tÕ diÔn ra m¹nh mÏ thêi gian qua. Trong khi ®ã, Phó Xuyªn - mét huyÖn ngo¹i thµnh, tr−íc ®©y thuéc tØnh Hµ T©y cò, ®−îc s¸p nhËp vµo Hµ Néi tõ ngµy 1/8/2008.
§©y lµ huyÖn ngo¹i thµnh thuÇn n«ng, vèn chÞu ¶nh h−ëng cña c¸c gi¸ trÞ gia
®×nh, gi¸ trÞ x· héi truyÒn thèng víi lèi sèng gia tr−ëng, nÆng vÒ t«n ti, thø bËc trong gia ®×nh, dßng hä, lµng x·: “cha mÑ ®Æt ®©u con ngåi ®Êy”, “c¸ kh«ng ¨n muèi c¸ −¬n, con kh«ng nghe lêi cha mÑ tr¨m ®−êng con h−”. C¸c gi¸ trÞ nµy g©y c¶n trë sù tham gia thùc sù cña trÎ.
Kh¶o s¸t cho thÊy, trÎ em sèng ë khu vùc néi thµnh ®−îc tham gia ý kiÕn
(47,9%) vµ tiÕp cËn th«ng tin vÒ c¸c vÊn
®Ò cã liªn quan ®Õn b¶n th©n (55,7%) ë møc th−êng xuyªn cao h¬n nhiÒu so víi c¸c em ë huyÖn ngo¹i thµnh (tû lÖ t−¬ng øng 19,3% vµ 45,0%).
9. Sù h¹n chÕ trong c«ng t¸c truyÒn th«ng, gi¸o dôc vÒ quyÒn tham gia cña trÎ em t¹i ®Þa ph−¬ng
C«ng t¸c truyÒn th«ng, gi¸o dôc vÒ quyÒn tham gia cña trÎ em ë ®Þa ph−¬ng cßn rÊt h¹n chÕ. Cã thÓ thÊy, c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng
®−îc ®¸nh gi¸ lµ kªnh th«ng tin h÷u hiÖu nhÊt, trong khi ®ã kªnh gi¸o dôc, truyÒn th«ng t¹i ®Þa ph−¬ng l¹i kh«ng
®−îc ®¸nh gi¸ cao. §iÒu nµy xuÊt ph¸t tõ hai lý do: (1) Do c¸c ho¹t ®éng tuyªn truyÒn, phæ biÕn kiÕn thøc vÒ quyÒn tham gia cña trÎ em t¹i c¸c ®Þa ph−¬ng hiÖn nay cßn nghÌo vÒ néi dung, thiÕu hÊp dÉn vÒ h×nh thøc nªn ch−a thu hót
®−îc sù tham gia cña ®«ng ®¶o trÎ em vµ c¸c bËc cha mÑ. (2) Do chÝnh c¸c bËc cha mÑ kh«ng tÝch cùc tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng n©ng cao kiÕn thøc vÒ quyÒn tham gia cña trÎ em t¹i ®Þa ph−¬ng.
NÒn kinh tÕ thÞ tr−êng víi sù c¹nh tranh m¹nh mÏ ®· khiÕn nhiÒu cha mÑ bÞ cuèn theo guång quay cña nã vµ hä kh«ng cã thêi gian ®Ó tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi kh¸c ë ®Þa ph−¬ng.
ChÝnh v× thÕ, hä kh«ng tiÕp nhËn ®−îc c¸c th«ng tin, kiÕn thøc vÒ quyÒn tham gia cña trÎ em tõ chÝnh quyÒn hoÆc c¸c tæ chøc ®oµn thÓ t¹i ®Þa ph−¬ng. §iÒu nµy gãp phÇn lµm h¹n chÕ sù tham gia cña trÎ em nãi chung vµ sù tham gia cña trÎ em trong gia ®×nh nãi riªng.
* * *
Tãm l¹i, cã thÓ thÊy, trÎ em hiÖn nay ®· cã sù tham gia vµo c¸c quyÕt
®Þnh liªn quan ®Õn trÎ trong gia ®×nh
nh−ng chñ yÕu ë khÝa c¹nh tham gia ý kiÕn vµ tiÕp nhËn th«ng tin vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn b¶n th©n, sù tham gia ë møc cao lµ quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan lµ rÊt thÊp. Nh÷ng yÕu tè c¶n trë sù tham gia cña trÎ em trong gia ®×nh hiÖn nay bao gåm: sù ph©n biÖt vÒ giíi, ®é tuæi, häc vÊn cña trÎ; ®Æc ®iÓm t©m lý nhót nh¸t, rôt rÌ cña trÎ; sù h¹n chÕ trong nhËn thøc cña cha mÑ vµ trÎ em vÒ quyÒn vµ kh¶ n¨ng tham gia cña trÎ; yÕu tè quy m«, ®iÒu kiÖn kinh tÕ, m«i tr−êng v¨n hãa gia
®×nh vµ sù h¹n chÕ trong c«ng t¸c gi¸o dôc, truyÒn th«ng vÒ quyÒn tham gia cña trÎ em t¹i ®Þa ph−¬ng. §Ó sù tham gia cña trÎ em nãi chung vµ trong m«i tr−êng gia ®×nh nãi riªng kh«ng cßn gÆp nhiÒu rµo c¶n còng nh− ®Ó quyÒn tham gia cña trÎ em ®−îc thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ trong thùc tiÔn, cÇn cã sù quan t©m thay ®æi tr−íc hÕt vÒ mÆt nhËn thøc, th¸i ®é tõ chÝnh b¶n th©n trÎ em, c¸c bËc cha mÑ, nhµ tr−êng, céng ®ång x·
héi vÒ quyÒn vµ kh¶ n¨ng tham gia cña trÎ em. Ngoµi ra, c¸c c¬ quan chøc n¨ng thùc thi ph¸p luËt, c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng, c¸c nhµ nghiªn cøu,… cÇn cã nh÷ng ch−¬ng tr×nh, kÕ ho¹ch hµnh ®éng can thiÖp phï hîp vµ cã hiÖu qu¶ nh»m gióp cho viÖc thùc thi quyÒn tham gia cña trÎ em ®−îc ®¶m b¶o ®óng víi tinh thÇn cña C«ng −íc quèc tÕ vÒ QuyÒn trÎ em vµ LuËt B¶o vÖ, ch¨m sãc, gi¸o dôc trÎ em ViÖt Nam trong thùc tiÔn
tµi liÖu trÝch dÉn
1. Bé V¨n hãa - ThÓ thao vµ Du lÞch, Tæng côc Thèng kª, ViÖn Nghiªn cøu Gia ®×nh vµ Giíi vµ UNICEF ViÖt Nam (2008), KÕt qu¶ §iÒu tra Gia
®×nh ViÖt Nam n¨m 2006 - Nh÷ng ph¸t hiÖn chÝnh, Hµ Néi.
2. ñy ban D©n sè, Gia ®×nh vµ TrÎ em (2004), Thùc tr¹ng vµ nh÷ng vÊn ®Ò
®Æt ra ®èi víi gia ®×nh ViÖt Nam hiÖn nay (Ph©n tÝch c¸c tµi liÖu nghiªn cøu vµ ®iÒu tra vÒ gia ®×nh ViÖt Nam ®−îc tiÕn hµnh 10 n¨m gÇn ®©y 1993-2003), Tµi liÖu l−u hµnh néi bé.
3. Tæ chøc Cøu trî TrÎ em Thôy §iÓn - Phßng Gi¸o dôc huyÖn Yªn L¹c, VÜnh Phóc (2006), B¸o c¸o kh¶o s¸t TrÎ em
®¸nh gi¸ kÕt qu¶ thùc hiÖn quyÒn trÎ em t¹i Trung Nguyªn vµ Liªn Ch©u, huyÖn Yªn L¹c, tØnh VÜnh Phóc.
4. Bé Y tÕ, Tæng côc thèng kª, WHO vµ UNICEF ViÖt Nam (2005), §iÒu tra
Quèc gia vÒ VÞ thµnh niªn vµ Thanh niªn ViÖt Nam (SAVY 1), Hµ Néi.
5. NguyÔn ThÞ Quúnh Hoa (2014), KÕt qu¶ kh¶o s¸t c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng
®Õn sù tham gia cña trÎ em vµo c¸c quyÕt ®Þnh liªn quan ®Õn trÎ trong gia ®×nh.
6. Hoµng ThÞ HuyÒn, Andy West (2014), B¸o c¸o nghiªn cøu Sù tham gia cña trÎ em t¹i ViÖt Nam.
7. §ç ThÞ Ngäc Ph−¬ng (2009), B¸o c¸o tæng hîp ®Ò tµi khoa häc cÊp Bé m·
sè CB2008-04-03, §¸nh gi¸ viÖc thùc hiÖn C«ng −íc quèc tÕ vÒ quyÒn trÎ em theo nhãm quyÒn tham gia vµ nh÷ng gi¶i ph¸p thóc ®Èy thùc hiÖn quyÒn tham gia cña trÎ em, Côc B¶o vÖ ch¨m sãc trÎ em, Bé Lao ®éng, Th−¬ng binh vµ X· héi.