1. LuËn vÒ tÝnh thiÖn

(1)

Bïi Ngäc S¬n*

¹nh tö lµ mét ®¹i biÓu xuÊt s¾c cña nho gia sau Khæng tö. M¹nh tö tªn lµ M¹nh Kha, tù lµ Tö D−, dßng dâi Lç C«ng, ng−êi Êp Tr©u. ¤ng sèng vµo kho¶ng 372-289 TrCN. Tõ nhá, M¹nh tö ®· ®−îc hÊp thô nh÷ng lÔ gi¸o phong kiÕn tõ gia ®×nh. Lín lªn, M¹nh tö theo häc Tö t−. M¹nh tö häc xong, ®i chu du çc n−íc TÒ, L−¬ng, Tèng, §»ng víi mong muèn çc n−íc nµy thùc hµnh chÝnh s¸ch cai trÞ cña m×nh nh−ng kh«ng thµnh c«ng. ¤ng lui vÒ cïng víi m«n ®Ö cña m×nh xÕp ®Æt thø tù trong Kinh Thi, Kinh Th−, thuËt çi ý cña Khæng tö lµ ra b¶y thiªn s¸ch M¹nh tö.M¹nh tö khëi ®Çu triÕt lý chÝnh trÞ cña m×nh víi luËn thuyÕt vÒ b¶n tÝnh con ng−êi.

VÊn ®Ò b¶n tÝnh con ng−êi thiÖn hay

¸c ®−îc tranh luËn kh¸ s«i næi thêi ChiÕn Quèc. Xung quanh cuéc tranh luËn nµy ®· xuÊt hiÖn c¸c thuyÕt: “TÝnh thiÖn”, “tÝnh ¸c”, “tÝnh kh«ng thiÖn kh«ng ¸c”, “tÝnh võa thiÖn võa ¸c”...

Trong ®ã, næi bËt lµ thuyÕt tÝnh thiÖn cña M¹nh tö vµ sau nµy cã thuyÕt tÝnh

¸c cña Tu©n tö.

M¹nh tö lµ ng−êi ®−a ra quan ®iÓm vÒ tÝnh thiÖn sím nhÊt, ®ång thêi x©y dùng hÖ thèng t− t−ëng nh©n tÝnh luËn.

M¹nh tö lµ ng−êi luËn tÝnh thiÖn sím nhÊt Trung Quèc, ®−a ra lêi b×nh ph¸n

®èi víi b¶n chÊt nh©n tÝnh, biÓu hiÖn th¸i ®é l¹c quan cña m×nh ®èi víi xu h−íng ph¸t triÓn nh©n tÝnh⁽¹⁾.

Cao tö, mét triÕt gia cïng thêi víi M¹nh tö quan niÖm tÝnh ng−êi kh«ng thiÖn, kh«ng ¸c, do gi¸o ho¸, hoµn c¶nh mµ ho¸ thiÖn, hãa ¸c. M¹nh tö vµ C¸o tö

®· cã nh÷ng cuéc tranh luËn s«i næi vÒ b¶n tÝnh con ng−êi. Nh÷ng cuéc tranh luËn nµy ®−îc chÐp trong s¸ch M¹nh tö.

C¸o tö b¶o: “T− chÊt bÈm sinh cña con ng−êi gäi lµ tÝnh.” M¹nh tö hái: “T−

chÊt bÈm sinh cña con ng−êi gäi lµ tÝnh gièng nh− mµu s¾c cña tÊt c¶ mäi thø gäi lµ tr¾ng ch¨ng ? C¸o tö ®¸p: “§óng nh− thÕ”. M¹nh tö nãi: “Mµu tr¾ng cña l«ng vò còng gièng nh− mµu tr¾ng cña tuyÕt, mµu tr¾ng cña tuyÕt còng gièng nh− mµu tr¾ng cña b¹ch ngäc ch¨ng ?”

C¸o tö ®¸p: “§óng nh− thÕ”. M¹nh tö nãi tiÕp: “ThÕ th× tÝnh chã còng gièng nh− tÝnh tr©u, tÝnh tr©u còng gièng nh− tÝnh ng−êi ch¨ng”. (M¹nh tö, C¸o tö, th−îng).

Çch quan niÖm cña Ço tö vµ M¹nh tö vÒ tÝnh lµ kh¸c nhau. TÝnh trong quan niÖm cña Ço tö cã nghÜa lµ b¶n n¨ng tù nhiªn cña con ng−êi- tøc lµ nh÷ng xu h−íng tù nhiªn mµ con ng−êi sinh ra vèn cã. Ch¼ng h¹n, ®ãi th× ¨n, kh¸t th× uèng... §óng lµ b¶n n¨ng cña con

* Khoa LuËt- §¹i häc quèc gia Hµ Néi

M

(2)

ng−êi th× kh«ng cã thiÖn cã ¸c v× b¶n n¨ng nµo còng gióp con ng−êi tån t¹i.

NÕu nh− coi tÝnh ng−êi lµ b¶n n¨ng th×

kh«ng ®Æt ra vÊn ®Ò thiÖn, ¸c: kh«ng cã b¶n n¨ng thiÖn, b¶n n¨ng ¸c.

Trong khi ®ã, M¹nh tö l¹i quan niÖm kh¸c vÒ tÝnh: “MiÖng l−ìi cña con ng−êi

®èi víi mü vÞ, m¾t ®èi víi s¾c ®Ñp, tai ®èi víi ©m nh¹c, mòi ®èi víi mïi th¬m, tay

®èi víi sù tho¶i m¸i an nhµn, nh÷ng sù yªu thÝch ®ã ®Òu lµ thiÖn tÝnh, nh−ng nhËn ®−îc hay kh«ng lµ do vËn mÖnh quyÕt ®Þnh, cho nªn ng−êi qu©n tö kh«ng cho r»ng ®ã lµ thø tÊt yÕu cña thiªn tÝnh. Nh©n ®èi víi cha mÑ, nghÜa

®èi víi vua t«i, lÔ ®èi víi kh¸ch vµ chñ, trÝ tuÖ ®èi víi ng−êi hiÒn, thiªn ®¹o ®èi víi th¸nh nh©n, cã thùc hiÖn ®−îc hay kh«ng lµ do vËn mÖnh quyÕt ®Þnh, nh−ng nã lµ thø tÊt yÕu cña thiªn tÝnh, cho nªn ng−êi qu©n tö cho r»ng nã kh«ng thuéc vÒ vËn mÖnh.” (M¹nh tö, TËn t©m, h¹).

Qua ®ã thÊy r»ng c¸i mµ C¸o tö cho lµ nh©n tÝnh th× M¹nh tö l¹i cho ®ã kh«ng ph¶i lµ nh©n tÝnh. M¹nh tö kh«ng hiÓu b¶n n¨ng cña con ng−êi lµ nh©n tÝnh. ë ®©y ta thÊy r»ng M¹nh tö ®·

chÞu ¶nh h−ëng quan niÖm nh©n cña Khæng tö. M¹nh tö còng nh− Khæng tö kh«ng cho r»ng b¶n tÝnh cña con ng−êi cã nh÷ng di s¶n ®éng vËt tÝnh- tøc lµ b¶n n¨ng tù nhiªn cña con ng−êi. Nh÷ng g× ®−îc gäi lµ b¶n tÝnh cña con ng−êi chØ lµ nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn tèt ®Ñp cña con ng−êi. Theo M¹nh tö, nh÷ng quan niÖm vÒ ®¹o ®øc nh©n, nghÜa, lÔ, trÝ míi lµ b¶n tÝnh cña con ng−êi.

Tõ sù kh¸c nhau vÒ quan niÖm tÝnh ng−êi lµ g× C¸o tö vµ M¹nh tö ®i ®Õn nh÷ng kh¸c nhau trong quan niÖm tÝnh ng−êi nh− thÕ nµo ? C¸o tö nãi tÝnh ng−êi nh− dßng n−íc, kh¬i cho nã qua

ph−¬ng §«ng th× ch¶y qua ph−¬ng §«ng, kh¬i cho nã chay qua ph−¬ng T©y th× nã ch¶y qua ph−¬ng T©y; tÝnh ng−êi kh«ng ph©n biÖt thiÖn víi bÊt thiÖn, còng nh−

n−íc kh«ng ph©n biÖt ®«ng víi t©y.

M¹nh tö b¸c l¹i nh÷ng lËp luËn trªn cña C¸o tö vµ cho r»ng tÝnh ng−êi lµ thiÖn:

“§· ®µnh dßng n−íc kh«ng ph©n biÖt

®«ng, t©y; nh−ng h¸ nã ch¼ng ph©n biÖt trªn, d−íi sao ? TÝnh ng−êi vèn thiÖn còng nh− tÝnh cña n−íc lµ ch¶y xuèng phÝa d−íi thÊp vËy. Kh«ng mét ng−êi nµo sinh ra mµ tù nhiªn bÊt thiÖn; còng nh− kh«ng mét thø n−íc nµo mµ ch¼ng ch¶y xuèng thÊp.”⁽²⁾

M¹nh tö gi¶i thÝch t¹i sao b¶n tÝnh con ng−êi lµ thiÖn: “Ng−êi ta ai còng cã lßng ch¼ng nì (thÊy ng−êi khæ)…Bçng thÊy ®øa trÎ s¾p r¬i xuèng giÕng, ai còng lo sî th−¬ng xãt. Do ®ã mµ xem, kh«ng cã lßng th−¬ng xãt kh«ng ph¶i lµ ng−êi;

kh«ng cã lßng hæ thÑn kh«ng ph¶i lµ ng−êi; kh«ng cã lßng tõ nh−îng kh«ng ph¶i lµ ng−êi; kh«ng cã lßng ph¶i tr¸i kh«ng ph¶i lµ ng−êi. Lßng th−¬ng xãt (tr¾c Èn) lµ ®Çu mèi cña nh©n. Lßng hæ thÑn (tu è) lµ ®Çu mèi cña nghÜa. Lßng tõ nh−îng lµ ®Çu mèi cña lÔ. Lßng ph¶i tr¸i (thÞ phi) lµ ®Çu mèi cña trÝ. Ng−êi ta cã bèn ®Çu mèi Êy (tø ®oan) nh− cã tø chi…

Phµm cã bèn ®Çu mèi Êy n¬i ta mµ biÕt më réng, båi bæ thªm th× kh¸c nµo löa míi nhen, suèi míi tu«n. NÕu båi bæ

®−îc th× ®ñ che chë bèn bÓ; nÕu kh«ng båi bæ th× kh«ng ®ñ thê cha mÑ.”⁽³⁾ Mäi ng−êi sinh ra ®Òu cã tø ®oan, mµ nÕu

®−îc ph¸t triÓn sÏ trë thµnh tø ®øc.

M¹nh tö quan niÖm tÝnh ng−êi lµ cã lßng nh©n. Nh©n lµ c¨n b¶n cña con ng−êi.

Nh©n lµm nÈy sinh ra ba tÝnh n÷a lµ nghÜa, lÔ, trÝ, hîp l¹i thµnh tø ®oan.

M¹nh tö cho r»ng tÝnh ng−êi ta sinh ra vèn thiÖn, së dÜ trë thµnh ¸c lµ ng−êi

(3)

ta kh«ng cßn gi÷ ®−îc b¶n tÝnh nguyªn s¬ cña m×nh. Quan ®iÓm nµy ®−îc M¹nh tö diÔn ®¹t b»ng mét h×nh t−îng kh¸

thó vÞ: “X−a kia nh÷ng c©y ë trªn nói Ng−u S¬n th−êng r−êm rµ rÊt ®Ñp. V×

nói Êy ë vµo câi mét n−íc lín, r×u bóa chÆt m·i ®i, thÕ lµ c¸i c©y Êy cã ®Ñp ®−îc n÷a kh«ng ? Nh÷ng c©y Êy ®· bÞ chÆt ®i råi, ngµy ®ªm nghØ ng¬i m−a mãc t−íi vµo, l¹i ®©m chåi ra. Song tr©u dª l¹i

®Õn ph¸ h¹i, cho nªn nói Êy míi trôi ®i nh− ngµy nay. Ng−êi ta thÊy nói Êy trôi c¶ c©y, b¶o lµ nói Êy kh«ng mäc c©y

®−îc. H¸ cã ph¶i lµ c¸i tÝnh cña nói thÕ hay sao ? Ng−êi ta dÉu thÕ nµo mµ l¹i kh«ng cã c¸i lßng nh©n nghÜa. Ng−êi ta

®Ó bá mÊt çi lßng l−¬ng thiÖn th× còng nh− lÊy r×u bóa mµ chÆt c©y vËy. Cø ngµy ngµy chÆt ph¸ ®i th× c©y cßn ®Ñp thÕ nµo ®−îc n÷a. Çi l−¬ng t©m cña ng−êi ta v× nh− mÇm c©y, ngµy ®ªm nghØ ng¬i vµ l¹i cã çi khÝ yªn lÆng buæi s¸ng th× lßng hiÕu è cña m×nh còng h¬i gÇn nh− cña mäi ng−êi. Song nh÷ng viÖc lµm trong ban ngµy th× l¹i lµm h− háng ®i, råi cø háng ®i háng l¹i m·i, th× çi khÝ ban ®ªm kh«ng ®ñ gi÷ cho cßn l¹i ®−îc.

§Õn khi c¸i khÝ ban ®ªm kh«ng ®ñ gi÷

cho cßn l¹i ®−îc n÷a, th× ng−êi víi cÇm thó cã xa g×. Ng−êi ta thÊy gièng nh−

cÇm thó th× cho lµ kh«ng cã c¸i b¶n n¨ng g×. H¸ cã ph¶i lµ b¶n tÝnh ng−êi ta nh−

thÕ hay sao? Cho nªn khÐo båi d−ìng th×

vËt nµo còng sinh nÈy thªm ra; cßn kh«ng chÞu båi d−ìng th× vËt nµo còng ph¶i tiªu mßn.”⁽⁴⁾

Khæng gi¸o hiÓu tÝnh lµ trêi phó cho con ng−êi, ®ã lµ thiªn lý. Lµ thiªn lý tÊt ph¶i thiÖn. M¹nh tö kÕ thõa quan niÖm nµy cña Khæng gi¸o mµ lËp ra thuyÕt tÝnh thiÖn.⁽⁵⁾ M¹nh tö b¶o: Loµi ng−êi kh¸c cÇm thó chØ cã m¶y may th«i. C¸i m¶y may ®ã bän b×nh d©n bá ®i mµ ng−êi qu©n tö th× biÕt b¶o tån.” (M¹nh

tö, thiªn Ly L©u, h¹.) Çi m¶y may ®ã chÝnh lµ tÝnh ng−êi- lµ nh©n, nghÜa. ¤ng còng nghÜ r»ng: “Trong th©n thÓ ng−êi ta, cã phÇn cao quý, cã phÇn ®ª tiÖn, cã phÇn to t¸t, cã phÇn nhá nhen. §õng lÊy çi nhá lµm h¹i çi lín, lÊy çi ®ª tiÖn lµm h¹i çi cao quý...KÎ nµo chØ lo viÖc

¨n uèng th× sÏ bÞ ng−êi ta khinh bØ v× lo nu«i çi phÇn nhá nhen mµ lµm mÊt çi phÇn to t¸t.” (M¹nh tö, thiªn Ço tö, th−îng.) Qua ®ã cã thÓ thÊy r»ng, M¹nh tö chØ hiÓu tÝnh lµ phÇn thiªn lý trêi phó, çi ®Ó ph©n biÖt con ng−êi víi con vËt, kh«ng hiÓu tÝnh theo nghÜa bao gåm c¶ b¶n n¨ng thó tÝnh. ChÝnh çch hiÓu nµy cña M¹nh tö ®· dÉn ®Õn cuéc tranh luËn kh«ng cã håi kÕt gi÷a «ng vµ Ço tö. M¹nh tö chØ hiÓu b¶n tÝnh con ng−êi (tÝnh t×nh) lµ çi phÇn thiÖn, phÇn cao quý, phÇn to t¸t cña con ng−êi, cßn phÇn

¸c (®ª tiÖn, nhá nhen) th× «ng xÕp vµo phÇn thó tÝnh- lµ c¸i mµ con ng−êi vµ con vËt ®Òu cã. ChÝnh v× vËy «ng chñ tr−¬ng tÝnh thiÖn.

2. Tõ tÝnh b¶n thiÖn ®Õn nÒn chÝnh trÞ nh©n nghÜa

M¹nh tö cho r»ng b¶n tÝnh con ng−êi lµ thiÖn, lµ nh©n nghÜa th× gi¶i ph¸p chÝnh trÞ tÊt sÏ lµ thùc thi nÒn nh©n chÝnh. Hai chôc n¨m b«n ba c¸c n−íc, M¹nh tö gi¶ng vÒ nh©n nghÜa cho c¸c vua ch− hÇu, thuyÕt phôc hä thùc thi nÒn nh©n chÝnh. Khi «ng sang n−íc L−¬ng, vua HuÖ V−¬ng hái: “¤ng cã ®iÒu g× lµm lîi cho n−íc L−¬ng kh«ng ?”

M¹nh tö g¹t ®i mµ nãi: “Vua hµ tÊt ph¶i nãi lîi, chØ cã nh©n nghÜa mµ th«i.”

(M¹nh tö, L−¬ng HuÖ V−¬ng, th−îng.) Khi gÆp ng−êi Tèng H×nh toan ®i sang n−íc TÇn, n−íc Së, lÊy ®iÒu lîi mµ can hai n−íc Êy ®õng ®¸nh nhau n÷a, M¹nh tö b¶o: “NÕu tiªn sinh lÊy ®iÒu lîi mµ nãi víi vua n−íc TÇn, n−íc Së, th× vua hai

(4)

n−íc ¾t lµ v× lîi mµ th«i sù ®¸nh nhau;

nh−ng nÕu ai còng chØ thÝch v× lîi, thµnh ra ng−êi lµm t«i lÊy bông mong lîi ra mµ thê vua, ng−êi lµm con lÊy bông mong lîi mµ thê cha, ng−êi lµm em lÊy bông mong lîi mµ thê anh. Vua t«i, cha con, anh em ®Òu bá c¶ nh©n nghÜa,chØ ®em c¸i bông mong lîi mµ tiÕp ®·i nhau, nh− thÕ mµ n−íc kh«ng mÊt lµ ch−a cã vËy. LÊy nh©n nghÜa mµ nãi, th× ng−êi lµm t«i ®em lßng nh©n nghÜa mµ thê vua, ng−êi lµm con ®em lßng nh©n nghÜa mµ thê cha, ng−êi lµm em ®em lßng nh©n nghÜa mµ thê anh. Vua t«i, cha con, anh em ®Òu bá lîi, chØ ®em lßng nh©n nghÜa mµ tiÕp ®·i nhau, nh− thÕ mµ kh«ng trÞ ®−îc thiªn h¹, lµ ch−a cã vËy. VËy th× hµ tÊt ph¶i nãi tíi lîi.” (M¹nh tö, C¸o tö, h¹).

M¹nh tö còng nh− Khæng tö ®Ò cao c¸c tiªn v−¬ng, tiªn th¸nh v× nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc mµ hä b×nh æn ®−îc thiªn h¹: “§¹o vua Nghiªu, vua ThuÊn, kh«ng dïng nh©n chÝnh kh«ng thÓ b×nh trÞ ®−îc thiªn h¹.” Quèc gia h−ng vong lµ tuú ë nhµ cÇm quyÒn cã thùc thi ®¹o nh©n hay kh«ng: “C¸c vua ba ®êi H¹, Th−¬ng, Chu ®−îc thiªn h¹ v× cã lßng nh©n, mÊt thiªn h¹ v× kh«ng cã lßng nh©n. Quèc gia h−ng thÞnh vµ suy b¹i, tån t¹i vµ diÖt vong còng ë ®¹o lý Êy.” “Thiªn tö nÕu bÊt nh©n th× kh«ng gi÷ ®−îc thiªn h¹;

ch− hÇu nÕu bÊt nh©n th× kh«ng gi÷

®−îc quèc gia cña m×nh; khanh ®¹i phu nÕu bÊt nh©n th× kh«ng gi÷ ®−îc tæ miÕu cña m×nh; kÎ sÜ vµ b¸ t¸nh nÕu bÊt nh©n th× kh«ng gi÷ ®−îc th©n m×nh.” (M¹nh tö, thiªn Ly L©u th−îng).

Nhµ cÇm quyÒn nÕu cã ®¹o ®øc sÏ c¶m hãa ®−îc ng−êi d©n. M¹nh tö ®−a ra mét c©u chuyÖn ®Ó minh chøng cho nguyªn t¾c trÞ quèc nµy. “Ngµy x−a, HÇu Th¸i V−¬ng cai qu¶n ®Êt M©n, ng−êi

§Þch ®Õn x©m chiÕm, Th¸i V−¬ng dïng

t¬ lôa biÕu hä, hä vÉn kh«ng ngõng x©m chiÕm; dïng chã tèt, ngùa hay hä vÉn kh«ng ngõng x©m chiÕm; l¹i dïng tr©n ch©u, b¶o ngäc biÕu hä, hä vÉn tiÕp tôc x©m chiÕm. Th¸i V−¬ng bÌn triÖu tËp c¸c tr−ëng l·o cña ®Êt M©n, b¶o víi hä r»ng: “Thø mµ ng−êi §Þch cÇn lµ ®Êt ®ai cña chóng ta. §Êt ®ai chØ lµ thó nu«i sèng ng−êi. Ta nghe nãi: “Ng−êi cã ®¹o

®øc kh«ng thÓ v× thø nu«i sèng ng−êi mµ khiÕn ng−êi bÞ h¹i.” Çc ng−êi hµ tÊt ph¶i lo sî kh«ng cã vua, ng−êi §Þch còng kh«ng thÓ lµm vua çc ng−¬i ®−îc hay sao ? Ta chuÈn bÞ rêi khái n¬i ®©y ®Ó tr¸nh tai ho¹ cho çc ng−¬i.” ThÕ lµ Th¸i V−¬ng rêi khái ®Êt M©n, v−ît qua L−¬ng S¬n, ®Õn lËp ®Êt míi ë ch©n nói Kú S¬n.

Ng−êi d©n ë ®Êt M©n nãi: “¤ng Êy lµ ng−êi cã nh©n ®øc, chóng ta kh«ng thÓ bá «ng Êy.” Råi mäi ng−êi kÐo nhau ®«ng nh− ®i chî.” (M¹nh tö, thiªn L−¬ng HuÖ V−¬ng h¹.)

Dïng ®¹o nh©n ®Ó trÞ d©n lµ gi¶i ph¸p chÝnh trÞ mµ Khång tö ®· nªu ra vµ M¹nh tö kÕ thõa. M¹nh tö cã nh÷ng ph¸t triÓn chñ thuyÕt nh©n trÞ cña Khæng tö. Trong khi Khæng tö nãi nhiÒu

®Õn nh©n, kh«ng chó ý ®Õn nghÜa th×

M¹nh tö l¹i nãi ®Õn nghÜa nhiÒu h¬n nh©n, vµ khi nãi ®Õn nh©n th−êng kÌm theo nghÜa- nh©n nghÜa. Thùc chÊt nghÜa lµ biÓu hiÖn cña nh©n. NÕu nh©n lµ lßng yªu ng−êi th× nghÜa lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña yªu ng−êi lµ ph¶i lµm g×, lµm nh−

thÕ nµo. NghÜa lµ nh÷ng viÖc cÇn lµm ®Ó thùc hiÖn nh©n. Khæng tö chØ ®−a ra nguyªn t¾c lµ ph¶i trÞ d©n b»ng ®¹o ®øc cña nhµ cÇm quyÒn, c¸c chÝnh s¸ch cai trÞ còng chØ ®−a ra nguyªn t¾c chung.

Ph¸t triÓn tõ ch÷ nghÜa, M¹nh tö tiÕn xa h¬n ®−a ra nh÷ng chñ tr−¬ng cô thÓ.

Gi¶i ph¸p chÝnh trÞ cña M¹nh tö cã thÓ gäi lµ mét nÒn chÝnh trÞ nh©n nghÜa.

(5)

NÒn chÝnh trÞ nh©n nghÜa yªu cÇu nhµ cÇm quyÒn ph¶i coi träng d©n.

M¹nh tö b¶o : ‘’ D©n lµ quý, thø ®Õn lµ x· t¾c, råi míi ®Õn vua. Cho nªn, ng−êi

®−îc lßng d©n cã thÓ lµm thiªn tö, ng−êi

®−îc lßng thiªn tö cã thÓ lµm ch− hÇu, ng−êi ®−îc lßng ch− hÇu cã thÓ lµm ®¹i phu.’’ (M¹nh tö, TËn t©m h¹). M¹nh tö

®Æt d©n ë hµng quý nhÊt, tr−íc c¶ x· t¾c, vua cuèi cïng. D©n lµ gèc cña n−íc, cña vua, lµ néi cung cña mét nhµ n−íc do d©n. Vua ph¶i coi d©n lµ cña b¸u « "Cña b¸u cña ch− hÇu cã ba thø : ®Êt ®ai, nh©n d©n, vµ chÝnh quyÒn. NÕu lÊy tr©n ch©u, mü ngäc lµm cña b¸u, tai ho¹ nhÊt

®Þnh sÏ gi¸ng xuèng trªn ®Çu hä.’’( M¹nh tö, T©n t©m h¹).

Coi träng d©n cã nghÜa lµ ph¶i ®−îc lßng d©n. NÕu kh«ng ®−îc lßng d©n mµ

®i giÕt h¹i d©n th× sÏ kh«ng ®−îc d©n ñng hé. M¹nh tö yÕt kiÕn L−¬ng T−¬ng V−¬ng. L−¬ng T−¬ng V−¬ng hái : ‘’Lµm thÕ nµo ®Ó thiªn h¹ ®−îc an ®Þnh.’’ M¹nh tö ®¸p : ‘’Thèng nhÊt thiªn h¹ l¹i th× sÏ

®−îc an ®Þnh.” L−¬ng T−¬ng V−¬ng hái:

‘’Ai cã thÓ thèng nhÊt thiªn h¹.’’ M¹nh tö

®¸p : ‘’Ng−êi trong thiªn h¹ kh«ng ai kh«ng theo hä. §¹i v−¬ng cã biÕt t×nh huèng cña c©y m¹ kh«ng ? Vµo gi÷a th¸ng b¶y, th¸ng t¸m, nÕu l©u ngµy kh«ng cã m−a, c©y m¹ sÏ kh« hÐo. Gi¸

nh− cã m©y ®en xuÊt hiÖn, m−a lín ®æ xuèng, c©y m¹ l¹i mäc lªn t−¬i tèt, gièng nh− vËy th× cã ai cã thÓ ng¨n c¶n næi. ? Ngµy nay, vua c¸c n−íc kh«ng cã ai kh«ng thÝch giÕt ng−êi. NÕu cã mét vÞ vua kh«ng thÝch giÕt ng−êi, th× d©n trong thiªn h¹ sÏ v−¬n dµi cæ tr«ng ®îi vÞ vua Êy gi¶i cøu. Qu¶ lµ nh− thÕ th× d©n chóng sÏ theo vÒ víi hä, gièng nh− dßng n−íc tu«n ch¶y xuèng, cã ai ng¨n c¶n næi.” (M¹nh tö, L−¬ng HuÖ V−¬ng th−îng).

Mét nhµ n−íc theo chñ thuyÕt nh©n trÞ lµ mét nhµ n−íc ®−îc lßng d©n b»ng

®¹o ®øc cña nhµ cÇm quyÒn. Vµ do ®−îc lßng d©n nh− vËy, nhµ n−íc nh©n trÞ ph¶i coi träng d©n, dùa vµo søc m¹nh cña d©n. Chñ thuyÕt nh©n trÞ nh− vËy h−íng ®Õn mét nhµ n−íc do d©n.

Chñ thuyÕt nh©n nghÜa cña M¹nh tö còng ®Ò nghÞ chÝnh quyÒn ph¶i quan t©m

®Õn ®êi sèng cña nh©n d©n. Chñ thuyÕt nµy ®· nÈy sinh t− t−ëng vÒ mét chÝnh quyÒn v× d©n. Nhµ cÇm quyÒn ph¶i cïng vui víi çi vui cña d©n, lo víi çi lo cña d©n: “Ng−êi vui çi vui cña d©n, th× d©n còng vui çi vui cña m×nh; ng−êi lo çi lo cña d©n th× d©n còng lo çi lo cña m×nh.

V× thiªn h¹ mµ vui, v× thiªn h¹ mµ lo, thÕ mµ kh«ng lµm v−¬ng th× ch−a cã vËy.” (M¹nh tö, L−¬ng HuÖ V−¬ng, h¹).

Mét chÝnh quyÒn v× d©n ph¶i biÕt quan t©m ®Õn ®êi sèng vËt chÊt cña d©n

®Ó d©n sèng ®−îc no ®ñ, sung tóc. M¹nh tö ®Æc biÖt ®Ò cao tÇm quan träng cña

®êi sèng vËt chÊt cña nh©n d©n: “Nhµ cÇm quyÒn kh«ng thÓ bá lì viÖc sinh nhai cña d©n." (M¹nh tö, §»ng V¨n C«ng, th−îng.) Do ®ã cÇn ph¶i nu«i d−ìng d©n ®Ó b¶o ®¶m ®êi sèng kinh tÕ cña d©n.

Tr−íc hÕt lµ ph¶i ph©n phèi tµi s¶n qu©n b×nh. Tµi s¶n lóc bÊy giê quan träng nhÊt lµ ruéng ®Êt. ChÝnh s¸ch ruéng ®Êt cña nhµ Chu lµ chÝnh s¸ch tØnh ®iÒn. Theo MaspÐro th× TÇn lµ n−íc

®Çu tiªn bá chÝnh s¸ch tØnh ®iÒn tõ thêi Xu©n Thu. Theo Tõ H¶i, TÇn HiÕn C«ng n¨m 350 ®· b¾t ®Çu bá chÝnh s¸ch tØnh

®iÒn. Cã thÓ r»ng vµo thêi M¹nh tö ®a sè c¸c n−íc ®· bá chÝnh s¸ch tØnh ®iÒn, n−íc nµo cßn gi÷ th× còng kh«ng ®óng nguyªn t¾c ban ®Çu n÷a. Ng−êi ta cho d©n tù do khai th¸c thªm nh÷ng ®Êt míi

®Ó thu thuÕ ®−îc nhiÒu mµ nu«i binh

(6)

lÝnh.⁽⁶⁾ ChÝnh ®iÒu nµy ®· t¹o ra sù ph©n ho¸ giµu nghÌo. M¹nh tö nhËn thÊy ®iÒu nµy nªn ®· chñ tr−¬ng quay trë l¹i chÝnh s¸ch tØnh ®iÒn thêi nhµ Chu ®Ó ph©n phèi ruéng ®Êt qu©n b×nh cho nh©n d©n.

M¹nh tö ®Ò nghÞ víi L−¬ng HuÖ V−¬ng: "BËc minh qu©n ph¶i ®iÒu chÕ

®iÒn s¶n cho d©n th× trªn th× ®ñ phông d−ìng cha mÑ, d−íi th× ®ñ søc nu«i vî con, n¨m ®−îc mïa th× m·i m·i no

®ñ,n¨m mÊt mïa th× còng khái chÕt ®ãi.

Nh− vËy råi ®−a hä vµo con ®−êng thiÖn, hä míi dÔ theo. Ngµy nay, ®iÒn chÕ ®iÒn s¶n cho d©n, trªn hä kh«ng ®ñ søc phông d−ìng cha mÑ, d−íi kh«ng ®ñ søc nu«i vî con, n¨m ®−îc mïa th× vÉn khæ m·i, n¨m mÊt mïa th× kh«ng khái chÕt

®ãi. Nh− vËy, d©n chØ lo khái chÕt mµ cßn sî kh«ng ®−îc thay, ®©u cã r¶nh mµ lµm viÖc lÔ, nghÜa ? Vua muèn thi hµnh nh©n chÝnh th× sao b»ng trë vÒ c¨n b¶n."

(M¹nh tö, L−¬ng HuÖ V−¬ng, th−îng).

§Ó ®¶m b¶o cho sù ph©n phèi c«ng b×nh, viÖc tiÕt chÕ ®iÒn s¶n ph¶i ®−îc tiÕn hµnh theo mét c¸ch thøc râ rµng, minh b¹ch. §»ng V¨n C«ng gäi mét vÞ quan tªn lµ TÊt ChiÕn tíi hái vÒ phÐp tØnh ®iÒn. M¹nh tö ®¸p: "Muèn lµm nh©n chÝnh th× tr−íc hÕt ph¶i v¹ch ranh giíi ruéng ®Êt. NÕu ranh giíi kh«ng ®−îc ph©n minh th× mçi khu trong tØnh ®Þa (®Êt chia theo phÐp tØnh ®iÒn) kh«ng

®−îc ®Òu nhau, thuÕ kh«ng ®−îc ®Òu nhau mµ sè lóa ph¸t cho quan kh«ng

®−îc c«ng b×nh. V× vËy bän vua tµn b¹o vµ quan tham nhòng l¬ lµ vÒ viÖc v¹ch ranh giíi. V¹ch ranh giíi cho ph©n minh th× sù chia ruéng ®Êt cho d©n vµ ph¸t bæng léc cho quan sÏ ®−îc æn ®Þnh mét c¸ch dÔ dµng." (M¹nh tö, §»ng V¨n C«ng, th−îng.)

M¹nh tö chñ tr−¬ng r»ng viÖc ®¸nh thuÕ cña nhµ n−íc ph¶i ®−îc tiÕn hµnh

theo mét ph−¬ng thøc sao cho ®¶m b¶o

“Theo phÐp cèng, ng−êi ta lÊy sè trung b×nh thu ho¹ch ®−îc trong nhiÒu n¨m mµ ®Þnh sè thuÕ ph¶i nép mçi n¨m, nh−

vËy n¨m ®−îc mïa, lóa thãc d− dËt, dï chÝnh phñ cã thu nhiÒu còng kh«ng ph¶i lµ b¶o ng−îc, thÕ mµ chÝnh phñ l¹i thu Ýt.

®i vay nî ®Ó ®ãng ®ñ sè thuÕ, khiÕn ng−êi giµ vµ trÎ con chÕt ë ®−êng m−¬ng, r·nh n−íc th× lµm cha mÑ d©n ë chç nµo?" (M¹nh tö, §»ng V¨n C«ng, th−îng.)

Nguyªn t¾c cña viÖc ®¸nh thuÕ lµ ph¶i ®¶m b¶o cho d©n cã thÓ nép ®−îc mµ vÉn ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó sinh sèng: "Cã thø thuÕ nép b»ng v¶i hoÆc sîi t¬; cã thø thuÕ nép b»ng lóa thãc; cã thø thuÕ n÷a lµ s−u dÞch. Nhµ cÇm quyÒn chØ nªn th©u mét thø thuÕ mµ ho·n l¹i hai thø kia. NÕu th©u c¶ hai mét lóc th× d©n sÏ cã kÎ chÕt ®ãi, nÕu th©u c¶ ba thø mét lóc th× d©n sÏ cïng quÉn, cha con ph¶i l×a nhau." (M¹nh tö, TËn t©m, h¹). ¤ng ph¶n ®èi chÕ ®é quan thuÕ ®−¬ng thêi:

“Ngµy x−a, ng−êi ta ®Æt ra cöa quan ®Ó phßng ngõa trém c−íp, ngµy nay ®Æt ra cöa quan cèt ®Ó lµm trém c−íp." (M¹nh tö, TËn t©m, h¹). V× r»ng, x−a ng−êi ta

®Æt ë chç tuÇn phßng ë cöa ¶i, cöa s«ng, cöa biÓn ®Ó ngõa trém c−íp, ngµy nay chØ ®Ó thu thuÕ cho nhiÒu th× cã kh¸c g×

c−íp cña d©n.

NÕu kh«ng lµm tr¸i thêi tiÕt cña kÎ lµm ruéng th× lóa thãc ¨n ch¼ng hÕt."( M¹nh tö, L−¬ng HuÖ V−¬ng, th−îng). Nhµ

(7)

n−íc ph¶i tiÕt kiÖm trong viÖc sö dông tµi s¶n cña nh©n d©n, kh«ng ®−îc xa xØ, l·ng phÝ. M¹nh tö cho rµng viÖc nhµ vua l·ng phÝ cña c¶i cña d©n kh«ng kh¸c nµo nh− sai thó ¨n thÞt ng−êi: "BÕp vua cã thÞt bÐo, tµu vua cã ngùa mËp, mµ d©n th×

cã s¾c ®ãi, ®ång ruéng la liÖt nh÷ng kÎ chÕt ®ãi; nh− vËy kh¸c nµo vua sai thó ¨n thÞt ng−êi. Loµi thó ¨n thÞt lÉn nhau ng−êi ta cßn ghÐt thay; nay lµm cha mÑ d©n, cai trÞ d©n mµ sai thó ¨n thÞt ng−êi th× cã ®¸ng lµm cha mÑ d©n kh«ng ?"

Vua ch− hÇu xuÊt du th× dÉn theo mét

®ãi l¹i ph¶i nhÞn ¨n, ®· lµm cùc nhäc l¹i ph¶i hÇu h¹ n÷a, kh«ng ®−îc nghØ, hä liÕc nhau mµ cïng nhau tr¸ch vua. V×

Khi ®· lµm cho d©n no ®ñ, nhµ cÇm quyÒn ph¶i gi¸o ho¸ d©n. VÒ t−¬ng quan gi÷a d−ìng d©n vµ gi¸o d©n, M¹nh tö cho r»ng khi d©n ch−a ®−îc yªn æn vÒ

Khi d©n ®· cã h»ng s¶n råi th× ph¶i lµm cho hä cã h»ng t©m. NÕu nhµ cÇm quyÒn kh«ng d¹y d©n ®Ó d©n ph¹m téi råi nhµ cÇm quyÒn chÐm giÕt d©n th× ®ã lµ lçi cu¶ nhµ cÇm quyÒn: “Kh«ng cã h»ng t©m th× phãng tóng, gian dèi, bËy b¹, ch¼ng c¸i g× lµ ch¼ng lµm, ®Õn khi hä ph¹m ph¸p th× nhµ cÇm quyÒn vÞn vµo ®ã mµ chÐm giÕt hä kh«ng kh¸c g× ®Æt l−íi mµ bÉy hä. BËc nh©n ®øc ngåi trªn trÞ d©n

mµ ®Æt l−íi bÉy d©n sao ?" (M¹nh tö, L−¬ng HuÖ V−¬ng, th−îng). M¹nh tö cho r»ng khi d©n ®· ®−îc ¨n no mÆc Êm, ë kh«ng mµ kh«ng ®−îc dËy dç th× kh«ng kh¸c g× cÇm thó.( M¹nh tö, §»ng V¨n C«ng, th−îng.) Nh− vËy nhµ Nho cho gi¸o d©n vµ d−ìng d©n quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. Kh«ng thÓ dËy d©n nÕu d©n ch−a ®−îc no ®ñ. Vµ khi d©n ®· no

®iÒu ph¶i. Ng−êi ta tr−íc hÕt ph¶i ¨n míi cã thÓ nghÜ ®Õn viÖc rÌn luyÖn ®¹o ®øc.

Khi ®êi sèng vËt chÊt ®· no ®ñ mµ kh«ng rÌn luyÖn ®¹o ®øc th× sÏ lµm nh÷ng ®iÒu kh«ng ph¶i, thËm chÝ ph¹m ph¸p.

Tãm l¹i, M¹nh tö lµ mét nhµ nho xuÊt s¾c sau Khæng tö. Tõ luËn thuyÕt tÝnh b¶n thiÖn «ng ®· ®Ò xuÊt chñ thuyÕt chÝnh trÞ nh©n nghÜa. Chñ thuyÕt chÝnh trÞ nµy cã nhiÒu ®iÓm tiÕn bé. C¨n b¶n cai trÞ ph¶i dùa trªn ®¹o ®øc cña nhµ cÇm quyÒn. Nhµ cÇm quyÒn ph¶i thùc thi ®iÒu nghÜa ®èi víi ng−êi d©n:

chó thÝch:

(1) TrÝ TuÖ. M¹nh tö- t− t−ëng vµ s¸ch l−îc. NXB Mòi Cµ Mau. 2003, tr. 11.

(2) M¹nh tö, tËp h¹. §oµn Trung Cßn dÞch. NXB ThuËn Ho¸, HuÕ, 1995, tr.144.

(3) M¹nh tö, tËp th−îng. §oµn Trung Cßn dÞch. Nxb ThuËn Ho¸, HuÕ, 1995, tr.106.

(4) M¹nh tö, tËp h¹. §oµn Trung Cßn dÞch. Nxb ThuËn Ho¸, HuÕ, 1995, tr.158.

(5) TrÇn Träng Kim: Nho gi¸o. NXB V¨n ho¸ th«ng tin, H, 2001, tr. 226.

(6) NguyÔn HiÕn Lª: M¹nh tö . Nxb VHTT, H.

1996, tr.132.