-
I I I~
NHA T BAN
.~ ., .,
BA LAN MO C(fA · BA Slf LlfA CHON .. .
T
ruoe he't, e~n phai quan ni~m r:1ng, khai ni~m "md czla" duqe s* dl,mg trong bai vie't nay em mangy
nghia'tuong doi. Trong tie'n trinh phat tri~n eua lieh s11 Nh~t Ban, co Ie chua bao gid ngttdi Nh~t muon va co th~ tht;le thi mQt chinh saeh co l~p. Di~u do cling dUng ngay ea vao euoi nhilng nam 30 cua the' ky XVII, khi Chinh quy~n Tokugawa tung theo du6i mQt ehinh saeh toa quoe(sakoku)he't sue giit gao, h~n ehe' de'n mue toi da mQi lien h~ voi ben'ngoai (1).Tuy nhien, ding co th~ thay, trong suot qua trinh phat tri~n lieh s11lau dai do, voi vi the' eua mQt quoe dao, tuong doi tach bi~t voi moi trudng ehinh tri - van hoa khu vt;le va the' gioi, trong nhi~u thdi di~m lich s11Nh~t Ban g~n nhu da ph at tri~n trong tr!;lng thai bi~t l~p. Va, Nh~t Ban da ba l~n ehu dQng ma rQng eanh e11abang giao quoe te', t!lt;lc st;l hQi nh~p voi the' gioi. Do ehinh la ba st;llt;la ehQn.
Ca ba quye'tdinh do diu coj nghia chien lliflC,tg,onen bliac ngoijt lich szl d6ng thiJi gop phcin he't suc quan trQng den t6C d9, d{ic diem va khuynh hlidng phdt trien cua Nhg,t Ban vi sau.
I, LAN THU NHAT
Hliang vi llfc dfa Trung Hoa va nin Van minh Phij,t gicio
Cae b~ng chung v~ khao e6 hQe, dan tQe hQe... cho thay, ngay tU thdi ti~n s11
NGUYtN VAN KIM.
va so s11,Nh~t Ban luon co quan h~ m~t thie't voi h,lc dia Trung Hoa (2). Day la mQt khu vt;le dia
-
van hoa co khong gian ph an bo rQng IOn va sue Ian toa m!;lnh me. Tuy nhien, tam di~m cua st;lke't t\l va toa sang cua khu vt;lc dia-
van hoa nay chinh la van minh Trung Hoa voi ehi~u sau lieh s11eung kinh nghi~m xay dt;lng th~ ehe' ehinh trio Sau nhi~u the' ky linh h<)i, tie'p giao van hoa, de'n nhilng the' ky d~u sau Cong nguyen d~c bi~t la thdi ky van hoa Kofun (The' ky III-VII), anh hlidng va ngu6n tri thuc tie'p thu dliflc tit van minh Trung Hoa da gop phcin thuc day tien trinh phdt trien nhilng nha nliac sd khai tren lanh thc/Nhg,tBan. Dt;la tren n~n tang kinh te', xa hQi trong nuoe, v~ doi ngo!;li cac nha nuoe nay d~u muon thie't l~p quan h~
voi Trung Quoe nh:1m qua do khAng dinh t~m anh huang cling nhu st;l IOn m~nh eua minh.
Vao the' ky thu V-VII, song song voi tie'n trinh dan tQe, ton vinh Th~n Amaterasu (Nil th~n M~t trdi) lam ehu th~n d6ng thdi la vi th~n dem l!;li anh sang, ngu6n song va st;l sinh soi cho dan tQe Nh~t Ban, ngttdi Nh~t cling huong m!;lnh hon de'n trung tam van minh Trung Hoa. Di~u dn nhan m~nh la, trong khi khOngngiing d~ cao nhilng gia tri van hoa ban dia, tt;l eoi minh co ngu6n goe th~n thanh voi long tt;l ton dan tQe
t
'TS. Khoa Lich 511.Tnidng DHKHXH&NV - DHGQHN.
Rh~t nun: bD Ian ma CIlD-bD S1! 11!D chQn. 49
I
I
rI
cao dQ,nguC1iNh~t cung mb rQng c\:iad6n nh~n Ph~t gi{lOva D~o giao, Kh6ng giao.
Trong nhi€u the' ky bi thuye't phl,tc bdi nhitng gia tri nhan ban dmg s1/ sau s&c v€ ly luq.n, tzt tztdng cua Phq.t giao, ngztCli Nhq.t con tie'p nhq.n ton giao nay bdi chinh do la kenh truy€n tai van hoa hitu hi~u. Sau nhitng s&c mau ton giao, hQ ciing nhq.n thfly Trung Hoa la ca m(}t the' gidi van minh dii dr,ztden trinh d(} phat
triln cao. Them vao d6, Ph~t giao cung du~c dung n~p d~ b6 sung cd sb Iy Iu~n dn thie't cho nhung quan ni~m hay con sd gian cua Shinto (Th~n d~o) ma v€ ban chB:t v~n mang nhi€u ye'u to cua tin ngtiong da th~n.
Di€u tudng h~p va cung he't suc may mlln la, vao the' ky VII-IX, thC1iky c6 y nghia d~c bi~t quan tr<;mg trong qua trinh ph at tri~n cua cac nha nuac c6 d~i, khi Nh~t Ban huang m~nh de'n trung tam van minh Trung Hoa thi cung Ia khi van hoa nha DUC1ng(618-907), mQt trong nhung thC1id~i van hoa ti€m bi~u cua Trung Hoa, dang phat tri~n hung thinh va d~t de'n dQ sung man. Nhi€u thanh tt;lu van hoa da khai nb chinh trong giai do~n phat tri~n rt;lc ro nay. KhOng s~
hi~m nguy va ca. sinh m~ng cua minh, nhi€u doan tri thuc va tu SI Nh~t Ban da sang Trung Quoc Iuu h9C. Th~t kh6 c6 th~ thong ke mQt cach d~y du t6ng so ngtiC1iNh~t sang Trung Quoc h9C t~p trong suot 3 the' ky cung nhu khOng th~
bie't du~c mQt cach chinh xac nhung mon h9C va Iu~ng tri thuc maNh~t Ban da tie'p nh~n du~c nhung di€u chllc chlln ding ngtiC1iNh~t da muon dt;la vao m~u hinh van hoa va th~ che' chinh tri Trung Quoc d~ chB:n hung van hoa dan tQc. C6 th~ khimg dinh r~ng, thC1iky Nara (710- 794) va Heian (794-1185), dB:uB:ncua van minh Trung Hoa trong dC1isong chinh tri va van hoa Nh~t Ban Ia he't suc sau d~m.
I....
...
Thanh Nara r6i Kyoto... chinh Ia st;l mo phOng Kinh do TruC1ng An cua nha DUC1ng.Thie't che' chinh tri v€ can ban Ia dt;la vao cd che'va st;lv~n hanh cua h;lCbQ.
V€ kinh te', chinh quy€n trung udng cung muon kh:ing dinh quy€n sb huu toi cao v€
rUQng dB:t va tht;lc hi~n che' dQ quan di€n. ..
Lich s\:i Iuon tran tr9ng ghi nh~n mQt thai dQtht;lc st;lc~u thi, quye't tam h9ChOi va chB:p nh~n mo hinh phat tri~n ki~u Trung Hoa cua thai t\:i Shotoku Taishi (573-621) ding mQt so quy tQc, tri thuc thC1id~i bB:ygiC1nhung khi danh gia CM cach Taika (D~i hoa) trong Iich s\:i Nh~t Ban khOng it h9C gia da cho r~ng cUQccai cach con nhi€u h~n che', th~m chi mang ye'u to thB:tb~i.
Di€u hi~n nhien, so vai nhung m\lc tieu chinh tri ban d~u thi CM cach Taika da khOng tht;lc hi~n du~c mQt each d~y du va tri~t d~ cac nQi dung. da d€ ra. Nguyen nhan Cdban la, thC1ibB:ygiC1chinh quy€n Shotoku con thie'u kinh nghi~m va nang It;lct6 chuc. H9 cung chua th~ thich nghi vai cach thuc quan Iy Nha nuac tren quy mo IOn va st;l v~n hanh cua mQt chinh quy€n trung udng du~c thie't I~p theo ki~u t~p quy€n. Hdn the' nua, mo hinh chinh tri ma Nh~t Ban huang tai da va dang du~c di€u hanh bbi mQt tri€u d~i m~nh, c6 kinh nghi~m va da qua toi ren nhi€u the' ky. Mo hinh d6 ro rang con co nhung bB:t c~p so vai xa hQi Nh~t Ban.
M~c du khOng tranh khoi nhung h~n che' Iich s\:inhung Cai cach Taika dii lam xao tr(}n xii h(}i Nhq.t Ban, lam thay d6i can ban nhi€u mOl quan M xii h(}i va kinh te' truyen thong. Cu(}ccai cach ding dii bzt{Jc d6u the" che' hoa h~ thong hanh chinh, thuc ddy che'd(} luq.t l~nh d8ng thiJi nang cao nang l1/c quan ly xii h(}i ten m(}t thang bq.c mdi. Cai cach Taika cang di tdi s1/ khdng dinh vi the' cua m(}tChinh
50
n
quye'n
-
Nha nliac trung liang, lam sau sdc them y thuc cua cli dan NhrJ-tBan ve' chu quye'n quae gia cung sz! trliCJngt8n dan tQc.Va di~u quan tr<;mgla, lan eMu tien trong lich szl, ngliiJiNhrJ-tdii co nhrJ-nthuc giau ly tri ve' tam muc cua van hod dan
tQc va nhitng gid tri trQi vliflt cua van minh Trung Hoa. Do v~y, "d~ d6i chQivai mQt de' che' kh6ng 16, hung m~nh hdn v~
van hoa, Nh~t Ban dii phat tri~n m~nh chu nghla dan tQc mang tinh phOng thu"
(3). Nhung d~ tt! v~, tt! bao t()n n~n van hoa ban dia, ngttdi Nh~t dii khong ngitng hQc hoi, ma cua tie'p nh~n van minh Trung Hoa va mau ch6ng bie'n nhfing thanh tt!u d6 thanh mQt bQ ph~n cua di san van hoa dan tQc. Nhu vfJ.yla, lan dau tien trong lich szl, NhrJ-tBan dii chu dQng tham gia va hQi nhrJ-pvao dong chu lztu cua van minh Dong Bdc
A
d8ng thiJi la mQt trong hai trung tam van minh tieu bilu cua phliang Dong.II. LAN THU HAl
~
Thach thitc cua Van minh Cd doc gido va sli llia chon doi tac Ha Lan
.. .
Sau nhfing phat kie'n Ian v~ dja ly, cac nuoc chau Au b:1t dfiu tham nh~p den nhi~u vung dat chau A. Den nam 1543, sau phat hi~n nga.u nhien cua mQt so' thuy thu B() Dao Nha ra vung dao phia Nam NhfJ.tBan la Tanegashima, cac nuac phuong Tay nhu: B() Dao Nha, Tay Ban Nha r()i Ha Lan, Anh... dii l~n lUQt de'n thie't l~p quan h~ giao thuong vai Nh~t Ban. Trong qua trinh d6, kinh te', van hoa va ton giao cua phuong Tay dii tac dQng m~nh me de'n xii hQi cung ddi s6ng kinh te' cua nuac nay.
Trong di~u ki~n dat nuac dang thudng xuyen di~n ra cac cUQcchie'n tranh gifia cac t~p doan VOsl, m~c du con chua th~t hi~u ro ban chat cua chu nghla tu ban
Rghien cti'u Lich :iIT.:565.2004
cling nhu tinh thfin Co d6c giao nhung bi thu hut bbi cac thanh tt!u ky thu~t va suc m~nh kinh te' cua cac nuac phuong Tay ma nhi~u liinh chua dja phuong, nhat la cac liinh chua mi~n Tay, dii c6 thai dQcai ma va het suc trQng thi dai voi giai thuong nhan, giao SI ngo~i quac. Truac suc hap da.n cua ngu()n lqi thuong m~i va cling do hi~u ro uy It!c cua vii khi cUng chie'n thu~t quan st! phuong Tay nen nhi~u lanh chua da t~o nhfing di~u ki~n thu~n lQi cho cac doan thuy~n buon B() Dao Nha, Tay Ban Nha, Ha Lan... de'n trao d6i hang hoa. C6 th~ n6i, sz! hi~n "
di~n cua cdc cliCJngquoc phliang Tay va truye'n bd ky thurJ-tquan sz! hi~n dc;tidii lam ddo lQn the' chien lliqc va binh lz!c cua cdc liinh chua d8ng thiJi dtly nhanh quo' trinh thong nhift dan tQcd NhrJ-tBan.
Va r()i, sau trfJ.n Sekigahara, tri~u d~i Tokugawa da ma ra mQt the' c1;1Cchinh tri mai, thdi ky hoa binh va th6ng nhat cua dan tQcNh~t Ban keo dai 267 nam.
Va, mQt lfin nfia, cling nhu khoang 8 the' ky truac, khi tie'p xuc vai nhfing "ke man di", "quan toc do" di tren cac doan thuy~n de'n tU vung bi~n Nam, ngttdi Nh~t l~i da b:1t dfiu nh~n ra nhfing khac bi~t gifia van hoa Nh~t Ban vai van hoa phuong Tay va di~u quan trQng la, hQ cling nhanh chOng hi~u duqc khoang cach gifia van hoa Nh~t Ban cling nhu van minh Trung Hoa vai cac nuac "Namban"
theo Co d6c giao.
Do vfJ.y, trong qua trinh dau tranh gianh quy~n It!c chinh tri t6i cao a Nh~t Ban, ban than Oda Nobunaga "(1534- 1582) dii thay ro nhfing anh huang va the' It!c kinh te', chinh tri cua nhi~u co sa Ph~t giao. Cac the' It!c d6 da can thi~p qua sau vao nhfing van d~ the t1;1C.La mQt vo tuang c6 tinh cach m~nh me, coi trQng tu duy ly tinh, Nobunaga cho r~ng
"Ph~t giao da bi m1;1Cru6ng v~ m~t d~o
Rh~t nim: ba 16n ma dra - ba ::ilfIlfa chQn. 51
,.
duc va mat di tinh thAn nguyen ban cua n6" (4). Ong dB.ra l~nh tan cong, tan sat tin d/), d6t pM, nhi~u cel Sd Phi),t giao.
,Trong nhfing thdi di~m nhat dinh, b8.n than Oda Nobunaga ciing nhti Toyotomi Hideyoshi (1536-1598) ciing dB.c6 nhfing lien h~ mi),t thiet voi cac giao S1 Cel do'c d6ng thdi muo'n d\la vao the l\lC phtielng Tay d~ tang Ctidng uy the' chinh tri trong ntioc. Nhting y d6 d6 cua Nobunaga bat thanh va cai chet tham kho'c cua ong dtidng nhti ciing muo'n nh~c nhd nhfing ngtidi dm quy~n phai c6 y thuc dAydu. heln v~ suc m~nh cua cQi ngu6n van hoa dan tQC.
Ke t\lC s\l nghi~p cua Oda Nob~naga, trtioc ap l\lc ~gay cang m~nh me cua cac ntioc phtielng Tay, d~ khAng dinh chu quy~n va dia vi chinh tri cua minh, chinh quy~n Hideyoshi dB.th\lc thi chinh sach cam d~o, h~n che' ngo~i thtielng d6ng thdi gay ap l\lc trd l~i do'i voi Trung Quo'c va vtielng quo'c Ryukyu. Vi~c Nh~t Ban tien hanh chien tranh xam lti<;1cTri~u Tien vao nam 1592 va 1597, trong mQty ngh1a nhat dinh, con la s1! the' hi~n m9t "ban nang t1! vf' dang thdi qua do muon chUng to sue mr;mh cua minh trz.tdcphltctng Tay va cae nude trong khu v1!e.
Song song voi vi~c xac li),p quy~n l\lc chinh tri, v~ tti ttidng Chinh quy~n Edo dB.nhi),n thay nhfing bat ci),p nhat dinh trong tti ttidng Phi),t giao nh~m htiong toi th\lc hi~n chu trtielng chien lti<;1cla phai duy tri S\l5n dinh XB.hQi va thiet li),pmQt chinh quy~n trung tieing m~nh. Do vi),y, cung voi vi~c kheli d~y tinh thAn dan tQc, d~ cao ThAn d~o, Mr;LCphu eang dii quye't dinh l1!a chQn Nho giao vdi hr;ztnhan la tlt tltdng Tong Nho lam nguyen t&c xay d1,lngm9t thie't ehe' ehinh tri va cd diu xii h9i mdi. Nhting trai qua hai the ky phat tri~n, hen c~nh dong tt! ttidng chu ltiu d6, trong ph~m vi cac Hinh dia d~c bi~t la cac
thanh thi IOn nhti Osaka, Nagasaki, Edo... nhi~u trtidng phai hQc thui),t va tti ttidng moi da xuat hi~n. MQt celche chinh tri mang tinh phan quy~n da t:;w da cho cac trtidng phai hQc thui),t d6' phat tri~n, md rQng s\l tranh bi~n d6ng thdi qua d6 cac hQc phai ciing c6 cel hQi lam sau siic them n~n tang ly lui),nva chu thuyet cua minh.
Ciing dn phai n6i them la, trong khi Shinto, ton giao dan tQcdti<;1CThien hoang cung Hoang gia d~ cao b~ng uy linh cua minh thi n~n tang chinh tri va tti ttidng cua thiet che chinh tri Tokugawa l~i d\la vao Nho giao. M~c du hi~u ro anh htidng m~nh me cua ThAn d?o luon la yeu to' d~n diit tam thuc dan tQc nhting Chinh quy~n Tokugawa v~n phai dn den Nho giao, mQt h~ tho'ng ly lui),nva tti ttidng luon coi trQng nhfing gia tri d?o duc cung nguyen t:ic rtidng cQt trong quan h~ xa hQi. Nho giao Nhi),t Ban thdi Edo luon d~ cao long trung thanh va tinh bat bien trong thuyet If hQe cua To'ng Nho ciing da giup cho Chinh quy~n Tokugawa cung co'va duy tri dti<;1cquy~n h,ic trong heln 2 the ky. Khong th~ dap Ung m\lc tieu chinh tri d6 cung nhfing nhu cAu phat tri~n moi cua xa hQi, Phi),t giao da bi dfly lUi xuo'ng vi tri thu yeu trong ddi so'ng ton giao va tAm anh htidng tti ttidng cua Ph~t giao nhin chung l?i trd v~ voi cu<?cso'ng cua cac tAng lOp binh dan.
Vao cuo'i nhfing nam 30 cua the ky XVII, d~ bao v~ nhfing l<;1iich dan tQc ma trtioc het la dia vi tho'ng tri cung d~c quy~n phong kien, sau khi thAng tay tran ap cUQckhdi ngh1a Shimabara nam 1638, Chinh quy~n Tokugawa da kien quyet bai tru cac giao S1va tin d6 Jesuits (Dong Ten) ra khOi xa hQi Nh~t Ban. Cung voi cac bi~n phap d6 M?c phu Edo ciing do?n tuy~t quan h~ voi B6 Dao Nha, Tay Ban Nha... Ngoai nhfing ly do ton giao, vi~c
52 Rghien ciru L!ch :)11.:)0 5.2004
~
cham dut quan h~ voi 2 mioc nay con xuat phat tU sl,i danh gia kha nang kinh te c6 phfln h~n che cua B6 Dao Nha va Tay Ban Nha so voi the Il,iCcua cac thuClng nhan Ha Lan dang ho~t dQng m~nh me d thi trudng chau
A.
Clli1g voi vi~c di Wi sl,i chQn ll,ia mQt n~n tang ly lu?n va nguyen tiic cho sl,i kien dl,ing mQt tri~u d~i moi, tit nhi~u ngu6n thOng tin khac nhau ma d~c bi~t la nhung trai nghi~m thl,ic te qua giao tiep va buon ban voi thuClng nhan nhi~u nuoc d Hirado r6i Nagasaki, Chinh quyen Edo dii titng bzide hr;m ehe' ngor;LithzirJng de" rc5i cu6'i cling chi eho pMp Ha Lan, quoc gia duy nhCit trong the' gim phzidng Tdy, dzifle tie'p tlj-Cduy tri quan h~ vm Nh(lt Ban.
C6 th~ thay, vao the ky XVII, Ha Lan la nuoc tu ban phat tri~n, c6 ti~m h;iC kinh te IOn nhat chau Au. HClnthe nua, day con la quoc gia theo d~o Tin lanh, mqt ton giao co khuynh huong on hoa, coi trQng tinh hi~u qua va tli duy thl,ic ti~n.
Trong giao tiep, von la cu dan cua mqt Xu dat thap (Netherlands), phai sOm co ket cQng d6ng d~ co th~ diip nen nhung con de chiin s6ng d6ng thdi la quoc gia tu ban thuClng nghi~p, nglidi Ha Lan dii dfln ren luy~n cho minh mqt kha nang giao tiep gioi, sl,i nang dQng, duc tinh khiem nhudng, biet liing nghe
y
kien cua nglidi khac. Chinh nhung ph~m chat do da gay duqc an tuqng m~nh doi voi chinh gioi va thuClng nhan Nh?t Ban. Nhd d6, trai qua thdi gian, Ha Lan dii nh?n duqc nhi~u d(lc quy~n kinh te d Nh?t Ban cung cac quoc gia phuClng Dong khac. Va cling do c6 duqc nhung tinh cach d6 ma Ha Lan dii gianh duqc uu the thuClng m~i so voi cac thuClng nhan "ng~o m~n" va "vo l~"khac d chau Au.
Di~u hi~n nhien, d~ xac l?p va duy tri duqc quan h~ thuClng m~i voi Nh?t Ban,
Ha Lan cling luon s&n sang s1':1dl,mg b~o ll,iCnh~m 10~i bO cac doi thu c~nh tranh ra khOi vung bi~n Nh?t Ban. D(lt trong cac moi quan h~ quoc te thdi bay gid thi Ha Lan ehinh la s1/ 11/a ehc;m eu6'i cling va t6'i ziu d6'i vm Nh(lt Ban. Va, C.R Boxer dii hoan toan c6 ly khi dua ra nh?n dinh r~ng: "Kha nang banh trzicJng eua Ha Lan khong chi d1/a vao khdt vc;mg thzirJng m{li va sue m{lnh hai qudn ma con nhiJ vao ban chCit xii hQi cua nzidc nay" (5).
Di~u cfin chu y la, trong suot thdi ky toa quoc (1639-1853), m(lc dflu co nhi~u h~n che nhung thi trlidng Nh?t Ban vftn la nClidem l~i ngu6n lqi nhu?n cao nhat cho Cong ty Dong An Ha Lan (VOC) d phuClngDong (6).
III. LAN THU BA
Mi'J cua ubi My . "H9c tq,p phziong Tdy, du6'i kjp phziong Tdy..."
Bau gfln 2 the ky theo du6i chinh sach toa quoc (sakoku), buoc sang the ky XIX lich s1':1Nh?t Ban l~i dung truoc nhung thach thuc nghiem trQng. Cung voi cuqc khung hoang kinh te - xii hqi trong nliOc ngay cang trd nen gay giit, v~ doi ngo~i Chinh quy~n Tokugawa cling thlidng xuyen phai chiu nhung ap Il,iCchinh tri cua cac nuoc tu ban phuClng'Tay. Tuy tham vQng v~ Nh?t Ban co phfln khac nhau nhung cac nuoc nay d~u c6 chung ml,lc dich la s1':1dl,lng suc m~nh buqc M~c phu Tokugawa phai som biii bo chinh sach toa quoc, md c1':1agiao thuClng quoc te va nhuqng bq v~ ngo~i giao.
Dudng nhu tuClngphan voi mqt khung canh chinh tri phuc t~p d6, lich s1':1Nh?t Ban giai do~n cuoi the ky XVIII n1':1adflu the ky XIX, thdi ky phong kien m~t ky, l~i chung kien sl,i nd rq cua cac trudng phai hQc thu?t va khuynh huong tu tUdng moi. Tren thl,iCte, khong th~ ly giai mqt cach dfly du va sau siic nhung di~n tien trong ddi song xii hqi cling nhu cach
Rh~t Him: bD Ian ma CUD-bD :i11111Dch(j)n. 53
Ung xtt cua Nh~t Ban truCic nhung chuy~n bie'n can ban cua dat nuCic ne'u nhu khong chu
y
de'n cac khuynh huCingtu tUdng thdi ky nay. Vao cu6i thdi ky Edo, do nhi~u nguyen nhan va dQngh;lcxii hQi khac nhau, d Nh~t Ban dii thay xu at hi~n d6ng thdi nhi~u trao luu tu tUdng va h9C thu~t nhu: Ce)h9C (Kogaku-ha), Qu6c h9C (Kokugaku), Khai qu6c h9C(Kaikoku), Ha Lan h9C (Rangaku) r6i Tay dudng h9C (Seiyogaku)... Trong do, nhftng trao luu h9C thu~t nhu Ha Lan h<?C''Khong chi thuc tinh ngt:idi Nh~t truCicnhung thanh tt;lu khoa h9C, ky thu~t phudng Tay ma con dem l~i mQt ni~m dam me miinh li~t v~ nhftng gi ma phudng Tay co vao dAu thdi Minh Trf' (7).
Sl,l phdt trie"n cua dang thiJi nhi€u tntitng phdi h9C thUll,t va tli tlidng do co the" coi la hi~n tlif/ng d{ic thit cua Nhq,t Ban. Chung dO.phd va the' dt)c ton cua Nho h9C, coi Trung Hoa la nguon tie'p thu tri thltc va khuon mdu duy nhO:t.TruCic nhung chuy~n bie'n mau IE;!cua dat nuCic, ngay ca cac h9C gia Nho giao cling thay cAn phai co cai nhin tht;lc te' hdn d6i vCii nhi~u van d~ xii hQi. Va quan ni~m ma Arai Hakuseki (1656-1725), mQt tri thuc Nho giao co nhi~u anh hUdng trong Chinh quy~n Edo, d~ xuCingv~ vi~c nen sCimphan tach giua khoa h9C, cong ngh~
phudng Tay vCiinhftng anh hUdng cua Cd d6c giao va tu tUdng phudng Tay noi chung ngay cang duqc nhi~u ngt:idiung hQ.
Va chinh ong, vao nam 1715 dii cho xuat ban cu6n Seiyo kibun (Tay dUdng ky van) d~ bay to long ham mQ truCic suc phat tri~n va nhftng thanh tt;lu khoa h9C phudng Tay (8).
Do nhu cAu tim hi~u khoa h9C, ky thu~t phudng Tay va cling chiu ap h;lc trong nuCic, nam 1720 tuCing quan Tokugawa Yoshimune (1677-1751) dii phai nCiilong mQt phAn chinh sach dong cua.
Ong dii biii bO l~nh cam vi~c tim hi~u, dich thu~t va du nh~p cac tai li~u ky thu~t, sach bao phudng Tay mi8n la cac tai li~u do khong chua dt;lng nQi dung tuyen truy~n ton giao. T~i cac dja phudng, nh~n thay nhung uu the' trQi vt:iqt cua phudng Tay, chinh quy~n ca,c han nhu: Choshu, Satsuma, Hizen, Tosa, Mito cung giCiitri thuc thi dan d Edo, Osaka, Nagasaki... dii cho l~p nhi~u cd Sd d~ h9C t~p, giang d~y va nghien cuu phudng Tay. Cac linh vt;lc ky thu~t va khoa h9C nhu: ky thu~t dong tau, che' t~o vii khi, hang hai, ngh~ thu~t quan St;l, thien van h9C, toan h9C,y h9C, dja Iy, lich phap... duqc ngt:idi Nh~t he't suc chu tr9ng. Do chinh la nhung mon khoa h9C cd ban, mang tinh tht;lc nghi~m va co kha nang dem l~i nhung lqi ich thie't tht;lc cho xii hQi. Va mQt IAn nua, Chu nghia thl,lc h9C, coi tr9ng gid trj thl,lc ti€n l{Li dlif/c ngliiJiNhq,t phdt huy trong bOicanh mm.
Tren binh di~n. quan h~ qu6c te', tu cu6i the' ky XVIII cac nuCic"tu ban tre"
nhu: Anh, Phap, Nga va My ngay cang tham nh~p m~nh me de'n nhi~u vUng dat chau A va c~nh tranh quye't li~t vCiiB6 Dao Nha, Tay Ban Nha, Ha Lan d~ gianh chie'm khu vt;lc anh hUdng va thi trudng.
La nhung qu6c gia co ti~m It;lc kinh te', quan St;l,nh~n thay vi tri chie'n luqc va ti~m nang kinh te' cua nhi~u nuCicphudng Dong, cac nuCic nay d~u mu6n md rQng anh hUdng, phat tri~n It;lcluqng hai quan d~ gianh t:iu the'd An DQ, Dong Nam
A va
Dong Biic A... Trong suy tinh cua nhi~u cudng qu6c phudng Tay thi Nh~t Ban, mQt qu6c gia co liinh the) triii dai 3.800 km tu Biic xu6ng Nam, la cua ng6 he't suc quan trQng d~ tham nh~p vao Trung Qu6c cling nhu khu vt;lc Biic Thai Binh Dudng. Do do, tu dAu the' ky XVIII, Nga dii tuyen b6 chu quy~n d Kamtchatka va cu nhi~u doan tham hi~m de'n quAn dao
54
Kurile, Hokkaido d~ tham do kha nang thie't l~p cu di~m. Tit phia B&c,tfm Nga dii tie'n dfin xu6ng mqt so' thttdng cang vung Honshu r6i vung dao Kyushu.
Nhung con dUdng tie'n xu6ng phia Nam cua cac doan tau Nga vftn g~p nhi~u tro ng~i do chu trudng theo du6i chinh sach d6ng cu:a cua Nh~t Ban ciing nhu cac qu6c gia trong khu v1j.c.De'n truoc nam 1853, tuy Nga khong ngi:tng gay suc ep d6i voi Nh~t Ban nhung 11j.ClUQng cua Nga vftn khOng du m~nh khie'n cho Chinh quy~n Edo phai tit bO chinh sach toa qu6c.
Trong thdi gian d6, voi tu cach la qu6c gia c6 quan h~ voi Nh~t Ban trong su6t thdi ky toa qu6c, sau mqt so' Ifin khuyen Chinh quy~n Tokugawa mo cu:a khOng thanh, nam 1844 Hoang de' Ha Lan William II dii phai cu: phai vien chinh thuc la H.F. Coops dem qu6c thu de'n Edo yeu cfiu Nh~t Ban mo cu:a. Buc thu dii th~ng th:ln khuye'n cao Chinh quy~n Nh~t Ban nen som thuc thdi mo cu:a dat nuoc d~
tranh l~p l~i bai hqc dau don cua Trung Qu6c sau cuqc Chien tranh thuoc phi~n.
Phia Ha Lan cho r~ng: ''Trong b6i canh toan the' gioi dang mo rqng giao luu qu6c te' thi vi~c do~n tuy~t voi cac m6i quan h~
d6 chi c6 th~ t~o nen s1j.thu dich ma thOi va ne'u nhu cu tie'p t\lC duy tri cac dinh kie'n 16i thdi ch&c ch:ln se diiy dat nuoc de'n tham ho~" (9). Tuy gay dUQcnhung anh huong m~nh voi gioi cfim quy~n Nh~t Ban nhung M~c phu Edo vftn tie'p t\lC theo du6i chinh sach toa qu6c.
Cung voi Nga va Ha Lan, trong nhung th~p ky d§.u tien cua the' ky XIX, cac nuoc nhu Anh, Phap... cling mu6n kh~ng dinh vi tri cua minh 0 Nh~t Ban. Hq dii cu: d~i di~n cu.ng nhi~u doan tau de'n Nh~t Ban, yeu cfiu mo cu:a "d~ mo rqng quan h~ giao thudng". Trong b6i canh d6, tit cu6i the' ky XVIII, duoi danh nghia cua
Rghien CtIuLtch :su. :so 5.2004"
Cong ty Dong An Ha Lan, mqt sO'tau My cling dii tham nh~p vao hai ph~n Nh~t Ban d6ng thdi yeu du M~c phu Edo tit bO chinh sach toa qu6c. Tuy d~ nghi d6 cua My chua duQc Chinh quy~n Edo chap thu~n nhung quye't tam bie'n Nh~t Ban thanh mqt cu di~m 0 B&c Thai Binh Dudng dii tro thanh chu trudng IOn cua Chinh quy~n My. Tham v(;mgd6 cua My dii dUQcth~ hi~n ro trong tuyen b6 cua Bq truong Ngo~i giao John Quicy Adams:
"Su m~nh cua cac qu6c gia Cd d6c giao la mo cu:a Nh~t Ban va Nh~t Ban phai dap ung yeu cfiu d6. Cd sO cua su m~nh d61a o ch6, khong co mqt dan tqc nao, l~i co th~ tit ch6i trach nhi~m cua minh vi lQi ich chung cua nhan lo~i" (10).
Duoi chieu bai "vi lQi ich chung cua nhan lo~i", cho de'n giua the' ky XIX, My dii khOng ngi:tng gay ap 11j.cvoi Nh~t Ban.
De'n 17 gid ngay 15-7-1853, duoi s1j.chi huy cua D~ d6c Matthew Calbraith Perry (1794-1858), 4 tau chie'n My ch~y b~ng hdi nuoc va co th~ ch~y ngttQc chi~u gi6 dii tie'n vao vinh Uraga, cu:a ngo thanh Edo va trinh len thu cua T6ng th6ng Millard Fillmore. Thanh Edo bi d~t trong tfim trqng phao. S1j.hi~n di~n cua chie'n h~m My va buc thu cua T6ng th6ng M.
Fillmore dii gay nen mqt s1j.hoang lo~n 0 trung tam chinh tri Nh~t Ban. Buc thu cua t6ng th6ng My c6 3 nqi dung cd ban:
1. Md ezta NhilJ Ban dl thief; li!-pquan h~
hitu nght va giao lztu thuang m<;zigilta hai nude; 2. CUll trcJva ehita trt nhan d<;zo dOLvai thuy thu My bt ddm tau hay gijp n<;znd vung biln Nhi!-tBan; 3. Cho phep My dUcJemd mQt tr<;zmtitp tt nhien li~u eho cae doan tau qua l<;zi.dtnh ky giita California va Trung Quoc. Tinh the' chinh tri d6 dii bUQcchinh quy~n phong kie'n Tokugawa phai suy tinh de'n nhl1ng kha nang xau c6 th~ xay ra d6i voi th~
che' chinh tri phong kie'n va chu quy~n dan tQc!.
Rh~t Him: bll h2Dma clill
-
bll S\1 1\111 ch<;m. 55Trong khi M?c phu Edo con chtia tim ra mQt giai phap chinh tri thoa dang ng6 h:iu c6 th~ bao v~ chu quy€n da't m:locva cUQctranh bi~n giua cac Hinh chua v~n chtia dinh dtiqc mQt d6i sach t6i tiu nao thi ngay 13-1-1854, h?m dQi My g6m 9 tau chie'n va 1.800 quan do M.C Perry chi huy l?i xua't hi~n d vinh Uraga. Nh~n tha'y nguy co cua mQt cUQcchie'n tranh dang ,de'n g:in va Nh~t Ban chl1c chl1n khOng th~ c6 du h;iclti<;Jngd~ ch6ng l?i suc m?nh cua phtiong Tay, ngay 31-3-1854 Chinh quy€n Tokugawa da quyet dinh nhtiqng bQ va ky "Hi~p ltdc hod binh vd hftu nghj" voi My. Ban hi~p tioc dttqc ky ke't cling d5ng thdi cha'm dut hon 2 the' ky th1;iCthi chinh sach toa qu6c cua tri€u d?i phong kie'n Tokugawa.
Tuy nhien, vi~c ky hi~p tioc voi My l~p tuc trd thanh nguyen co d~ cac Ctidng qu6c phtiong Tay theo My bUQcNh~t Ban phai ky cac hi~p tioc ttiong t1;i.KhOng con cach nao khac, sau khi ky hi~p tioc voi My, trong vong 4 nam (1854-1858), Chinh quy€n Edo da lien t\lC phai cha'p thu~n ky cac "Hi~p tioc ngo?i giao va thtiong m?i" voi 20 ntioc va khu v1;iclanh th6. C\l th~, Nh~t Ban da ky hi~p tioc voi 13 ntioc chau Au, 3 ntioc chau A va 4 ntioc d chau My. Nhti v~y, ne'u so sanh voi mQt sO' qu6c gia trong khu v1;icthi Nh~t Ban la ntioc thi hanh mQt chinh sach d6ng ctia lien t\lC va Iau dai nha't nhting khi di de'n quye't dinh md ctia thi chinh sach d6i ngo?i cua Nh~t Ban cling he't suc tao b?o va di~n hinh.
Tuy da md ctia dti<;JcNh~t Ban nhting trong quan h~ voi My, ban "Hi~p lidc hod binh vd hftu nghj" ky voi Chinh quy€n Edo nam 1854 v~n chtia lam cho chinh gioi My hai long. Vi v~y, nam 1856 T6ng th6ng My da phai Townsend Harris de'n cang Shimoda, Nh~t Ban voi su m~nh yeu c:iu Chinh quy€n Edo phai tie'p t\lC
nhan nhtiqng. Voi tti cach la d?i di~n cua ntioc My, T.Harris da lien t\lC gay ap h;iC bUQc M?c phu Tokugawa phai di Wi nhung thoa hi~p moi. Ngay 29-7-1858, mQt l:in nua Chinh quy€n Edo l?i phai ky
"Hi~p ltdc hftu nghj vd thltdng mt;Li"voi My voi nhi€u di€u khoan ba't binh d&ng, ba't lqi cho Nh~t Ban. Theo d6, My dtiqc quy€n lanh s1;itai phan va ne'u nhti Nh~t Ban nhan nhti<;Jngba't cu va'n d€ gi voi phtiong Tay thi My m~c nhien cling dti<;Jc htidng quy€n ttiong t1;i. Nhti v~y, chi trong vong 4 nam, Nh~t Ban da phai 2 l:in cha'p thu~n M nghi va nhan nhti<;Jng voi My. S1;ican thi~p cua My ngay cang trl1ng tr<;Jn,de do? nghiem tr(;mg de'n chu quy€n va l<;Jiich dan tQc Nh~t Ban.
Tu cac s1;iki~n lich sti tren day c6 th~
tha'y, My da d6ng mQt vai tro then ch6t trong vi~c md ctia Nh~t Ban. Ti€m l1;ic kinh te' va quan s1;icua ntioc nay da bUQc Nh~t Ban phai thay d6i can ban chu trtiong d6i ngo?i, tu bO chinh sach co l~p truy€n thong. Nhti v~y, "Chinh tac dQng cua My da md ra mQt the' cUQcmoi trong quan h~ quoc te' cua Nh~t Ban giai do?n ti€n Minh Tri" (11). Tuy nhien, tren th1;iC te', thOng qua cac ban hi~p tioc da ky, mQt m~t Chinh quy€n Edo v~n mu6n cO'gl1ng giu can b~ng giua cac Ctidng quoc nh~m t?O nen the' d6i trQng vua mu6n it nhi€u d?t s1;itiu tien trong quan h~ voi mQt sO' ntioc. Theo d6, Ha Lan va Anh, hai ntioc v6n c6 quan h~ voi Nh~t Ban Mu nh~n dtiqc nhi€u tiu dai v€ thtiong m?i trong khi d6 M?c phu Tokugawa cling danh khOng it d?c quy€n cho chinh phil Hoa Ky.
Ben c?nh nhung thoa thu~n v€ lu~t phap va kinh te', Nh~t Ban cling da he't suc chu trQng de'n suc m?nh quan s1;icua My. Di€u 10 cua Hi~p tioc nam 1858 neu r6: "Chinh phu Nh~t Ban co th~ mua ho?c d6ng va che' t?O t?i My: tau chie'n,
56 Rghien cthI Ltch :)U. :)65.2004
~ tau hdi mioc, tau buon, tau san ca voi, d~i bac va tat ca cac phudng ti~n chign tranh khac. Nh~t Ban cling c6 quy~n si'1 d\mg cac nha quan st;t, hai quan, cac nha khoa h<;>ccling nhu cac chuyen vien ky thu~t, thuy thu nglidi My ph\lc V\l cho minh. Tat ca nhung vi~c mua ban d6 ph\lc V\l cho Chinh quy~n Nh~t Ban d~u c6 th~ du<;lCxuat sang Nh~t va nhung nglidi My dU<;lcNh~t Ban si'1d\lng cling se c6 quy~n tt;t do rdi khoi My. Tuy nhien, hai hen cling khing dinh r~ng khong c6 thoa thu~n nao lien quan dgn vi~c xuat l~u vli khi cling nhu khong c6 cong dan My nao l~i ph\lc V\l trong 1t;tc1U<;lnghai quan va quan dqi Nh~t Ban ngu nhu nuoc nay c6 chign tranh voi cudng quac c6 quan h~ huu nghi voi My' (12). Cling dn phai n6i them la, trong cac ban hi~p uoc, Chinh quy~n Edo da chap nh~n cho tau cua 4 nuoc phudng Tay vao 6 cang:
1. Hakodate, 2. Shimoda, 3. Kanagawa, 4. Niigata, 5. Hiogo va 6. Nagasaki.
Theo d6, tau Ha Lan chi dU<;lcvao 2 cang 1a cang 1 va 6; Tau Nga dU<;lCvao 3 cang 1a: 1, 2 va 6; Tau Anh du<;lCvao 5 cang 1a: 1, 3, 4, 5 va 6 con tau My thi dU<;lc vao tat ca 6 cang. Nhu v~y, trong vung bi~n Nh~t Ban, cac doan tau My c6 tfim ho~t dqng IOn nhat va My cling to ra 1a nuoc gianh du<;lCnhi~u nhu<;lngbq nhat cua Nh~t Ban v~ phap 1yva hai thudng.
Nhu v~y, thay thg cho vi tri cua Ha Lan, den giita the' ky XIX, My dii trd thanh trQng tam hang ddu trong chien Lucjcphdt triln quan 81/ va ngOl;1.igiao cua Nh~t Ban. Thoa thu~n h<;lptac xay dt;tng 1t;tc1u<;lngquan st;tvoi My cling nhu cho phep cac tau nuoc ngoai du<;lCdem vli khi vao Nh~t Ban 1a st;t chap nh~n mqt kha nang chinh tri hgt suc m~o hi~m cua gioi cfim quy~n Nh~t Ban. M~c du hi~~ ro st;t nguy hi~m d6 nhung Chinh quy~n Edo da chap nh~n giiii
phap chinh tri nay d~ c6 th~ mau ch6ng rut ng:in muc dQ chenh l~ch v~ ti~m It;tc quan st;t so voi phudng Tay d6ng thdi qua d6 tranh thu gianh uu thg quan st;t so voi cac 1anh dia khac.
Ngay nay nhin l~i, vi~c ky kgt "Hi~p uric beft binh ddng" voi cac nuoc phudng Tay cua Chinh quy~n Edo da d~ l~i nhi~u h~u qua nghiem tr<;>ngdai voi xa hqi Nh~t Ban. Nhung hen c~nh nhung h~ qua tieu ct;tc d6 cling phiii thay dng chu trudng mb ci'1a ci;ta Chinh quy~n Tokugawa da tranh cho Nh~t Ban phai duong dfiu mqt cuqc xam 1u<;lcvii trang cua cac nuoc phuong Tay. Thong qua vi~c ky kgt cac hi~p uoc, Nh~t Ban da c6 di~u ki~n tai hoa nh~p voi nhung chuy~n bign chung va ho~t dqng cua n~n kinh tg thg gioi. Nhd c6 chinh sach mb ci'1a,nhi~u san ph~m hang hoa cua Nh~t Ban da du<;lCxuat kh~u t~o nen ngu6n van tich Iuy hgt suc quan tr<;>ngd~ xay dt;tng cac nganh cong nghi~p moi. Chinh sach mb ci'1aciing giup cho ngudi Nh~t nh~n thuc ro hdn v~ st;t I~c h~u cua minh so voi cac cudng quac Au
-
My va cang thai thuc h<;>di toi quygt tam cai cach, d~y nhanh tign trinh cai cach va dua cUQccai cach de'n thanh congoTuy nhien, nhung thay d6i trong chinh sach dai ngo~i d6 cua Chinh quy~n Tokugawa da g~p phai st;t phan khang quygt li~t cua nhi~u thg 1t;tcchinh tri d~c bi~t 1a cac Ianh dia c6 thg It;tc nhu:
Satsuma, Choshu, Tosa va Hizen... Xuat phat tu quan ni~m coi vi~c ky kgt cac hi~p uoc voi phudng Tay cua M~c phu Tokugawa Ia nhung hanh dqng "ban nuoc" nen cac thg 1t;tcchinh tri dai I~p nay da t~p hqp xung quanh Thien hoang va tri~u dinh Kyoto d~ khbi xuong nen phong trao "Lo~i tru Iii man di" va "Bao M~c" (Tobaku) nh~m khai ph\lc l~i quy~n It;tccho Thien hoang. Nhung truoc nhung
Rh~t nim: bZl hID ma CUZI-bZl :51,1' II,l'ZI ChQD. 5'1
...
bie'n d6i trong nuoc va tac dQng qu6c te', phong trao khong chi dUng l~i b do ma da tie'p h:lCph at tri~n thanh mQt trao 1uu cai cach sau rQng. Phong trao da di~n ra voi mQt tinh th~n dan'tQc he't suc m~nh me nhung ciing d~y 1y trio St;! thfft b~i cua Choshu va Satsuma trong cUQcd6i d~u voi phudng Tay khie'n cho khOng chi chinh quy~n 2 han nay ma nhi~u 1anh dja khac b Nh~t Ban ciing phai thay d6i thai dQva co cai nhin tinh t{lOhdn v~ the' cUQc.
Do v~y, tren n~n tang van hoa va tinh th~n dan tQc, vao the' ky XIX trong khi tie'n hanh phong trao cai each, ngUai Nh~t da tht;!c hi~n nhi~u bi~n phap d6ng bQ va cudng quye't nhAm t~p trung tht;!c hi~n dinh huong chie'n 1uqc 1a xay dt;!ng Nh~t Ban thanh mQt qu6c gia cuang thinh. Cac bi~n phap d6 c6 nhi~u khac bi~t can ban so voi nhung chu trudng cai cach b Trung Qu6c va mQt s6 qu6c gia chau
A
khac v~ ca tinh th~n tie'p thu cac thanh tt;!u van hoa phudng Tay ciing nhu quan di~m xay dt;!ng mQt nha nuoc hi~n d~i. Ne'u so sanh, duang nhu cung trong mQt b6i canh 1ich s\i tudng tt;! nhu nhau nhung "ngUai Nh~t da tht;!c hi~n phudng Tay hoa voi mQt tinh th~n canh giac hdn, mau 1~ va hi~u qua hdn ngUai Trung Qu6c. Trong vong 15 nam sau khi h~m dQi cua D~ d6c hai quan My M.C Perry xufft hi~n trong hai ph~n Nh~t Ban nam 1853, ngUai Nh~t tie'n hanh phudng Tay hoa khong chi 1a nhAm l~t d6 che' dQ tuong quan Tokugawa, che'dQ dato
ra khong th~ dudng d~u duqc voi tinh hinh cffp bach, ma con thanh cong trong mQt ky tich kho khan hdn nhi~u 1a thie't l~p thay vao d6 mQt che' dQ moi co kha nang tie'n hanh mQt phong trao phudng Tay hoa d~y du tit cao xu6ng thffp. Nguai Trung Hoa da phai c~n de'n118 nam d~ r6i d~t duqc mQt h~ qua
chinh tri tieu ct;!c trong khi d6 ngUai Nh~t chi mfft 15 nam" (13).
H~ qua IOn nhfft la, sau mQt thai ky v~n dQng, phong trao cai cach b Nh~t Ban da t~o ra duqc mQt nha nuoc tu san, mQt cuang qu6c cong nghi~p hoa d~u tien b phudng Dong.
IV. KET LU4N
1. La mQt qu6c dao, tudng d6i bi~t l~p voi the' gioi, Nh~t Ban 1uon c6 nhu c~u tim hi~u v~ cac n~n van hoa 1ang gi~ng trong khu vt;tc. Vao the' ky VII-IX, trong nh~n thuc cua Nh~t Ban, Trung Qu6c 1a mQt trung tam van minh IOn voi nhieu thanh tt;!u van hoa rt;!c rO. Huong v~ h,lc dja Trung Hoa, quye't djnh mb c\ia vdi Trung Qu6c la slj lzja chr;mduy nhdt va ciing la duy nhdt dung cua Nh~t Ban trong b6i canh chinh tri - xa hQikhu vt;tcDong Bl1c Athai bffy gia.
De'n cu6i the' ky XVI, do st;! mb rQng cua h~ th6ng thudng m~i qu6c te', hen c~nh mQt "The' gidi Trung Hoa", Nh~t Ban con bie't de'n mQt "The' gidi Dong Nam A", "The' gidi Tay
-
Nam A" va "The' gidi phztdng Tay" he't suc moi 1~. BaumQt thai ky mb c\ia, thie't l~p quan h~
vdi nhi~u nudc, truoc nhung vffn d~
chinh tri, kinh te' trong nuoc va qu6c te', Nh~t Ban da d~n di de'n st;!It;!a chQn d~
r6i tim ra mQt d6i tac chie'n luqc cu6i cung la Ha Lan. G~n 3 the' ky sau, sau khi mb c\ia vdi My, chi trong mQt thai gian ngl1n Nh~t Ban da ky "Hiqp zt{jc hftu nghj" va thie't l~p quan h~ vdi hdn 20 nudc. C6 th~ coi do 1a ke't qua cua st;!
mb rQng cac m6i quan h~ qu6c te', th~
hi~n suc ph at tri~n cua thai d~i moi nhung qua d6 ciing thffy ro mQt tinh th~n chu dQng, nang dQng v~ d6i ngo~i trong truy~n th6ng tu duy Nh~t Ban.
Di~u c~n chu y la, tit trong cae mOl quan
.
5B
h~ da chi€u do Nhg,t Ban dii sC/mcoi My La dOl tdc chu ytu. Va cling tU do, m~c du co nhung thdi di~m quan h~ Nh~t
-
My tra nen dO'id~u nhung truoc sau My v~n la "B~n d6ng minh chie'n lu<;lC"cua Nh~t Ban trong th~ gioi phuong Tay.
2. Sau mQt thdi ky ma cita tie'p thu van hoa nha Dudng, tU the' ky X Nh~t Ban dii titng buoc h~n che' quan h~ vOi Trung QuO'cd~ tai t~o nhfing thanh t1;lu van hoa tieu bi~u dii linh hQi dU<;lctit van minh Trung Hoa. Vi~c thie't l~p quan h~
voi Trung QuO'ccung vi~c tie'p nh~n ngn van hoa nuoc nay dii gop ph~n quan tr9ng vao s1;lph at tri~n van hoa va th~
che' chinh tri cua Nh~t Ban. ThOng qua mO'i quan h~ do, Nhg,t Ban ding dii hf)i nhg,p vai moi trztiJng van hod khu v~c va trd thanh thanh vien mg,t thitt cua xii hf)i Dong B&c
A.
De'ncuoi the' ky XVI d~u the' ky XVII, truoc suc phat tri~n cua h~ thO'ngthuong m~i the' giai, Nh~t Ban l~i ma rQng cita d~ don nh~n cac doan thuygn buon tit nhigu quoc gia chau A va chau Au.
Nhung sau g~n nita the' ky thie't l~p quan h~ ngo~i thuong, Nh~t Ban dii tich luy dU<;lcnhigu bai h9c kinh nghi~m xuong mau, dii suy tinh va l1;lach9n d~ r6i chi cho phep Ha Lan, nuoc duy nhat trong the' gioi phuong Tay du<;lCtie'p t\lC duy tri quan h~ voi Nh~t Ban. Day cling la s1;l l1;laCh9n mf)t kha nang an toan cao nhdt cua Nhg,t Ban nhdm bao dam an ninh va duy tri cdc mOl quan h~ kinh tt cdn thitt trong bOl canh quoe tt luc do. Trong hon 2 the' ky, voi tu cach la nuoc co tigm l1;lc thuong m~i IOn nhat chau Au, cac doan thuygn buon Ha Lan dii tra thanh m~ch ngu6n noi ke't chinh ye'u giua Nh~t Ban voi the' gioi.
De'n giua the' ky XIX, truoc yeu c~u ma cita cua nhigu nuoc phuong Tay,
Rghh~n C\lu Lfch :5u. :565.2004
Chinh quygn Edo v~n cuong quye't dung quygn l1;lcchinh tri d~ tie'p t\lc th1;lChi~n chinh sach toa quO'cva cm de'n khi M.C Perry dua chie'n h~in de'n vinh Edo thi M~c phu. Tokugawa moi tit bO chinh sach bao thu cua minh. Nhung cling phai thay r~ng, trong digu ki~n tuong dO'i tach bi~t voi the' gioi, do co nhung kenh thong tin chu dQng va tich c1;lc,gioi liinh d~o Nh~t Ban v~n nl1m bl1t dU<;lc nhung chuy~n bie'n can ban cua the' gioi.
Nhin Itj,i Ijch szl, ngztiJi Nhg,t luon co nhitng ddnh gid chinh xdc v€ suc m~nh van hod cilng tdm l~c kinh te: quan s~
cua tung rylfJc de' r6i dzta ra nhitng quytt djnh l~a chC/n b~n d6ng minh chien lzt(/c phil h(/p. Nhung quye't dinh lich sit do khong chi dii can ban bao v~
dU<;lcchu quygn dan tQc ma con co y nghia he't suc to lOn, tac dQng sau sl1c de'n d~c di~m va khuynh huong phat tri~n cua nuoc nay.
3. Trai qua cac buoc thang tr~m, truoc nhung buoc ngo~t cua lich sit, voi tinh th~n th1;lc s1;lc~u thi, ngtidi Nh~t luon to ra th~n tr9ng trong vi~c danh gia tinh huong, dg ra cac giai phap l1;la ch9n d~ r6i khi dii quye't dinh thi quye't tam th1;lchi~n b~ng dU<;lcchi nguy~n cua minh. Song song voi qua trinh do, Nh~t Ban cling luon co y thuc sau sl1c vg vi~c.
bao t6n, ton vinh van hoa truygn thO'ng va tinh th~n dan tQc. Tren th1;lC te', nhigu ye'u to' "Van hod ngo~i sinh" dii du<;lC"Nhg,t Ban hod" va tra thanh ye'u to'
"Van hod nf)i sinh". B~ng phuong cach do, nhigu thanh t1;lu van hoa sau mQt thdi gian du nh~p vao Nh~t Ban dii tra thanh di san he't suc dQc dao khong chi rieng cua dan tQc Nh~t Ban ma con cua chung nhan lo~i. Digu dang chu
y la,
trong khi md czla, hC/choi cdc n€n van hod tien tien hen ngoai, Nhg,t Ban khong bao gid chu trztdng saD chep, hC/c tg,p
Rh~t nim: balun mo cua - ba :il1ll1a chqn. 59
r
nguyen mdu mt)t cach tho cling cho dit do ia nhilng mdu hinh phat trie"n die"n kinh nhfit. Nhin chung, hQ luon co s1,t sang tlilo, bie't v~n d1:lng phil hl;Jp voi hoan canh th1,tcti~n, d~c di~m xa hQi va t~m muc ph at tri~n cua dan tQc.
Hdn the' nua, vi~c bie't thua nh~n nhung khac bi~t va khoang cach phat tri~n voi the' gioi d~c bi~t la cac qu6c gia tieu bi~u cho suc di len cua m6i th(ji dlili la s1,tth~ hi~n ban linh cua mQt dan tQc.
Phlidng cham °hanh dQng: "H9C tq.p phztdng Tay, du6i kip phztdng Tay va
vztflt phztdng Tay" cua Nh~t Ban khong chi dinh ra cac blioc di phil hl;Jpma con th~ hi~n mQt tinh th~n dan tQc cao dQ.
Co th~ cho d.ng, trlioc khi chiu anh hliang cua nhung tli tliang qu6c te', cac nha cai each th(ji dliliMinh Tri trlioc he't la nhung nha dan tQcchu nghia. Th1,tcte' lich s\1 cho th~y, dung trlioc nhung thach thuc kh:1c nghi~t cua lich S\1, s1,t t6n vong cua dan tQc nhi~u khi chi ph1:l thuQc vao quye't dinh cua mQt nhOm ngli(ji nhling bao gi(j truy~n th6ng lich s\1, van hoa Nh~t Ban ciing bie't lQcchQn ra va dlia len ngQn trao dan tQc nhung nhan v~t lanh dlilo liu tu, dam dlidng d~u voi thach thuc, dam hy sinh vi Il;Ji ich dan tQc. D1,ta tren n~n tang vung ch:1c do, hQ da luon tim ra con dli(jng phat tri~n phil hl;Jpvoi xu the' chung cua lich s\1.
4. Tren phlidng di~n tli tlidng, trong lich s\1 ngli(ji Nh~t da tie'p thu nhung trie't ly va duc tin cua Ph~t giao, Dlilo giao, Nho giao r6i Cd d6c giao. Trong trie't lu~n cua ton giao ban dja Shinto luon th~y co s1,t~n hi~n nhung ye'u to' cua cac ton giao va h~ tli tliang nay. Tit mQt tin ngliang da th~n, Shinto da t1,t trang bi them cho minh cd sa ly lu~n c~n thie't va tra thanh mQt ton giao dan tQc, co suc cu6n hut ni~m tin cua toan th~ dan tQc.
M~c dil Ph?t giao dlil;JCd~ cao trong su6t thdi C6 dliliva Trung the', Nho giao dlil;JC ton vinh th(ji C~n the'va de'n th(ji C~n dlili la trao lliu hQc hoi, tie'p thu tli tliang phlidng Tay nhling trlioc m6i blioc ngo~t cua lich s\1, tinh th~n dan tQc ma linh Mn la Shinto giao d~u dlil;JCcoi la n~n tang d~ t~p hl;Jpl1,tcllil;Jngdan tQc. Van hoa dan tQc luon la ngu6n l1,tc d~ tie'p nh~n tri thuc cilng thanh t1,tu khoa hQc, ky thu~t tieu bi~u cua nhan lolili.
Trong khi nh~n mlilnh de'n Shinto va tinh th~n dan tQc thi Chil nghia duy ij, coi trQng tinh hl;Jp ly, giau kha nang phan tich trong truy~n th6ng tli tliang Nh~t Ban ciing la mQt nhan to' he't suc quan trQng. Truy~n th6ng nay dlil;JChinh thanh trong qua trinh d~u tranh lau dai voi t1,tnhien, kh:1c ph1:lcnhung hliln che' cua t1,t nhien d~ duy tri cUQc s6ng va phat tri~n cua cli dan Nh~t Ban. Do di~u ki~n canh tac nong nghi~p co ph~n hliln che', ngli(ji Nh~t da phiii som vlidn ra bi~n, khai thac bi~n va ph at tri~n hai thlidng. Truy~n th6ng thlidng nghi~p ciing d~n hun duc nen tinh lia th1,tc te', coi trQng hi~u qua trong d~c tinh tam ly dan tQc. Cilng voi nhung 'nguyen nhan do, tit th(ji Trung the', trong b6i canh cua mQt Xii ht)i vo si, luan xay ra cac cUQc xung dQt vii trang d~ gianh dOliltd~t dai, quy~n l1,tc...Chil nghia duy ij llilicang co di~u ki~n phat tri~n. Mlilng s6ng cua cac vo si thuQc quy~n va nhi~u khi la s1,tt6n vong cua ca mQt t~p doan phong kie'n luon ph1:lthuQc vao quye't dinh cua chu tliong. Trong di~u ki~n chie'n tranh, chu tliong phai co tinh quye't doan, co tli duy chinh tri nhlilY ben va luan dam chiu trach nhi~m ea nhan trlioc cQng d6ng.
Day la di~m khac bi~t can ban so voi cac Xii ht)i dan sf! quan lieu khac d Dong B:1c
A.
Ngolili tru mQt s6trli(jng hl;Jp d~c bi~t, v~ ban ch~t th~ che' chinh tri ki~u quan chu t~p quy~n a cac qu6c gi1'loDong,...
60 Rghien c1hl Ltch :iu. :iO 5.2004
B:lc
A
va.n c6 th~ coi la mQt ehe'df) dang trt, ef)ng trt. Trong d6, vua - toi cung ganh vac vi~c nuoc, cung nhau chia se trach nhi~m chung nhung trach nhi~m cu6i cung l~i khong thuQc v~ Mi cu ca nhan nao. Va d6 la nguyen nhan da.n de'n nhung quye't dinh mang tinh trung dung, thudng la bOla cd hQi va cu6i cung dii d~ l~i nhung h~u qua nghiem tr<?ng.d
Dong B:lc A, truy~n th6ng van hoa va tu duy dan tQc dii tac dQng khong nhO de'n tie'n trinh va khuynh huong phat tri~n cua m6i qu6c gia.CHU THicH
(1). Nguy~n Van Kim: Chinh sach dong czta czia Nh(it Ban thili ky Tokugawa -Nguyen nMn va h~
qua, Nxb. The gioi, 2000.
(2). Keiji Imamura: Prehistoric Japan -New Perspectives on Insular East Asia, University of Tokyo 1996 hay C. Melvin Aikens - Takayasu Higuchi: Prehistory of Japan, Academic Press.
(3). Theo mQt s6 su gia, chinh Shotoku Taishi dii t1,id~t ra khai ni~m "Tenno" (Thien hoang) d~ tOn vinh vi the chinh tIi clla ngl.1didung d~u Chinh quy~n trung uong a Nh~t Ban. TrUoc d6, cuong vi nay chi duc;k:gqi la "O-kimi" (D~i de). S1,it1,itOn nay bao ham nhi~uynghla: TrUoc he't, "Thien hoang' la hi~n than clla "TriJi."(Th~n thanh). Sau nua, ''Thien hoang' hi~n nhien c6 vi the' trQi vU<;Ithon h:1n so voi ''Thien tlt' trong tu duy va Mth6ng chinh tIi Trung Quoc. Cuol cimg la, vi the ''Thien hoang' la do ''Trdi'' cqnh va cqa vi d6 khong th~ thay dili. Day ding la di~m khac bi~t can biin so voi truy~n th6ng Trung Quoc khi ngl.1diTrung Hoa cho rAng s1,imfft con clla vUong vi d~u la do y ''TriJz''va di~u d6 cling giup chung ta hi~u them la ngay ca khi gianh dU<;lcquy~n 11,iccao nhfft thi cac shogun vh phiii tuan. thll truy~n th6ng chinh tIi neu tren.
(4). Michio Morishima: Tq,i sao Nh(it Ban
"Thanh cong"?
-
Cong ngh~ phl.ldng Tdy va tinh cach Nh(it Ban, Nxb. Khoa hqc xii hQi, Ha NQi,1991, tr. 62.
Tu truy~n th6ng lich Stl, truoc nhung chuy~n bie'n sau s:lc cua tinh hinh the' gioi, st;itang trudng ch~m ch~p va ca hi~n tuqng ngttng tr~ trong kinh te' Nh~t Ban khoang hdn 10 nam trd l~i day khie'n cho chinh gioi Nh~t Ban phai suy tinh de'n mQt chie'n luqc phat tri~n moi. Va phiii chang, quan di~m "Hl/(Jngv€ ehdu A" cua Nh~t Ban hi~n nay chinh la khat v<?ng trd v~ voi nht1ng m6i quan h~ truy~n th6ng tren mQt ph~mvi, b6i canh va vi the'moi. Va day la st;iIt;iach<?nthu tu cua qu6c dao nay?
(5). Charles Ralph Boxer: The Duch Seaborn Empire 1600-1800, Penguin Books, London, 1965, p.
XXI.
(6). Grand Kohn Goodman: Japan
-
The DuchExperience, The University of Cambridge, London, 1986, p. 240.
(7). P.V.D Velde - Rudolf Bachofner: The Deshima Diaries Marginalia 1700-1740, Editors:
J.L Blusse - W.G.J Remmelink, The Japan . Netherlands Institute, Tokyo, 1992, p.xv.
(8). Vinh Sinh: Nh(it Ban c(in dq,i, Nxb. Tp H6 Chi Minh -Khoa Lich su, TrUdng DH Su ph~m Tp.
H6 Chi Minh, 1991, tr. 74.
(9). R.H. Akagi: Japan's Foreign Relation 1542- 1936 . A Short History, The Hokuseido Press, Tokyo 1936, p. 17.
(10). Inazo Nitobe: The Intercourse between The United States and Japan, The John Hopkins Press, 1891, p. 32.
(11). Nguy~n Van Kim: Nh(it Ban vcJicMu
A -
Nhitng moi lien h~ ljch su va chuye'n bien kinh te'- xa h(}i,Nxb. D~i hqc Qu6c gia Ha NQi,2003, tr. 491.
(12). The Meiji Japan through Contemporary Sources, The Centre for East Asian Cultural Studies Press, Tokyo, 1969, p. 34.
(13). Arnold Toynbee: Nghien CUllljch su
-
M(}tcach thitc diin giai, Nxb. The gioi, 2002, tr. 371.
