PH¦¥NG THøC LùA CHäN Vµ THÓ HIÖN HIÖN THùC LÞCH Sö TRONG TIÓU THUYÕT

(1)

nguyÔn v¨n hïng

PH¦¥NG THøC LùA CHäN Vµ THÓ HIÖN HIÖN THùC LÞCH Sö TRONG TIÓU THUYÕT

CñA NGUYÔN XU¢N KH¸NH

nguyÔn v¨n hïng ^*

NguyÔn Xu©n Kh¸nh vµ tiÓu thuyÕt lÞch sö cña «ng ®· t¹o nªn bíc ®ét ph¸

t¸o b¹o vÒ çch viÕt, vÒ t duy tù sù lÞch sö, b»ng nh÷ng t×m tßi thÓ nghiÖm nhiÒu çch kÕt cÊu míi, vËn dông çc thñ ph¸p cña kü thuËt viÕt hiÖn ®¹i, më ra nh÷ng d¹ng thøc míi cho tiÓu thuyÕt lÞch sö.

Trong ®ã, mét trong nh÷ng ®iÓm nhÊn gãp phÇn lµm nªn thµnh c«ng vang déi trong c¸c s¸ng t¸c cña «ng ®ã lµ ph¬ng thøc lùa chän vµ thÓ hiÖn hiÖn thùc lÞch sö rÊt s¸ng t¹o vµ ®éc ®¸o. Bµi viÕt nµy t×m hiÓu ph¬ng thøc lùa chän vµ thÓ hiÖn hiÖn thùc lÞch sö trong tiÓu thuyÕt cña NguyÔn Xu©n Kh¸nh.

1. Ph¬ng thøc lùa chän giai ®o¹n, thêi ®iÓm lÞch sö

1.1. Lùa chän thêi ®iÓm lÞch sö ®Çy biÕn ®éng vµ phøc t¹p cña d©n téc víi nh÷ng vÊn ®Ò lÞch sö hÖ träng, nh÷ng nh©n vËt lÞch sö “cã vÊn ®Ò”

ViÕt vÒ qu¸ khø ®· qua, c«ng viÖc cña nhµ viÕt tiÓu thuyÕt lÞch sö lµ lµm sèng l¹i lÞch sö b»ng viÖc kh¸m ph¸ nh÷ng bÝ Èn, khuÊt lÊp cña lÞch sö, lÝ gi¶i lÞch sö tõ sè phËn c¸ nh©n vµ t×m ra sîi d©y liªn hÖ gi÷a qu¸ khø víi ®êi sèng hiÖn t¹i. LÏ cè nhiªn, nhµ v¨n ph¶i dùa trªn mét ph«ng nÒn, mét khung c¶nh lÞch sö nhÊt ®Þnh, dï

®ã chØ lµ ph¬ng tiÖn, lµ c¸i “®inh” ®Ó treo nh÷ng bøc tranh theo c¸ch nãi cña A.

Dumas mµ th«i. VÊn ®Ò ®Æt ra cho c¸c nhµ tiÓu thuyÕt lµ sÏ lùa chän giai ®o¹n lÞch sö nµo? Thêi ®iÓm lÞch sö Êy cã ý nghÜa nh

thÕ nµo trong viÖc thÓ hiÖn ý ®å cña t¸c gi¶ còng nh trong gi¸ trÞ nèi kÕt víi hiÖn t¹i? §©y cã thÓ coi lµ bíc ®Çu tiªn trong

c«ng viÖc viÕt tiÓu thuyÕt lÞch sö, thÓ hiÖn s©u s¾c vai trß chñ quan, c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n.^(*)

Chän nh÷ng thêi ®iÓm lÞch sö ®Çy biÕn

®éng vµ phøc t¹p, NguyÔn Xu©n Kh¸nh tá ra lµ mét nhµ v¨n kh¸ tinh tÕ vµ nh¹y c¶m. Víi Hå Quý Ly lµ giai ®o¹n cuèi TrÇn

®Çu Hå thÕ kØ XIV-XV, cßn trong MÉu Thîng ngµn lµ x· héi ViÖt Nam víi ®iÓm nhÊn lµ cuéc sèng vµ nh÷ng ngêi d©n ë mét lµng quª b¸n s¬n ®Þa B¾c bé cuèi thÕ kØ XIX ®Çu thÕ kØ XX. Trong lÞch sö, ®©y lµ nh÷ng thêi ®iÓm ®îc ghi nhËn cã nhiÒu sù kiÖn träng ®¹i liªn quan ®Õn vËn mÖnh cña d©n téc. Cuèi nhµ TrÇn víi sù khñng ho¶ng toµn diÖn do sù suy tho¸i cña tÇng líp cÇm quyÒn, triÒu ®×nh suy tµn, ph©n hãa nghiªm träng cïng víi ®ã lµ thiªn tai,

®Þch häa, giÆc gi· næi lªn kh¾p n¬i, x· héi biÕn suy s©u s¾c. ViÕt vÒ nhµ TrÇn, mét trong nh÷ng triÒu ®¹i hng thÞnh nhÊt cña lÞch sö phong kiÕn ViÖt Nam, t¸c gi¶

kh«ng chän nh÷ng thêi ®iÓm vµng son, chãi läi, còng kh«ng chän ®Ó t«n vinh nh÷ng nh©n vËt anh hïng, hµo kiÖt ®·

®îc lu danh trong sö s¸ch mµ «ng l¹i lùa chän thêi ®iÓm suy tµn, biÕn ®éng nhÊt cña mét triÒu ®¹i. NhiÖm vô cña nhµ v¨n lóc nµy lµ ph¶i nh×n xo¸y s©u vµo nh÷ng c¬n sãng khñng ho¶ng ®Ó truy t×m, suy ngÉm vµ gi¶i m· nh÷ng vÊn ®Ò trong qu¸ khø, r¸o riÕt t×m lêi gi¶i ®¸p cho c¸c c©u hái thiÕt thùc cña hiÖn t¹i. Cïng víi

(*) NCS Khoa V¨n häc, Häc viÖn Khoa häc x· héi;

Gi¶ng viªn Khoa X· héi vµ Nh©n v¨n, §¹i häc Phó Xu©n, HuÕ.

(2)

ph¬ng thøc lùa chän vµ thÓ hiÖn hiÖn thùc lÞch sö...

®ã, t¸c gi¶ ®· lùa chän Hå Quý Ly, mét nh©n vËt lÞch sö gai gãc, “cã vÊn ®Ò”, víi nh÷ng tranh luËn tr¸i chiÒu vÒ vai trß cña

«ng trong lÞch sö d©n téc ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng luËn gi¶i vÒ lÞch sö cña m×nh.

Nh©n vËt t tëng nµy ®· ®îc nh×n x©y dùng tõ nhiÒu gãc ®é, mét nhµ c¶i c¸ch t¸o b¹o, mét ngêi ®a mu tóc trÝ, mét biÓu tîng cña kh¸t väng quyÒn lùc, mét con ngêi cña nh÷ng mèi quan hÖ ®êi t, thÕ sù. Bi kÞch cña «ng hãa thµnh bi kÞch cña

®Êt níc - bi kÞch ®æi míi b»ng mäi gi¸, bÊt chÊp sù quay lng h÷ng hê ph¶n ®èi cña nh©n d©n. C¸ch nh×n cña NguyÔn Xu©n Kh¸nh vÒ Hå Quý Ly vµ c«ng cuéc canh t©n ®Êt níc cã tÝnh ph¶n biÖn, ®èi tho¹i l¹i c¸ch nh×n cña sö s¸ch chÝnh thèng vµ kinh nghiÖm céng ®ång.

Trong tiÓu thuyÕt MÉu Thîng ngµn, lÊy bèi c¶nh lµng quª Cæ §×nh víi nh÷ng biÕn ®éng x· héi khi Ph¸p dÇn tõng bíc b×nh ®Þnh vµ ®Æt ¸ch ®« hé ë ViÖt Nam.

Trong lóc ®¹o PhËt suy tµn, ®¹o Khæng bÞ g¹t bá, ®¹o Thiªn Chóa du nhËp ®ang t×m chç ®øng, ®¹o MÉu trë thµnh niÒm tin vµ søc m¹nh t©m linh g¾n kÕt, nu«i dìng søc m¹nh céng ®ång. NhiÒu sù kiÖn lÞch sö

®· ®îc nhµ v¨n nh¾c ®Õn cïng víi ®ã lµ nh÷ng g¬ng mÆt, nh÷ng nh©n vËt lµm nªn lÞch sö thêi ®iÓm Êy. Tuy nhiªn, ®iÒu Êy chØ mang nhiÖm vô lµ t¹o dùng mét kh«ng khÝ lÞch sö ®Ó nh©n vËt sèng vµ suy t. NguyÔn Xu©n Kh¸nh “kh«ng t¸i hiÖn qu¸ tr×nh thuéc ®Þa hãa nh mét thùc t¹i lÞch sö mµ t×m çch minh ®Þnh thùc t¹i Êy, mäi hµnh ®éng ®· ®îc thay thÕ b»ng nh÷ng u t vÒ sù chinh phôc”⁽¹⁾. Nhµ v¨n tËp trung chó ý cho nh÷ng suy ngÉm, tiÕng nãi ç nh©n cña c¶ hai bªn chinh phôc vµ céng ®ång bÞ chinh phôc nh»m diÔn gi¶i vÒ qu¸ khø. T¸c gi¶ ®· khÐo lÐo lång vµo çc c©u chuyÖn huyÒn tho¹i, huyÒn tÝch, d· sö kh«ng chØ nh»m t¹o lùc tõ trêng hÊp dÉn ngêi ®äc, mµ quan träng h¬n, th«ng qua nh÷ng c©u chuyÖn

h h thùc thùc ®ã, «ng muèn luËn bµn vÒ mét vÊn ®Ò mu«n thuë cña ®Êt níc, ®ã lµ céi nguån b¶n s¾c vµ søc sèng v¨n hãa ViÖt trong sù xung ®ét, x©m lÊn cña v¨n hãa ph¬ng T©y buæi giao thêi. Lóc nµy, c¸i khung lÞch sö ®· ®îc sö dông nh

ph¬ng tiÖn cÊu t¹o tiÓu thuyÕt, vµ sau ®ã th× tiÓu thuyÕt l¹i lµ ph¬ng tiÖn ®Ó t¸c gi¶ thÓ hiÖn nh÷ng t duy, biÖn minh vµ dù phãng cho chñ ®Ò trªn lÞch sö.⁽²⁾

1.2. Lùa chän kh¸m ph¸, ph©n tÝch c¸c sù kiÖn lÞch sö tiªu biÓu

Lùa chän çc sù kiÖn lÞch sö ®Ó chiÕm lÜnh vµ t¸i hiÖn kh«ng ph¶i lµ mét c«ng viÖc ngÉu nhiªn ®èi víi mçi nhµ tiÓu thuyÕt lÞch sö. §ã thùc sù lµ mét c«ng viÖc nghiªm tóc, ®ßi hái sù cÈn träng, c«ng phu, thÓ hiÖn nh÷ng suy t vµ t×m tßi s¸ng t¹o cña mçi nhµ v¨n. Qua viÖc lùa chän kh¸m ph¸, ph©n tÝch çc biÕn cè lÞch sö tiªu biÓu, tiÓu thuyÕt gia ®· thÓ hiÖn rÊt râ môc ®Ých, ý ®å nghÖ thuËt cña m×nh. Tríc n¨m 1986, trong çc s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi lÞch sö cña NguyÔn Tö Siªu, Ng«

TÊt Tè, NguyÔn Huy Tëng, nh÷ng sù kiÖn lÞch sö lín ®· ®îc t¸i hiÖn víi mét niÒm tù hµo vµ lßng ngìng väng s©u s¾c nh»m ®¸nh thøc tinh thÇn yªu níc, chèng ngo¹i x©m cña ngêi d©n ViÖt. Sau n¨m 1986, trong c¸c s¸ng t¸c cña Hoµng Quèc H¶i, Vâ ThÞ H¶o, NguyÔn Méng Gi¸c, Nam Dao, NguyÔn Xu©n Kh¸nh,...

mét lÇn n÷a, qu¸ khø l¹i ®îc phôc hiÖn nhng víi mét tinh thÇn vµ t©m thÕ míi.

§Æt lÞch sö tríc nhiÒu gi¶ thuyÕt kh¸c nhau, NguyÔn Xu©n Kh¸nh ®· lùa chän nh÷ng sù kiÖn lÞch sö tiªu biÓu víi nhiÒu kiÕn gi¶i mang ®Ëm dÊu Ên c¸ nh©n nhµ

(1) §oµn ¸nh D¬ng, Tù sù hËu thùc d©n: LÞch sö vµ huyÒn tho¹i trong “MÉu Thîng ngµn” cña NguyÔn Xu©n Kh¸nh, Nghiªn cøu V¨n häc, sè 9, HN, 2010, tr.107-121.

(2) NguyÔn Méng Gi¸c vµ Nam Dao (2002), Th¶o luËn vÒ tiÓu thuyÕt lÞch sö, V¨n häc Cali 197, ®a lªn Da Mµu 9/9/2008.

(3)

nguyÔn v¨n hïng

v¨n. Trong Hå Quý Ly, nhµ v¨n ®· lùa chän t¸i hiÖn nhiÒu biÕn cè lÞch sö quan träng, ®Æc biÖt trong ®ã lµ cuéc c¶i çch g©y nhiÒu tranh c·i cña Hå Quý Ly... Râ rµng, ®©y kh«ng ®¬n thuÇn lµ sù liÖt kª biªn niªn sö hay sù xuÊt hiÖn ngÉu nhiªn, rêi r¹c cña çc sù kiÖn mµ tÊt c¶ ®Òu híng vµo vµ xoay quanh chñ ®Ò, t tëng träng t©m cña t¸c phÈm. §©y lµ nh÷ng sù kiÖn, chi tiÕt “sèng” ®îc nhµ v¨n lùa chän trong sè v« vµn çc sù kiÖn ®· x¶y ra trong thêi ®iÓm lÞch sö nµy. Th«ng qua viÖc lùa chän çc sù kiÖn lÞch sö tiªu biÓu nµy, nhµ v¨n muèn kh¾c s©u vµo sù khñng ho¶ng, bÕ t¾c cña nhµ TrÇn, tõ ®ã

®a ra mét t×nh thÕ ph¶i “thay m¸u” ®Ó chÊn hng ®Êt níc, ®ång thêi ®èi tho¹i,

“tranh luËn” víi lÞch sö vµ con ngêi hiÖn t¹i vÒ ý nghÜa “thêi thÕ” cña nh©n vËt Hå Quý Ly trong bèi c¶nh x· héi lóc bÊy giê.

Víi MÉu Thîng ngµn, mÆc dï c¸c sù kiÖn vµ hµnh ®éng lÞch sö xuÊt hiÖn rÊt Ýt nhng l¹i lµ nh÷ng sù kiÖn mang ®Çy c¶m quan c¸ nh©n cña nhµ v¨n. Sù kiÖn hai lÇn ®¸nh thµnh Hµ Néi cña Ph¸p n¨m 1873 vµ n¨m 1882, sù kiÖn ®µn ¸p ngêi c«ng gi¸o díi thêi vua Tù §øc, lÞch sö x©y dùng Nhµ Thê Lín Hµ Néi, cuéc chiÕn cña ngêi Ph¸p víi qu©n khëi nghÜa n«ng d©n, víi qu©n Cê §en... ®Òu ®îc t¸i hiÖn ch©n thùc vµ sinh ®éng. Nh÷ng sù kiÖn

“biÕt nãi” nµy trë thµnh khung lÞch sö cho nh÷ng suy t vÒ lÞch sö, vÒ v¨n hãa. Nã thÓ hiÖn t duy lÞch sö s¾c s¶o, vµ chiÒu s©u nh©n b¶n lµm nªn gi¸ trÞ cho c¸c t¸c phÈm cña «ng.

1.3. Lùa chän vµ kh¸m ph¸ h»ng sè lÞch sö tõ ®iÓm nh×n v¨n hãa, triÕt häc lÞch sö vµ tinh thÇn nh©n b¶n

Cha bao giê, sù ®ßi hái kh¶ n¨ng n¾m b¾t c¸i h»ng sè lÞch sö vµ v¨n hãa trªn tinh thÇn nh©n b¶n, triÕt häc lÞch sö l¹i trë nªn r¸o riÕt víi ngêi viÕt tiÓu thuyÕt lÞch sö nh vËy. Nh÷ng t¸c phÈm cña Nam Dao, NguyÔn Méng Gi¸c, Vâ ThÞ

H¶o, NguyÔn Xu©n Kh¸nh, TrÇn Thu H»ng... kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc t¸i hiÖn, luËn gi¶i c¸c sù kiÖn, biÕn cè lÞch sö, tõ

®ã, kh¸m ph¸ tÊn bi kÞch cña nh÷ng sè phËn c¸ nh©n trong c¬n biÕn thiªn cña lÞch sö, gi¶i m· nh÷ng hÖ lôy lÞch sö, mµ cßn kiÕm t×m nh÷ng gi¸ trÞ céi nguån b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc.

Trung thµnh víi çc sù kiÖn lÞch sö, t¸i hiÖn ch©n thËt bøc tranh thêi ®¹i, víi NguyÔn Xu©n Kh¸nh, ®ã kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých cøu çnh. Çi ®Ých cuèi cïng cña nhµ v¨n lµ truy t×m, gi¶i m· nh÷ng ch©n lÝ cã tÝnh phæ qu¸t, soi räi qu¸ khø b»ng çi nh×n vµ tinh thÇn hiÖn ®¹i, tõ ®ã soi s¸ng vµ t×m ra nh÷ng bµi häc cho hiÖn t¹i. Víi nh÷ng vÊn ®Ò ®îc ®Æt ra trong Hå Quý Ly nh çch t©n hay b¶o thñ, çch t©n nh thÕ nµo, vai trß vµ çch hµnh xö cña trÝ thøc tríc thêi cuéc, vÊn ®Ò ®æi míi víi quyÒn lùc, ®æi míi nh thÕ nµo ®Ó phï hîp víi thêi thÕ, nh©n t©m, sè phËn, bi kÞch nh÷ng ç nh©n, céng ®ång trong c¬n cuång né cña lÞch sö..., t¸c gi¶ khiÕn ngêi ®äc h«m nay ph¶i tr¨n trë, suy ngÉm, nèi kÕt qu¸ khø víi thùc t¹i t×nh h×nh ®æi míi ®Êt níc. MÉu Thîng ngµn lÊy bèi c¶nh mét lµng quª B¾c bé trong sù x©m lîc cña Ph¸p, trong mèi xung ®ét v¨n hãa §«ng - T©y, t¸c phÈm lµ sù suy t cña nhµ v¨n vÒ vÊn ®Ò céi nguån søc m¹nh v¨n hãa d©n téc ViÖt, lµm sao ®Ó gi÷ g×n vµ ph¸t huy b¶n s¾c d©n téc trong qu¸ tr×nh giao lu, tiÕp biÕn v¨n hãa trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi, ®©u lµ gi¸ trÞ cña çc thµnh tè v¨n hãa trong céng ®ång ngêi ViÖt. Trë vÒ víi tÝn ngìng thê MÉu, NguyÔn Xu©n Kh¸nh

®· vÏ cho m×nh mét nÎo ®i riªng, lµm nªn mét cuéc hµnh tr×nh v« cïng thó vÞ, kiÕm t×m vµ gi¶i m· søc sèng v¨n hãa ViÖt. VÎ

®Ñp v¨n hãa cña tÝn ngìng ®Ëm mµu b¶n

®Þa nµy ®îc nhµ v¨n “gi¶i phÉu”, soi räi ë nhiÒu gi¸c ®é. Nh÷ng c©u chuyÖn huyÒn tho¹i, lÔ héi d©n gian thÓ hiÖn kh¸t väng

“vît tho¸t” cña nh÷ng sè phËn, nh÷ng

(4)

m¶nh ®êi bÊt h¹nh ®· lµm nªn tinh thÇn nh©n b¶n s©u s¾c cho t¸c phÈm.

2. Ph¬ng thøc thÓ hiÖn lÞch sö vµ luËn gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò lÞch sö, v¨n hãa

2.1. VÊn ®Ò c¶i c¸ch, ®æi míi

Chñ ®Ò chÝnh cña Hå Quý Ly ®îc NguyÔn Xu©n Kh¸nh kh¼ng ®Þnh ng¾n gän lµ: “VÊn ®Ò cña t«i lµ gi÷a ®æi míi vµ b¶o thñ chø kh«ng ph¶i lµ kÓ l¹i lÞch sö”.

§Ó hiÖn thùc hãa chñ ®Ò Êy, t¸c gi¶ ®· t¸i hiÖn nh÷ng sù kiÖn lÞch sö ®Ó lµm râ t×nh thÕ ph¶i ®æi míi vµ ®Æc biÖt x©y dùng h×nh tîng Hå Quý Ly mang biÓu tîng cña kh¸t väng vµ bi kÞch ®æi míi. Lµ con ngêi nh¹y c¶m, mu trÝ, Hå Quý Ly ®· nh×n râ

®îc t×nh thÕ buéc ph¶i “thay m¸u” nÕu kh«ng muèn ®Êt níc r¬i vµo sù suy tho¸i, sôp ®æ hoµn toµn. Víi ý chÝ vµ kh¸t khao

®æi míi, «ng ®· m¹nh d¹n ®Ò xuÊt nh÷ng c¶i c¸ch lín vµ toµn diÖn vÒ mäi mÆt.

Nhng nhµ canh t©n l¹i ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng th¸ch thøc kh«ng nhá tõ sù chèng

®èi cña phe b¶o thñ, sù quay lng cña kÎ sÜ, sù ngì ngµng dÉn ®Õn th¸i ®é ngo¶nh mÆt cña ngêi d©n. Hå Quý Ly nhËn ra r»ng, muèn ®¹t ®îc môc ®Ých cña m×nh cÇn ph¶i n¾m trong tay quyÒn lùc tèi thîng ®Ó cã thÓ “h« ma gäi giã”. Tõ ®ã,

«ng bÞ cuèn vµo nh÷ng ©m mu, thñ ®o¹n chÝnh trÞ, g¹t ph¨ng mäi lùc c¶n ®Ó “tho¸n ng«i ®o¹t vÞ”, bÊt chÊp lßng ngêi kh«ng quy thuËn. Lµ con ngêi mang bi kÞch “bÞ lÞch sö chän”, Hå Quý Ly ý thøc ®îc r»ng nÕu sù nghiÖp c¶i çch cña «ng thµnh c«ng th× ®Êt níc sÏ tho¸t khái vùc th¼m tèi t¨m, sÏ quay trë l¹i con ®êng hng thÞnh vµ «ng sÏ ®îc lÞch sö lu l¹i tiÕng th¬m mu«n ®êi, cßn nÕu thÊt b¹i, «ng hiÓu çi gi¸ ph¶i tr¶ lµ sù ph¸n xÐt nghiÖt ng· cña lÞch sö vµ lßng ngêi. ThÕ nhng, sù thÊt b¹i dÉn ®Õn bi kÞch cña «ng lµ mét ®iÒu tÊt yÕu, khi mµ ®Ó ®¹t ®îc môc ®Ých, nhµ c¶i çch ®· kh«ng khíc tõ bÊt k× mét thñ

®o¹n nµo, vµ quan träng h¬n, nh÷ng c¸ch t©n cña «ng qu¸ quyÕt liÖt vµ nãng véi, ®i

ngîc víi lîi Ých cña nh©n d©n, v× vËy, lßng d©n kh«ng ñng hé. t¸c gi¶ ®· dòng c¶m vît qua rµo c¶n cña lÞch sö vµ kinh nghiÖm céng ®ång, ®Æt l¹i nh÷ng vÊn ®Ò v« cïng nãng báng cña thêi ®¹i, lµm cuéc

®èi tho¹i vÒ sè phËn c¸ nh©n con ngêi, tõ

®ã ®Æt ra nh÷ng bµi häc thiÕt thùc cho hiÖn t¹i.

2.2. VÊn ®Ò hµnh xö tríc nh÷ng thêi kh¾c, bíc ngoÆt cña lÞch sö

§øng tríc nh÷ng bíc ngoÆt cña lÞch sö, nh÷ng con ngêi cã can dù trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp vµo lÞch sö sÏ hµnh xö nh

thÕ nµo, còng lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò NguyÔn Xu©n Kh¸nh quan t©m luËn gi¶i trong t¸c phÈm cña m×nh. Con ngêi ý thøc ®îc r»ng: “LÞch sö lµ çi tån t¹i, lµ tiÕn tr×nh liªn tôc cña çc thay ®æi vµ nã trùc tiÕp can thiÖp vµo cuéc ®êi mçi con ngêi”⁽³⁾. Sù lùa chän nµy kh«ng chØ mang l¹i sù thµnh b¹i cña chÝnh hä mµ nhiÒu khi ®em ®Õn nh÷ng hÖ lôy lín lao cho nhiÒu thÕ hÖ. §ã còng lµ çch mµ nhµ v¨n

®èi tho¹i, luËn bµn víi lÞch sö.

§äc Hå Quý Ly, chóng ta lu«n cã c¶m gi¸c mçi nh©n vËt lu«n ®øng tríc nh÷ng ng¶ rÏ cña sè phËn. Hä buéc ph¶i lùa chän con ®êng ®i, dÊn th©n vµ chÊp nhËn tr¶

gi¸ cho sù lùa chän Êy. Tríc sù rèi ren, suy tµn cña triÒu ®¹i, cïng nh÷ng ý chÝ tham väng ®iªn cuång cña Hå Quý Ly, nhiÒu t«n thÊt nhµ TrÇn lùa chän con

®êng th«ng ®ång víi giÆc. Hä ®· ph¶i tr¶

çi gi¸ qu¸ ®¾t cho hµnh ®éng b¸n níc cña m×nh, kh«ng chØ b»ng çi chÕt mµ cßn tiÕng xÊu mu«n ®êi trong sö s¸ch. Tríc sù ®¶o ®iªn cña thêi “thiªn tóy”, mét sè trÝ thøc, nh©n çch lín l¹i trèn ch¹y hiÖn thùc, lui vÒ ë Èn nh TrÇn Nguyªn §¸n, Chu V¨n An... hay ®µnh nh¾m m¾t lµm

(3)Tr¬ng §¨ng Dung, TiÓu thuyÕt lÞch sö trong quan niÖm mÜ häc cña G.Lucacs in trong NguyÔn V¨n Tïng (Biªn so¹n), TuyÓn tËp c¸c bµi viÕt vÒ tiÓu thuyÕt ë ViÖt Nam thÕ kû XX, NXB. Gi¸o dôc, HN, 2008, tr.449.

(5)

nguyÔn v¨n hïng

ng¬ gi¶ c©m gi¶ ®iÕc ®Ó che m¾t kÎ thï

®Þch (S HiÒn). BÞ lÞch sö chän ®øng ®Çu ph¸i t«n thÊt thñ cùu trong canh bµi chÝnh trÞ víi phe canh t©n, TrÇn Kh¸t Ch©n, ng«i sao rùc rì trªn chÝnh trêng

§¹i ViÖt, lu«n bÞ hót vµo dßng xo¸y cña lÞch sö víi nh÷ng toan tÝnh, hµnh ®éng

“kh«ng trïng khÝt víi b¶n th©n” (M.

Bakhtin). Cßn nh÷ng kÎ sÜ ch©n chÝnh nh

§oµn Xu©n L«i, Sö V¨n Hoa l¹i s½n sµng

®èi ®Çu víi hiÓm nguy ®Ó gi÷ phÈm tiÕt, b¶o vÖ sù thËt vµ gi÷ g×n hån cèt d©n téc.

Trong MÉu Thîng ngµn, môc ®Ých cña NguyÔn Xu©n Kh¸nh kh«ng ph¶i lµ t¹o ra mét t×nh thÕ lÞch sö ®Ó nh©n vËt lùa chän mµ «ng muèn kh¸m ph¸, gi¶i m· chiÒu s©u céi nguån b¶n s¾c v¨n hãa ViÖt, c¸i lµm nªn niÒm tin, søc m¹nh cho mçi hµnh ®éng trong con ngêi. Tuy vËy, trong sù giao tranh v¨n hãa §«ng T©y, viÖc con ngêi trë vÒ víi §¹o MÉu, g¾n kÕt víi tÝn ngìng, lÔ héi d©n gian còng thÓ hiÖn mét lèi hµnh xö trong t©m linh nh»m gi÷ g×n truyÒn thèng l©u ®êi, khíc tõ vµ kh¼ng ®Þnh søc sèng bÊt diÖt tríc nh÷ng cuéc x©m l¨ng cña v¨n hãa níc ngoµi. Bªn c¹nh ®ã, thÊp tho¸ng trong t¸c phÈm, ngêi ®äc ®· c¶m nhËn ®îc nh÷ng lÝ tëng sèng qua viÖc lùa chän con ®êng ®i cña nhiÒu nh©n vËt (TrÞnh HuyÒn, TuÊn, Huy...).

2.3. Truy t×m, gi¶i m· céi nguån b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc ViÖt

Truy t×m, gi¶i m· céi nguån b¶n s¾c v¨n hãa ViÖt lµ mét trong nh÷ng ®iÒu suy t, tr¨n trë cña NguyÔn Xu©n Kh¸nh. Cïng víi nç lùc t×m kiÕm vµ phôc dùng kh«ng gian tinh thÇn, NguyÔn Xu©n Kh¸nh ®· t¸i hiÖn l¹i kh«ng gian v¨n hãa, tÝn ngìng

®Æc s¾c cña ngêi ViÖt nh tÝn ngìng thê cóng b¸ch thÇn vµ tÝn ngìng linh vËt (ThÇn C©y vµ ThÇn CÈu), c¸c lÔ héi d©n gian, tÝn ngìng phån thùc... Nhng trªn hÕt, §¹o MÉu trong lßng tÝn ngìng s¬

khai ®Ém mµu phån thùc phån sinh, võa hån hËu võa mµu nhiÖm, míi lµ chiÕc ch×a

khãa dÉn ngêi ®äc bíc vµo thÕ giíi huyÒn tho¹i cña t¸c phÈm. C©u chuyÖn huyÒn tho¹i/gi¶i huyÒn tho¹i «ng §ïng bµ §µ g¾n víi tÝn ngìng phån thùc cã nguån gèc l©u

®êi trong ®êi sèng céng ®ång ngêi ViÖt xa còng ®· ®îc phôc dùng hÕt søc sinh

®éng vµ giµu ý nghÜa. VÒ mÆt chÊt liÖu, huyÒn tho¹i vÒ «ng §ïng, bµ §µ trong MÉu Thîng Ngµn chøa ®ùng nh÷ng líp huyÒn tho¹i vµ çc hµnh vi thÕ tôc ph¶n huyÒn tho¹i. Nhµ v¨n ®· lµm míi huyÒn tho¹i b»ng çch thÕ tôc hãa c©u chuyÖn vµ gi¶i thiªng çc nh©n vËt.⁽⁴⁾ LÔ héi lµ ngµy vui hiÕm cã cña ngêi d©n quanh n¨m c¬ cùc, lµ n¬i cè kÕt céng ®ång cïng sèng l¹i kÝ øc vÒ nh©n vËt huyÒn tho¹i, thùc hiÖn tÝn ngìng phån thùc trong niÒm h©n hoan tét cïng. Nã hÊp dÉn ngêi tham dù bëi sù tù do vµ ý nghÜa nh©n v¨n s©u s¾c. G¾n víi phÇn ®¹o lµ phÇn ®êi - tôc “tr¶i æ” ®îc mäi ngêi mong ngãng, chê ®îi. Sù cè kÕt lµm nªn søc m¹nh cña céng ®ång chÝnh lµ niÒm tin s©u s¾c vÒ sù tån t¹i, hiÖn h÷u cña MÉu. Ngêi d©n Cæ §×nh tõ trong t©m thøc nhËn thøc c¶m nhËn ®îc søc m¹nh cña MÉu lµ mét ®iÒu g× ®ã võa gÇn gòi võa thiªng liªng. Râ rµng, §¹o MÉu cã mét ý nghÜa v« cïng quan träng trong ®êi sèng, t©m thøc céng ®ång (“§· lµ ngêi ta, con ¬i, ai ch¼ng lµ con cña MÉu”). §ã sù an ñi, xoa dÞu, sù cøu rçi nh÷ng sè phËn bÊt h¹nh, nh÷ng cuéc ®êi nghiÖt ng· cña ngêi ®µn bµ th«n quª (bµ tæ c«, Mïi, bµ ba V¸y, Nhô, Hoa...). ChÝnh sù thanh tÈy cao quý trong vßng tay cña MÉu khiÕn con ngêi trë nªn tèt ®Ñp h¬n, th¸nh thiÖn h¬n, m¹nh mÏ h¬n... Ph¶i ch¨ng, sù bao dung, t×nh yªu th¬ng, che chë cña MÉu trë thµnh søc m¹nh trêng tån cña v¨n hãa ViÖt?

(4)TrÇn ThÞ An, Søc ¸m ¶nh cña tÝn ngìng d©n gian trong tiÓu thuyÕt MÉu Thîng ngµn, Nghiªn cøu V¨n häc, sè 6, HN, 2007, tr.27-47.

(6)

Milan Kundera, nhµ tiÓu thuyÕt Ph¸p gèc TiÖp ®· nªu lªn sù kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a khoa häc lÞch sö vµ tiÓu thuyÕt lÞch sö chÝnh lµ nh÷ng “sù cè” bªn trong con ngêi: “khoa chÐp sö viÕt l¹i lÞch sö cña x·

héi, chø kh«ng ph¶i con ngêi. V× vËy, nh÷ng sù kiÖn ®îc nãi ®Õn trong c¸c tiÓu thuyÕt cña t«i thêng bÞ khoa chÐp sö bá quªn”.⁽⁵⁾ Trong tiÓu thuyÕt, lÞch sö lóc nµy lµ sù ngng tô cña chiÒu s©u néi t©m vµ sè phËn con ngêi trong dßng ch¶y cña nã, hay nãi nh V¬ng TrÝ Nhµn, lÞch sö mang mét “g¬ng mÆt ngêi”.

trong lÏ thÞnh suy cña thêi ®¹i. Tõ «ng vua giµ NghÖ T«ng ®Õn «ng vua trÎ ThuËn T«ng ®Òu lµ nh÷ng kÎ “bÞ lµm vua” vµ chÞu chung sè phËn cña quy luËt lÞch sö (Hå Quý Ly). Kh«ng cã ý chÝ lµm vua, song cha con «ng kh«ng thÓ cã sù lùa chän nµo kh¸c, v× lîi Ých vµ sù tån vong cña triÒu

®¹i. §Õn lóc chÕt, hai cha con «ng vÉn kh«ng th«i day døt: “Nh©n tõ ? Th¬ng d©n ? Nh÷ng ®øc h¹nh tèt ®Ñp ®ã hái trªn ®êi nµy cã «ng vua nµo h¬n ®îc cha con «ng? ThÕ mµ t¹i sao, t¹i sao níc §¹i ViÖt nµy vÉn ®ãi kh¸t, lo¹n l¹c?”. Sè phËn ngêi phô n÷ trong c¬n b·o tè cña thêi cuéc còng lµ vÊn ®Ò khiÕn NguyÔn Xu©n Kh¸nh tr¨n trë. Bi kÞch cña hä kh«ng bao giê ®ång hµnh víi vÎ ®Ñp ®¸ng yªu, th¸nh thiÖn, trong trÎo, giµu ®øc hi sinh, vÞ tha.

Huy Ninh, Th¸nh NgÉu, Quúnh Hoa, Thanh Mai (Hå Quý Ly), nh÷ng ngêi phô n÷ víi íc väng b×nh yªn trong t×nh yªu vµ h¹nh phóc gia ®×nh, nhng hä l¹i bÞ l«i vµo vßng xo¸y cña nh÷ng toan tÝnh, ©m mu tranh giµnh quyÒn lùc cña çc phe ph¸i. Th©n phËn cña hä ®îc vÝ nh çnh chim mong manh trong c¬n gi«ng b·o cña cuéc ®êi. Long ®ong, lËn ®Ën, nh÷ng con ngêi nhá nµy chØ biÕt çch t×m vÒ víi MÉu ®Ó ®îc xoa dÞu bít nh÷ng nhäc

nh»n, bÊt h¹nh trong cuéc sèng (MÉu Thîng ngµn). ¦u t vÒ th©n phËn ngêi trÝ thøc trong mèi xung ®ét cña thêi cuéc, NguyÔn Xu©n Kh¸nh trong t¸c phÈm cña m×nh ®· kh¾c häa h×nh ¶nh cña nh÷ng líp ngêi trÝ thøc d¸m dÊn th©n cho lÝ tëng, môc ®Ých sèng cña m×nh. Hä cã thÓ lµ nh÷ng kÎ sÜ nh §oµn Xu©n L«i, Sö v¨n Hoa, Ph¹m Sinh, lµ nh÷ng nhµ Nho hÕt thêi nh cô ®å TiÕt, «ng cö Khiªm, «ng phã b¶ng Vò Xu©n Huy, cô Tó Cao, hay nh÷ng trÝ thøc míi T©y häc nh TuÊn, Huy... TÊt th¶y hä bÞ cuèn vµo v¸n bµi quyÒn lùc nghiÖt ng· mµ phÇn th¾ng bao giê còng n»m trong tay kÎ cã søc m¹nh, n¾m quyÒn lùc. MÆc dï chÞu chung tÊn bi kÞch cña sè phËn, nhng hä chÝnh lµ nh÷ng con ngêi dòng c¶m ®· ®Æt cät b»ng m¸u cho con ®êng ®i cña d©n téc sau nµy.⁽⁵⁾

Kh¸m ph¸, suy t vÒ sè phËn nh©n d©n, NguyÔn Xu©n Kh¸nh trong tiÓu thuyÕt cña m×nh ®· kh«ng quªn sè phËn cña nh÷ng ®¸m ®«ng nhá bÐ, v« danh trong sù xoay vÇn cña lÞch sö. Tõ nh÷ng ngêi d©n chèn kinh thµnh trong nh÷ng ngµy giã löa cña chiÕn tranh, trong c¬n b·o tranh giµnh quyÒn lùc, ®Õn nh÷ng ngêi d©n trong lµng Cæ §×nh xa x«i, heo hót, ®Òu bÞ cuèn vµo vßng xo¸y khèc liÖt cña thêi cuéc.

Nãi vÒ sø mÖnh cña nhµ v¨n, NguyÔn Xu©n Kh¸nh cho r»ng ®· béc lé: “Ngêi lµm v¨n ch¬ng ph¶i cã tµi, nh¹y c¶m, biÕt rung ®éng, biÕt nãi lªn phÇn v« thøc cña d©n téc, ch¹m vµo ®óng sîi t¬ ®µn Èn ngÇm cña tõng sè phËn con ngêi vµ d©n téc m×nh”.⁽⁶⁾ L¾ng nghe tõ nh÷ng sè phËn Êy, nhµ v¨n gióp ngêi ®äc nhËn ra g¬ng mÆt, tiÕng nãi cña lÞch sö. GÇn gòi, b×nh dÞ nhng mçi cuéc ®êi, mçi sè phËn bi kÞch

(5) Milan Kundera, TiÓu luËn (NghÖ thuËt tiÓu thuyÕt vµ Nh÷ng di chóc bÞ ph¶n béi), NXB. V¨n hãa Th«ng tin, HN, 2001, tr.45.

(6)Tr¶ lêi pháng vÊn b¸o Tuæi trÎ ngµy 23-7-2006.

(7)

nguyÔn v¨n hïng

3. ThÓ nghiÖm ph¬ng thøc t duy vµ tù sù lÞch sö ®éc ®¸o, míi l¹

Nhµ v¨n ®· kh«ng ngÇn ng¹i sö dông ®an xen ngêi kÓ chuyÖn ng«i thø ba vµ ngêi kÓ chuyÖn ng«i thø nhÊt xng “t«i”, cïng víi viÖc t¹o dùng nhiÒu ®iÓm nh×n vµ sù dÞch chuyÓn ®iÓm nh×n trÇn thuËt trong s¸ng t¸c cña m×nh. DÜ nhiªn, ph¬ng thøc nµy kh«ng ph¶i lµ ®iÒu g× míi l¹ trong tiÓu thuyÕt lÞch sö thÕ giíi,nhng ë ViÖt Nam l¹i rÊt hiÕm hoi.Sù xuÊt hiÖn cña Hå Quý Ly vµ MÉu Thîng ngµn nh mét sù thÓ nghiÖm v« cïng ®éc ®¸o ®em l¹i nh÷ng hiÖu qu¶ thÈm mÜ to lín trong t duy tù sù lÞch sö cña nhµ v¨n. Nh÷ng thµnh tè tæ chøc m« thøc v¨n b¶n trÇn thuËt trong hai tiÓu thuyÕt cña NguyÔn Xu©n Kh¸nh còng cã nhiÒu s¸ng t¹o vµ ®æi míi thó vÞ.

®Õn sù x¸o trén, ®an xen, ®ång hiÖn nhiÒu lo¹i thêi gian ®· trë thµnh mét ph¬ng thøc chuyÓn t¶i linh ho¹t vµ s©u s¾c hiÖn thùc bªn ngoµi vµ søc nÆng t tëng bªn trong. Kh«ng chän t¸i hiÖn thêi gian theo trôc tuyÕn tÝnh nh nhiÒu nhµ v¨n tríc vµ cïng thêi m×nh, b»ng c¸c thñ ph¸p xö lÝ thêi gian nh håi cè, dù thuËt, thay ®æi nhÞp ®iÖu trÇn thuËt, t¸c gi¶ ®· t¹o ra ®é

“vªnh lÖch” gi÷a thêi gian niªn biÓu vµ thêi gian trÇn thuËt trong truyÖn. NguyÔn Xu©n Kh¸nh ®· s¸ng t¹o ra líp diÔn ng«n lÞch sö, v¨n hãa kh¸ thó vÞ, ë ®ã cã sù hµi hßa c¸i c« ®äng sóc tÝch, kh¸ch quan cña lÞch sö, c¸i ¶o diÖu cña v¨n hãa vµ sù biÓu c¶m, triÕt luËn cña tiÓu thuyÕt. Bªn c¹nh

®ã, nghÖ thuËt tæ chøc kÕt cÊu trÇn thuËt còng lµ mét thÓ nghiÖm v« cïng míi l¹ cña nhµ v¨n. Kh«ng sö dông lèi kÕt cÊu

truyÒn thèng theo trËt tù thêi gian tuyÕn tÝnh biªn niªn sö, t¸c gi¶ ®· thÓ nghiÖm rÊt thµnh c«ng nhiÒu lèi kÕt cÊu rÊt míi l¹, mang dÊu Ên sù t×m tßi vµ ý thøc lµm míi thÓ lo¹i cña c¸ nh©n nhµ v¨n víi kÕt cÊu theo t©m lÝ nh©n vËt, kÕt cÊu thÓ thñ vÜ ng©m (Hå Quý Ly), theo trôc ®èi xøng (MÉu Thîng ngµn)...

4. KÕt luËn

Víi nh÷ng t×m tßi, thÓ nghiÖm ®éc ®¸o trong t duy tù sù lÞch sö, sù xuÊt hiÖn cña NguyÔn Xu©n Kh¸nh vµ tiÓu thuyÕt cña «ng ®· lµm nªn mét mãn ¨n tinh thÇn thó vÞ cho ngêi ®äc. Lµm míi nh÷ng g× ®·

cã b»ng tµi n¨ng, t©m huyÕt, vèn sèng, cïng víi sù nghiªm tóc, cÇn mÉn, NguyÔn Xu©n Kh¸nh ®· lµm nªn mét cuéc c¸ch t©n t¸o b¹o trong thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt lÞch sö. NÕu nh theo Milan Kundera “HiÓu biÕt lµ ®¹o ®øc duy nhÊt cña tiÓu thuyÕt”

TµI LIÖU THAM KH¶O

1. TrÇn ThÞ An, Søc ¸m ¶nh cña tÝn ngìng d©n gian trong tiÓu thuyÕt “MÉu Thîng ngµn”, Nghiªn cøu V¨n häc, sè 6/2007, H.

2. Tr¬ng §¨ng Dung, TiÓu thuyÕt lÞch sö trong quan niÖm mÜ häc cña G.Lucacs in trong NguyÔn V¨n Tïng (2008, Biªn so¹n), TuyÓn tËp c¸c bµi viÕt vÒ tiÓu thuyÕt ë ViÖt Nam thÕ kû XX, NXB. Gi¸o dôc, H.

3. §oµn ¸nh D¬ng, Tù sù hËu thùc d©n: LÞch sö vµ huyÒn tho¹i trong MÉu Thîng ngµn cña NguyÔn Xu©n Kh¸nh, Nghiªn cøu V¨n häc, sè 9/2010, H.

4. NguyÔn Méng Gi¸c vµ Nam Dao (2002), Th¶o luËn vÒ tiÓu thuyÕt lÞch sö, V¨n häc Cali 197, ®a lªn Da Mµu 9/9/2008.

5. Milan Kundera (2001), TiÓu luËn (NghÖ thuËt tiÓu thuyÕt vµ Nh÷ng di chóc bÞ ph¶n béi), NXB. V¨n hãa Th«ng tin, H.