TMO DỔI
THIẾT KẾ TÌNH HUỐNG DẠY HỌC TOÁN CHO HỌC SINH LỚP 5
THEO QUAN ĐIỂM DẠY HỌC TÍCH HỌP
LẰM ngọcminh
Trưởng Nuôi dạy trẻ khuyết tật tinh Sóc Trăng
Nhận bài ngày 01/7/2021. Sửa chữa xong 10/7/2021. Duyệt đăng 14/7/2021.
Abstract
On the basis of analyzing the integrated characteristics of mathematics in primary school according to the 2018 General Education Program, the article proposes different types of integrated teaching situations in primary school mathematics, thereby designing some math teaching situations for 5th grade students from the perspective of integrated teaching approach, contributing to improving teaching quality toward developing quality and capacity for primary school students.
Keywords: Integrated teaching, mathematics, situation.
1. Mởđầu
Mục tiêu của chương trình giáo dục tiểu học là giúp học sinh (HS)"hình thành và phát triển những yếu tố căn bản đặt nển móng cho sự phát triển hài hòa vể thể chất và tinh thẩn, phẩm chất và năng lực... [3].
Để đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực, quan điểm dạy học tích hợp (DHTH) cẩn được triển khai một cách đồng loạt ở các cấp học và các mòn học, trong đó có môn Toán ở tiểu học [6]. Ở giai đoạn lớp 5, năng lực ngôn ngữ, tính toán, hiểu biết về tự nhiên - xã hội của HS đã đạt mức độ nhất định; do đó đây là khối lớp thích hợp để giáo viên (GV) sử dụng tình huống tích hợp trong dạy học Toán. Các tình huống dạy học (đặc biệt ở lớp 5) không những chứa đựng vấn đề toán học mà còn liên quan đến các lĩnh vực khác như khoa học, lịch sử, địa lí, nghệ thuật,... Khi đó, việc dạy học môn Toán sẽ chú trọng liên kết các kiến thức thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, đồng thời thay thế"tư duy môn học" bằng "tư duy tích hợp các môn học, tích hợp các khoa học". Từ đó, HS phát huy năng lực xử lý thông tin, huy động kiến thức toán học và những kiến thức liên quan để giải quyết nhiệm vụ tình huống đặt ra để kết nối với thực tiễn cuộc sống.
Trong thực tế, một số GV còn gặp khó khăn trong việc thiết kế tình huống dạy học Toán ở tiểu học theo quan điểm DHTH do GV không có thời gian nghiên cứu hoặc GV chưa nắm vững nội dung, quy trình thiết kế tình huống DHTH,...VÌ vậy, việc thiết kế tình huống dạy học Toán cho HS lớp 5 theo quan điểm DHTH có ý nghĩa thực tiễn, đặc biệt khi Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 sẽ được triển khai cho lớp 5 vào những năm học tiếp theo.
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Quan điểm tích hợp trong Chương trình Giáo dục phổ thông 2018
Quan điểm tích hợp là một quan điểm dạy học hiện đại và phổ biến bởi những cơ sở khoa học và cơ sở thực tiễn. Căn cứ vào Chương trình Giáo dục phổ thông 2018, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã nhấn mạnh quan điểm xây dựng chương trình "Chú trọng thực hành, vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học để giải quyết vấn đề trong học tập và đời sống; tích hợp cao ở các lớp học dưới, phân hoá dân ở các lớp học trên" [3]. Đây chính là cơ sở đưa DHTH vào định hướng xây dựng chương trình các môn học, trong đó có môn Toán. Đặc biệt, môn Toán ở cấp tiểu học cần mang tính tích hợp cao nhất so với các cấp lớp khác trong hệ thống giáo dục phổ thông.
2.2. Quan điểm dạy học tích hợp
Chương trình Giáo dục phổ thông tổng thể (ban hành kèm theo Thông tư 32/2018/TT-BGD-ĐT
64
ngày 26/12/2018) đã giải thích DHTH nhưsau:"DHTH là định hướng dạy học giúp HS phát triển khả năng huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng thuộc lĩnh vực khác nhau để giải quyết hiệu quả vấn để trong học tập và cuộc sống, thực hiện trong quá trình lĩnh hội tri thức và rèn luyện kỹ năng" [3].
Như vậy, theo định nghĩa của Chương trình Giáo dục phổ thông tổng thể 2018 thì DHTH được thực hiện vào 2 giai đoạn: khám phá kiến thức và luyện tập, vận dụng. Ngoài ra, nếu dạy học theo quan điểm tích hợp thì GV cẩn sử dụng phương pháp giảng dạy tích cực để HS tham gia giải quyết vấn để phức hợp nhằm đạt mục tiêu phát triển phẩm chất và năng lực như định hướng của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018.
2.3. Các hình thức dạy học tích hợp trong môn Toán
Trong "Tài liệu hướng dẫn điểu chỉnh nội dung Chương trình hiện hành theo Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 môn Toán - lớp 5" của Dự án hỗ trợ đổi mới Giáo dục phổ thông RGEP (2020), trong môn Toán ở tiểu học có 2 hình thức tích hợp: tích hợp trong nội bộ môn học và tích hợp liên môn [1 ].
2.3.1. Tích hợp trong nội bộ môn học
+Tích hợp theo chiểu ngang là tích hợp các mảng kiến thức, kỹ năng trong môn học theo nguyên tắc đóng quy: tích hợp các kiến thức, kỹ năng thuộc mạch kiến thức này với kiến thức, kỹ năng thuộc mạch kiến thức khác. Trong môn Toán ở tiểu học, tích hợp theo chiểu ngang đó là tích hợp kiến thức, kỹ năng của các mạch nội dung Số và phép tính; Hình học và Đo lường; Một số yếu tố Thống kê và Xác suất.
+ Tích hợp theo chiểu dọc là tích hợp một đơn vị kiến thức, kỹ năng mới với những kiến thức, kỹ năng trước đó theo nguyên tắc đổng tâm (còn gọi là vòng tròn xoáy ốc). Các kiến thức, kỹ năng của lớp trên bao hàm các kiến thức, kỹ năng của lớp dưới. Ví dụ: Ở lớp 1, HS được học cộng, trừ không nhớ trong phạm vi 100; lên lớp 2, HS học cộng, trừ có nhớ trong phạm vi 100 (nhớ 1 lần) và cộng trừ không nhớ trong phạm vi 1000; ở lớp 3, HS học cộng, trừ có nhớ các số có nhiều chữ số (có nhớ không quá 2 lần, không liên tiếp).
2.3.2. Tích hợp liên môn
Đây là một hình thức tích hợp mà nhiều môn học liên quan được kết lại thành một môn học mới với hệ thống những chủ đề nhất định xuyên suốt qua nhiều cấp lớp.
Trong môn Toán ở tiểu học, việc tích hợp liên môn được thể hiện qua các nội dung, chủ để liên quan như dân số, sức khỏe, giao thông, giáo dục tài chính,... hoặc các kiến thức toán học được khai thác, sử dụng trong các môn học khác như Tự nhiên và Xã hội, Khoa học, Lịch sử và Địa lí, Tin học và Công nghệ,... Khi khai thác những yếu tố liên môn trong dạy học sẽ mang lại hiệu quả với từng môn học bộ phận, góp phẩn củng cố kiến thức toán học, góp phẩn phát triển năng lực vận dụng kiến thức toán học vào thực tiên cho HS.VÍ dụ: Dạy bài "Luyện tập tính diện tích hình tam giác"(Toán 5) tiểu học với bài "Văn minh Ai Cập"(Địa lí 5) [5],
Chương trình Giáo dục phổ thông môn Toán 2018 cũng đề xuất hai kiểu bài tích hợp trong dạy học Toán ở tiểu học: [4],
- Kiểu 1: Bài học tích hợp gắn với nội dung chương trình, sách giáo khoa.
- Kiểu 2: Bài học tích hợp theo chủ để dự án học tập.
Từ quan niệm nêu trên, chúng tôi đề xuất thiết kế tình huống DHTH trong môn Toán lớp 5 theo kiểu bài học tích hợp gắn với nội dung chương trình, sách giáo khoa bao gồm hai dạng: tích hợp nội môn và tích hợp liên môn.
2.4. Tinh huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học
Chúng tôi đưa ra quan điểm vể tình huống dạy học trong môn Toán theo định hướng DHTH như sau: Tinh huống DHTH trong môn Toán ở tiểu học là tình huống mà trong đó GV tổ chức các nhiệm vụ học tập phù hợp, đồng thời hướng dẫn HS kết nối với kinh nghiệm sẵn có của HS, liên kết các tri thức toán học cũng như các tri thức thuộc lĩnh vực khác để giải quyết nhiệm vụ học tập. Qua đó, HS được hình thành và phát triển những phẩm chất và năng lực cần thiết. Đây cũng chính là cơ sở để phân biệt tình huống dạy học theo định hướng tích hợp và tình huống dạy học không theo định hướng tích hợp [2].
Thánn 7/2031
Giáo DỤC
Tháng 7/2021
65
Ví dụ: Minh họơ tình huống DHTH liên môn tình Sóc BẲN ĐÓ HÀNH CHÍNH TlNH SỐC TRÀNG
Tràng nằm ở hạ nguồn của sông Hậu, là nơi sông Hậu đổ vào biển Đông tại hai cửa Định An và Trân Để. Sóc Tràng cách Thành phố Hồ Chí Minh khoảng 231 km, cách Cẩn Thơ 62km. Sóc Trăng đứng thứ 6 trong khu vực Đồng bằng sông Cửu Long với tổng dân số 1 199 653 người sống trên diện tích đất tự nhiên lờ 3 331,87 km2. Hiện nay, theo khu vực hành chính, tỉnh Sóc Trăng gồm 1 thành phố, 3 thị xã và 8 huyện. (Sóc Trăng - Wikipedia tiếng Việt)
a. Quan sát, đọc thông tin trên Bản đồ hành chính tỉnh Sóc Trăng cho biết đơn vị hành chính nào có dán số đông nhất, đơn vị nào dân số ít nhất.
b. Dựa vào bán đó và bảng số liệu, hãy so sánh diện tích thành phố Sóc Trăng với với các huyện lân cận.
c. Dựa vào bản đổ và bảng số liệu, hãy so sánh diện tích huyện Long Phú với diện tích huyện Cù Lao Dung.
d. Hãy giới thiệu với bạn về huyện/thành phố nơi em đang sống: Diện tích, dân số, mật độ dân số, ngành sản xuất chính, cảnh đẹp, đặc sản... ?
e. Em cấn làm gì để góp phần xây dựng quê hương giàu đẹp?
Dạy học qua tình huống tích hợp nhưtrên HS hình thành kiến thức mới về so sánh số thập phân đồng thời vận dụng kiến thức, kỹ năng về so sánh số thập phân để giải quyết vấn để liên quan đến khai thác kiến thức môn Địa lí địa phương, kết hợp giải quyết vấn để gắn với thực tiễn cuộc sống. Từ đó hình thành cho HS những phẩm chất, năng lực cẩn thiết.
3. Thiết kế tình huống dạy học Toán cho HS lớp 5 theo quan điểm DHTH 3.1. Nguyên tắc thiết kế tình huống DHTH
Các tình huống DHTH trong môn Toán cho HS lớp 5 được thiết kế dựa trên cơ sở tuân thủ những nguyên tắc sau đây:
- Đảm bảo đáp ứng mục tiêu môn Toán và các mục tiêu tích hợp.
- Đảm bảo tính khoa học, hiện đại và khả thi.
- Đảm bảo tích hợp những kiến thức, kỹ năng môn Toán với kiến thức, kỹ năng của các môn học khác và thực tiễn cuộc sống.
- Đảm bảo tính vừa sức và chú ý tới đặc điểm nhận thức, tâm sinh lý của HS lớp 5.
3.2. Quy trình thiết kế tình huống dạy học Toán cho HS lớp 5 theo quan điểm DHTH
Chúng tôi xây dựng quy trình thiết kế tình huống dạy học Toán cho HS lớp 5 theo quan điểm DHTH như sau:
Bước 1: Lựa chọn nội dung tích hợp: Công việc chính là rà soát chương trình các môn học để lựa chọn các bài học, các nội dung có liên quan với nhau, từ đó xây dựng thành tình huống tích hợp.
Bước 2:Xác định mục tiêu dạy học: GV cần xuất phát từ các nội dung được chọn lựa để tích hợp và từ ý tưởng trung tâm để thiết kế tình huống tích hợp, lượng hóa mục tiêu HS cẩn đạt được sau khi giải quyết tình huống. Mục tiêu phải bao gổm mục tiêu môn Toán lớp 5, khái quát được nhiều lĩnh vực, môn học khác nhau. Đặc biệt, chú trọng các mục tiêu hình thành phẩm chất và phát triển kỹ năng sống, năng lực chung, năng lực giao tiếp xã hội cho HS.
Bước 3: Dự kiến thời lượng, thời điểm học: GV dự kiến số tiết cho việc tổ chức tình huống tình huống và thời điểm thực hiện tình huống DHTH (hoạt động hình thành kiến thức mới hay luyện tập, vận dụng).
Bước 4: Thiết kế tình huống DHTH: Căn cứ vào mục tiêu, thời gian dự kiến, đặc điểm tâm sinh lý HS lớp 5 và thực tiễn địa phương để thiết kế tình huống DHTH.
Bước 5: Xây dựng kế hoạch tổ chức DH tình huống: Chú ý đến phương pháp dạy học phát huy tính tích cực người học. Đồng thời, GV xây dựng công cụ, hình thức đánh giá.
GIÁO DỤC
Th*™™-,.©XÃ HỘI Tháng 7/2021
66
NGHIÊN
CứuẸSEMP
3.3. Thiết kế tình huống dạy học toán cho HS lớp 5 theo quan điểm DHTH
3.3.1. Thiết kế tình huống dạy học toán cho HS lớp 5 theo quan điểm DHTH trong hoạt động khám phá kiến thức
Tinh huống DHTH 1: Dạy học bài Thể tích hình hộp chữ nhật Hôm chủ nhật, giơ dinh em dợo chơi ở công viên. Ở đó có bán bắp rang - món mà em rất thích. Nhưng bắp rang ở đây có đến 2 loại:
- Ly cực lớn giá 20 000 đồng, ly lớn giá 10 000 đổng. Em chọn mua ly nào để có lợi hơn? Tại sao?
Mục tiêu:
-Tính được thể tích của hình hộp chữ nhật qua hình ảnh ly bắp.
- So sánh được tỉ lệ chênh lệch về giá và thể tích của hai ly bấp.
- Nêu được công thức tính thể tích hình hộp chữ nhật.
- Năng lực giải quyết vấn để toán học (nêu được cách giải quyết vấn đề: tính thể tích cùa 2 ly rồi so sánh tì lệ chênh lệch giá và thể tích của 2 ly).
- Vận dụng công thức tính thể tích của hình hộp chữ nhật giải quyết các tình huống thực tiễn (vể tài chính).
- Năng lực giải quyết vấn để và sáng tạo (có ý thức vận dụng kiến thức, kỹ năng đã học vào đời sống hằng ngày).
Tổ chức dạy học tích hợp qua tình huống Bước 1: Phát hiện vấn để
GV giới thiệu tình huống và yêu cẩu HS nêu những thông tin có trong tình huống, từ đó xác định vấn để đặt ra trong tình huống là: cần phải tính thể tích của 2 ly bắp thông qua công thức tính thể tích hình hộp chữ nhật rổi so sánh thể tích 2 ly bắp với giá tiền của 2 ly.
Bước2: Giải quyết tình huống
1) GV hướng dẫn HS thảo luận cách tìm quỵ tắc tính thể tích hình hộp chữ nhật bằng kỹ thuật KWL: HS vận dụng kiến thức đã học về thể tích của một hình từ đó tìm ra công thức tính thể tích hình hộp chữ nhật bằng cách lấy chiểu dài nhân với chiều rộng rồi nhân với chiều cao.
2) HS thảo luận so sánh tỉ số thể tích của 2 ly và tỉ số giá của 2 ly để lựa chọn lỵ lợi hơn: ly cực lớn giá tiền gấp 2 lẩn ly lớn nhưng thể tích lớn gấp 2,5 lẩn ly lớn. Vậy chọn ly cực lớn lợi hơn.
3) Cá nhân HS rút ra quy tắc và công thức tính thể tích hình hộp chữ nhật 4) Vận dụng: cá nhân HS thực hành tính thể tích tủ lạnh của gia đình.
Nhận xét: Dạy học tích hợp qua tình huống DHTH 1 có khả năng tích hợp nội môn: qua khai khác mối quan hệ các bài học về hình hộp chữ nhật và thể tích của một hình... HS có khả năng tìm ra công thức tính thể tích hình hộp chữ nhật và thông qua việc so sánh tỉ số thể tích của 2 ly và tỉ số giá của 2 ly để có căn cứ lựa chọn ly được lợi hơn.
Dạy học qua tình huống DHTH 1 còn khả năng tích hợp liên môn: khai thác mối liên hệ giữa môn Toán ở tiểu học gắn với thực tiễn vể tài chính (cách lựa chọn mua được ly bắp có lợi hơn).
3.3.2. Thiết kế tình huống dạy học Toán cho HS lớp 5 theo quan điểm DHTH trong hoạt động luyện tập vận dụng
Tình huống DHTH 2: Dạy học luyện tập tính diện tích hình tam giác Để chuẩn bị cho tiết mục thể dục đổng diễn chào mừng ngày 30-4, lớp em cân làm 55 cây cờ hình tam giác vuông. Mỗi cây cờ có đáy 15 cm và cạnh góc vuông 27 cm. Em hãy tính xem nên mua bao nhiêu mét vải để đủ may cờ ? (cho biết cửa hàng có 2 loại khổ vải: loại khổ 1,6m và 1,2m).
Mục tiêu
- Đổi đơn vị đo độ dài và diện tích.
- Vẽ được cây cờ hình tam giác đều đúng kích thước.
Thána 7/2021
GIÁO DỤC
Tháng 7/2021
67
w****"*' y
iI
trrooồi
- Đo được chiểu cao thực của lá cờ và chiểu cao tăng thêm để chừa chỗ quấn cán cho mỗi lá cờ.
-Tính được điện tích của mỗi lá cờ.
-Tính được diện tích vải cẩn may 50 cây cờ và số mét vải cần mua.
- Cắt, may được lá cờ.
- Năng lực giải quyết vấn đề toán học (thực hiện và trình bày được cách giải quyết vấn đề trong tình huống đặt ra theo các bước: vẽ hình tam giác, tính diện tích hình tam giác vuông, cộng thêm 1 cm vào chiểu cao dành cho phẩn quấn cán cờ,..), năng lực sử dụng công cụ toán học (sử dụng các công cụ, phương tiện học toán để thực hiện những nhiệm vụ cơ bản).
Dạy học tích hợp qua tình huống Bước 1: Phát hiện vấn để
Xác định vấn đề đặt ra trong tình huống là tính diện tích của môi lá cờ và tính diện tích 50 lá cờ để tính được diện tích vải cần may cờ (lưu ý tình huống mỏi lá cờ phải có phấn lể 1 cm để quấn cán), tính diện tích vải cẩn mua (tình huống vải khổ 1,2m và 1,6m). Thực hành cắt và may 50 cây cờ.
Bước 2: Giải quyết tình huống
1) GV hướng dẫn HS trước hết cẩn vẽ cây cờ hình tam giác theo kích thước đã cho, đo chiều cao của cây cờ (lưu ý cấn chừa 1cm chiều cao để quấn cán cờ) nên phải cộng thêm 1cm vào chiểu cao thực của cây cờ.
+ Tính diện tích 1 cây cờ.
+ Tính diện tích vải cần làm 50 cây cờ.
+ Tính diện tích 1 m vải loại khổ 1,6m và 1,2m (tình huống phải đổi về đơn vị xăngtimet): 1 m vải loại khổ 1,6m có diện tích 1600cm2,1 m vải loại khổ 1,2m có diện tích 1200cm* 12 3 4 5 6,
Tàiliệu tham khảo
1. Ban Quản lý dự án hò trợ đổi mới giáo dục phổ thông, Tài liệu hướng dân điều chình nội dung chương trình hiện hành theo chương trình Giáo dục phổ thông 2018 môn Toán lớp 5, Hà Nội, tháng 12/2020.
2. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Tài liệu tập huấn Dạy học tích hợp ở trường tiểu học, NXBĐại học Sư phạm, Hà Nội, 2016.
3. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Chương trình Giáo dục phổ thông - Chương trình tổng thề (Ban hành kèm theo Thông tư 32 ngày 26/12/2018).
4. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Chương trình giớo dục phổ thông môn Toán, Lịch sử và Địa lí, Khoa học, Kĩ thuật, Mĩ thuật (Ban hành kèm theo Thống tư 32 ngày 26/12/2018).
5. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Công vàn sỗ405/BGDĐT- GDTH ngày28/01/2021 vé việc thực hiện kế hoạch giáo dục lớp 5 học kì 2 năm học2020-2021.
6. Trịnh Công Sơn, Trịnh KhắcThúy Hương, Phạm Thị Hải Châu, Thực trạng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong món Toán của giáo viên ở các trường tiều học trên địa bàn tình Nghệ An, Tạp chí Khoa học Trường Đại học Vinh, số 49/2020, tr. 90-99.
+ Tính số cây cờ làm được từ 1 m vải loại khổ 1,6m và 1,2m + Kết luận: Số mét vải và loại khổ vải cẩn mua.
2) HS phân công nhiệm vụ: mua vải, mua giấy bìa cứng, ống hút (cán cờ), kim chỉ (may cờ).
3) HS thực hành làm cờ.
4) GV đánh giá, nhận xét.
Nhận xét: Dạy học qua tình huống DHTH 2 có khả năng tích hợp liên môn Toán-Mĩ thuật-Kỹ thuật, HS vận dụng công thức tính diện tích hình tam giác để tính diện tích vài cần may mỗi cây cờ, tính số vải cần mua, có khả năng giải quyết tình huống mỗi cây cờ cẩn có mép dán, HS được phát triển kỹ năng cắt may,...
4. Kết luận
Với cách thiết kế các tình huống DHTH có khả năng tích hợp nội môn hoặc liên môn từ những kiến thức, kỹ năng môn Toán, HS đã giải quyết được vấn đề mà trước đó chưa đặt ra và chưa được giải quyết, giúp HS đã hình thành những kiến thức, kỹ năng liên quan đến nhiều môn học khác nhau.
Trong hoạt động thực hành, HS được củng cố và vận dụng công thức toán tích hợp để giải quyết các tình huống thực tiễn, kích thích hoạt động học tập của HS.
Trong quá trình giải quyết tình huống, HS thảo luận cách làm, trả lời câu hỏi khuyến khích HS phát triển các phẩm chất, năng lực chung và năng lực toán học./.
GIÁO DỤC
©XÃ HỘI Tháng 7/2021
