Cac chai ran dupc phan thanh hai Ipai : kei tinh va vo dinh hinh. Cach phan Ipai nay dua tren nhCmg dac diem gi ve ca'u true va tinh chai ciia cac chai rdn ?
Hinh 34.1
Hinh 34.2
H I Tinh the cua mdt chat dugc hinh thanh trong qua trinh ndng chay hay dong dSc cua chat dd ?
I - CHAT R A N KET T I N H
1. Caiu triic tinh the
Cd thd quan sat tha'y cac hat mud'i an (NaCl) cd dang khdi lap phuang (Hinh 34.1) ; cac vidn da thach anh (SiO2) cd dang khdi lang tru sau mat va hai ddu la hinh chdp ;... Sd di hat mud'i, vidn da thach anh,... cd dang hinh hgc xac dinh ndu trdn la do chiing cd cdu true tinh the. Nhd sir dung tia Ran-ghen (hay tia X), ngudi ta da nghien eiai dugc cau tnic tinh the.
Cdu true linh the hay tinh the la cau true tqo bdi cdc hqt (nguyen td, phan id. ion) lien ket ehdt vdi nhau hdng nhung life tucmg tac vd sdp xep theo mdt trqt tu hmh hoe khong gian xde dinh goi Id mqng tinh the, trong dd mdi hqt luon dao dcing nhiet quanh vi tri can bdng cua nd.
Vi du : Tinh the mud'i gdm cac ion Cl~ va Na'^, mdi ion dao ddng nhidt quanh mdt vi trf can bdng trimg vdi mdi dinh ciia khdi lap phuang (Hinh 34.2). Chat rdn ed eau true tinh the duge ggi la chdt rdn kei tinh (hay chdt rdn dnh the).
Kfeh thudc tinh the ciia mdt chat ed the thay ddi tir vai xentimdt dd'n ed phdn mudi nandmet (1 nm = 10"*^ m) tuy thude qua trinh hinh thanh tinh thd didn bidn nhanh hay cham : td'c do kdt tinh cang nhd, tinh thd cd kfeh thude edng ldn. 3 1
184
2. Cac dac tinh ciia chat ran ket tinh
a) Cae chat rdn kdi tinh dugc cau tao tir ciing mdt loai hat. nhung ca'u tnic tinh the khdng gidng nhau thi nhiing tfnh chat vat If ciia chiing cdng rat khdc nhau. \'/
clu : Kim cuang va than chi la cdc chat ran dugc cau tao tir cimg cac nguyen tir cacbon (C) nhung cd cau tnic tinh the khdc nhau (Hinh 34.3), nen chiing cd nhirng tinh chat khdng gidng nhau. Kim cuang rat cung va khdng ddn dien ; cdn than chi kha mem va ddn dien.
b) Mdi chat rdn kd't tinh (irng vdi mgt cau true tinh thd) cd mdt nhidt do ndng chdy .xdc dinh khdng ddi d mdi dp suat cho trudc. \';' du : d dp sudt chudn (latm) nudc da ndng chay d 0°C. thiec nong chay d 232"C. sat nong chay d 1 530"C....
c) Cdc chat rdn ket tinh ed the la chat dan tinh the:
hoac chat da tinh the.
Mudi, thach anh, kim cuong.... la cac chat dan tinh thd. Cdc chat nay dugc cdu tao chi tir mdt tinh the, tuc la tat ca eae hat ciia nd dugc sap xep trong ciing mdt mang tinh thd chung. Ciiat ran don tinh the cd tfnh di hifirng. tire la cae tfnh chat vat If ciia nd (do nd dai, do bdn....) khdng gid'ng nhau theo eae hudng khae nhau trong tinh the.
Hdu het cac kim loai (sat. ddng....) va hgp kim la cae chat da tinh thd. Cac chat nay dugc cau tao tir vo sd tinh thd rat nho lien ket hdn ddn vdi nhau.
Chat rdn da tinh the cd tfnh ddng hifdng. tuc la nhiing tfnh chat vat If ciia nd deu gidng nhau theo mgi hudng trong tinh thd. SA
3. l/ng dung cua cac chat ran ket tinh
Cae don tinh thd silic (Si) va gemani (Ge) dugc diing lam cac linh kidn ban ddn (didt. trandito eae maeh vi dien tir,...). Kim cuong rat cung ndn dugc diing lam mui khoan, dao cdt kfnh, da mai,...
Cdc kim loai va hgp kim dugc diing phd bien trong cdc nganh cdng nghd khae nhau nhu luydn kim, ehe tao may, xay dung edu dudng, ddng tdu, didn va didn tir, san xua't dd gia dung....
^1d
a) ^ J ^ J -^
^
Hinh 34 Cau true tinh the a) kim cuang b) than chi (graphit)
IS? Tai sao chat ran don tinh the CO tfnh di hudng, con chat rdn da tinh the lai cd tinh ding hudng ?
185
II - CHAT RAN VO OINH HINH
Thuy tinh, nhua dudng, cae chat deo,... la cac chat rdn vd dinh hinh, tuc la cac chat khdng cd cau true tinh Sl Chat ran vd dinh hinh co the va do dd khdng cd dang hinh hgc xac dinh. S ] tinh di hudng khong ? Cd nhiet ^ , , , , . . . . , . , , , , .- , • do nong chay xac dinh khdng ? Cac chat ran vd dinh hinh co tinh dang huang va Tai sao ? khdng cd nhidt do ndng ehay (hoae ddng dac) xac dinh. Khi bi nung ndng, chiing mdm ddn va chuydn sang the long.
Mdt sd chat rdn nhu luu huynh, dudng,..., cd thd tdn tai d dang tinh thd hoac vd djnh hinh. Vi du : Khi dd luu huynh tinh the dang ndng chay (d 350°C) vao nudc lanh thi do bi ngudi nhanh ndn luu huynh khdng ddng dac d dang tinh the ma chuydn thanh dang deo vd dinh hinh.
Cac chat rdn vd dinh hinh nhu thuy tinh, cac loai nhua, cao su,... da dugc diing phd bie'n trong nhieu nganh edng nghd khae nhau, do cd nhidu dac tfnh rat quy (dd tao hinh, khdng bi gi, khdng bi an mdn, gid thanh re,...).
Cac chait ran duoc phan thanh hai loai : ket tinh va vd dinh hinh.
Chat rdn ket tinh cb cau true tinh the, do dd cd dang hinh hoc va nhiet dd ndng chay xac dinh. Tinh the la cau true tao bdi cac hat (nguyen t u , phan tir, ion) lien ket chat vdi nhau bang nhimg luc tuong tac va sdp xep theo mdt trat t u hinh hoc khdng gian xac dinh goi la mang tinh the, trong dd mdi hat ludn dao ddng nhiet quanh vi trt can bdng ciia nd.
Chat rdn ket tinh cd the la chat don tinh the hoac chat da tinh thei. Chat rdn don tinh the; CO tinh d| hudng, cdn chat ran da tinh th§ cd tinh ddng huong.
Chat rdn vd dinh hinh khdng cd cau triic tinh th§, do dd khdng co dang hinh hoc xac dinh, khdng cd nhiet dd ndng chay (hoac ddng dac) xac dinh va cd tinh ddng huong.
CAU HOI VA BAI TAP
2. Phan biet chat ran don tinh the va chat ran da tinh the.
1. Chat ran ke't tinh la gi ? Hay neu cac tinh chat 3. Chat ran vo dinh hinh la gi ? Hay neu cac tinh ciia loai chat ran nay. cha't cua loai chat ran nay.
186
4. Phan loai cac chat ran theo each nao dudi 6. Dac diem va tinh chat nao dudi day lien quan day la diing ? de'n chat ran vd dinh hinh ?
A. Chat ran don tinh the va chat ran vd dinh hinh. A. Co dang hinh hoc xac dinh.
B. Chat ran ke't tinh va chat ran vo dinh hinh. B. Co ca'u triic tinh the.
C. Chat ran da tinh the va chat ran vo dinh hinh. C. Co tinh di hudng.
D. Chat rdn don tinh the va chat ran da tinh the. °- ^^^^^ '^° "^iet do nong chay xac dinh.
7. Kich thudc cua cac tinh the' phtj thuoc dieu 5. Dac die'm va tinh chat nao dudi day khong • ^
lien quan de'n chat ran ke't tinh ? 8. Tai sao kim cuang va than chi deu dugc cau A. Co dang hinh hoc xac dinh. *^° ^^ '^' "Suyen tir cacbon, nhung chting lai
CO cac tmh chat vat li khae nhau ? B. Co cau triic tinh the
C. Co nhiet do nong ct
D. Cd nhiet do nong chay xac dinh. dinh hinh
9. Hay lap bang phan loai va so sanh cac dac C. Co nhiet do nong chay khong xac dinh. j^^h cua cac chat rdn ke't tinh va chat rdn vd
>™g«i^^»^
CAC TINH TH^ LONG
Hien nay, ngudi ta da phat hien dugc khoang ban 3 000 chai long co tinh di huang. Cac chai nay dugc ggi la cac chai tinh the long. Phan lan cac chai tinh the long la cac chai huu co.
Nhieu chai tinh the long co nhung dac tinh rai quy, the hien a cho : Mgt so tinh chai vat li ciia chung thay doi rai manh khi cac dieu kien ben ngoai thay doi khong dang ke.
Chdng ban, co nhung chai tinh the lang, trong do mau sac ciia cac tinh the long thay doi ro ret khi nhiet dp thay doi. Tinh chai nay cua cac tinh the long dugc ung dung de che tao cac cam bien dimg bien doi nhung anh hong ngoai (khpng the nhin thay) thanh nhung anh nhin thay dugc. Bp phan chinh ciia cam bien Ipai nay la mpt ban mdng tinh the long dan phu len mat mpt tam de mpng da dugc bdi den. Tam de mong nay hap thu cac tia hong ngoai va chuyen thanh nhiet truyen cho cac tinh the Idng. Mau sac ciia ban mong tinh the Idng (trong anh sang phan xa) phu thupe nhiet dp. Vi vay, khi chieu anh sang trdng qua ban mong tinh the long thi ta se thu dugc anh nhin thay ciia nhiJng phan tren ban mong nay da hap thu cac tia hong ngoai. Cam bie'n loai nay dugc sir dung lam nhiet ke caf) sdt dan gian dk sir dung, na chi la mpt dpan bang giay phii chai tinh the ldng. Khi dan bang giay vao tran nguai benh dang bi sdt thi mau sac ciia bang gia'y thay ddi theo than nhiet ciia ngudi benh.
Mpt f.d chai tinh the ldng cp tinh chat quang hoc thay doi khi dat mpt hieu dien the vap hai ddu CLia np. Nhung chai nay dugc ung dung de che tao cac bg chi thi quang, vi du nhu cac chu sp tren mat man hinh ciia may tinh bp tui, ciia dong hd do dien hien so,...
Mpt sp chai tinh the long co dp nhay rai cao doi vai cac hai hoa chai. Khi trong khi quyen CO Idn mpt lugng nho khong dang ke cac hai boa chai khae nhau (khoang 0,00001%), thi mau sdc cua cac tinh the Idng se thay doi nhanh theo ndng dp ciia cac hai hpa chai nay.
187