46
Xã hội học thực nghiệm
Nghiên cứu nghèo khổ đô thị ở Việt Nam trong thập niên 90:
kết quả và những vấn đề đặt ra
*Nguyễn Hữu Minh Nguyễn Xuân Mai
Giảm nghèo ở đô thị đang là một vấn đề khó khăn, phức tạp ở Việt Nam.
Chiến lược toàn diện về tăng trưởng và xóa đói giảm nghèo của chính phủ Việt Nam
đặc biệt nhấn mạnh đến xu hướng gia tăng chênh lệch trong nội bộ vùng, và sự “lan rộng và rất gay gắt” của nghèo đói đô thị (xem 4: trang 33). Trong điều kiện đó việc tiến hành nghiên cứu nghèo khổ đô thị từ nhiều cấp độ khác nhau sẽ góp phần nâng cao nhận thức về vấn đề này.
I. Nghiên cứu về nghèo khổ đô thị ở Việt Nam
Trong những năm gần đây vấn đề nghèo khổ đô thị được sự quan tâm của nhiều tổ chức và nhà nghiên cứu. Trước hết, những cuộc điều tra quy mô lớn về mức sống dân cư của Tổng cục thống kê tiến hành, cùng với các cuộc điều tra của Cục thống kê các thành phố đã cung cấp một bức tranh toàn cảnh về đời sống của người nghèo. Đặc biệt là các nghiên cứu quy mô lớn này đã xác định tầm mức của tình trạng nghèo khổ đô thị, số lượng người, thu nhập và mức sống của họ.
Trong khi những nghiên cứu lớn ở tầm quốc gia thường cố gắng rút ra những
đặc trưng cơ bản của nghèo khổ căn cứ vào các tiêu chuẩn mang tính chất thống kê thì nhiều nghiên cứu xã hội học, dân tộc học, hay các dự án phát triển ở phạm vi nhỏ lại đi sâu vào những khía cạnh định tính của nghèo khổ. Điểm bất cập là các nghiên cứu này không dựa trên một khái niệm như nhau về nghèo khổ đô thị nên trong nhiều trường hợp người ta có thể cùng nói về hiện tượng nghèo khổ đô thị nhưng không có cơ sở để so sánh. Điều này có thể làm hạn chế sự đóng góp của các nghiên cứu vào việc khái quát hóa những đặc trưng của nghèo khổ đô thị ở Việt Nam. Tuy nhiên, những nghiên cứu này bổ sung cho các nghiên cứu ở quy mô toàn quốc cách nhìn đa diện về hiện tượng nghèo khổ đô thị. Chính vì vậy, trong thực tế ở Việt Nam những cuộc nghiên cứu mang nhiều tính chất định lượng và định tính vẫn được tiến hành song song.
* Xin cảm ơn ThS Đỗ Minh Khuê, ThS Phùng Tố Hạnh, ThS Đặng Thanh Trúc, ThS Nguyễn Nga My, ThS Phạm Quỳnh Hương, ThS Nguyễn Duy Thắng, CN Trần Nguyệt Minh Thu, CN Trần Quý Long thuộc Phòng Xã hội học Đô thị, Viện Xã hội học, đã cung cấp tư liệu cho các tác giả trong việc chuẩn bị bài viết này.
Với sự giúp đỡ của một số tổ chức quốc tế, nhiều cuộc khảo sát chuyên sâu có liên quan đến vấn đề nghèo khổ đô thị đã được tiến hành trong những năm qua. Các chủ đề chính được tập trung là: Ai là người nghèo đô thị? Làm sao đo lường được nghèo khổ đô thị? Nguyên nhân của nghèo khổ đô thị là gì? Những đặc điểm của nghèo khổ đô thị và biến thể của nó ở các vùng khác nhau là gì? Có thể kể ra một số cuộc khảo sát chính trong phạm vi 10 năm qua như sau:
Khảo sát xã hội học về đặc điểm kinh tế-xã hội và nhà ở-môi trường người nghèo
đô thị tại hai thành phố lớn nhất Việt Nam: Thủ đô Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh, thuộc Dự án “Cải thiện nơi ở và môi trường cho người nghèo đô thị” với sự tài trợ của Trung tâm nghiên cứu phát triển quốc tế Canada (IDRC). Các tác giả chính là Trịnh Duy Luân và Nguyễn Quang Vinh (1994, xem 20). Cuộc khảo sát đã tiến hành phỏng vấn 700 hộ gia đình nghèo (số phiếu đưa vào xử lý là 669 hộ) trên 5 phường nội thành Hà Nội và 1000 hộ gia đình nghèo tại 3 cụm quận ở thành phố Hồ Chí Minh. Cuộc khảo sát thực hiện năm 1994. Các tác giả đã sử dụng bảng hỏi để tìm hiểu về mức thu nhập và chi tiêu của người nghèo để từ đó xác định vạch nghèo khổ (tại Hà Nội). Bên cạnh
đó, nghiên cứu đã phân tích việc sử dụng các dịch vụ xã hội cơ bản tại khu ở như
trường học, chợ, cửa hàng... Nghiên cứu này cũng phân tích mối quan hệ xã hội của người nghèo với cộng đồng xung quanh, tham gia họp đoàn thể, khu phố, tham gia các phong trào tại địa phương; quan hệ của người nghèo với gia đình họ.
Khảo sát về Nghèo khổ và những vấn đề xã hội ở thành phố Hải Phòng, với sự tài trợ của Ngân hàng thế giới. Các tác giả chính là Trịnh Duy Luân, Vũ Tuấn Anh, và Nguyễn Xuân Mai (1999, xem 21). Cuộc khảo sát đã thực hiện phỏng vấn bằng bảng hỏi 1000 hộ gia đình với tổng số người được hỏi là 3.009, phỏng vấn sâu 30 hộ gia đình từ 1000 hộ gia đình nói trên, tại 10 phường của Hải Phòng. Thực hiện năm 1998-1999. Trong cuộc nghiên cứu này, những vấn đề bức thiết về nghèo khổ đô thị như nhận dạng về người nghèo cùng những đặc trưng của họ, từ những vấn đề về nhà ở, đất đai, thu nhập, cho đến cơ hội tiếp cận với các dịch vụ giáo dục và chăm sóc sức khỏe... đã được khảo sát.
Nghiên cứu về quá trình giảm nghèo đô thị ở thành phố Hồ Chí Minh do các nhà khoa học thuộc Viện Khoa học xã hội tại thành phố Hồ Chí Minh và Hội đồng khoa học xã hội Hoa Kỳ thực hiện với sự tài trợ của Quỹ Ford cũng là một nghiên cứu lớn. Ngay từ năm 1997, nhiều nhà khoa học thuộc Viện Khoa học xã hội tại thành phố Hồ Chí Minh hợp tác với Hội đồng nghiên cứu Khoa học xã hội Hoa Kỳ đã
triển khai chương trình nghiên cứu “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh”. Chương trình nghiên cứu này đã khảo sát chọn mẫu 1050 hộ dân với 4874 nhân khẩu và 99 phỏng vấn sâu (trong tổng số 1050 hộ điều tra chọn mẫu) tại 3 phường ở thành phố Hồ Chí Minh năm 1998. Chương trình nghiên cứu này không chỉ cung cấp những kết quả nghiên cứu có giá trị về đặc trưng của vấn đề nghèo khổ tại thành phố Hồ Chí Minh, mà còn nêu ra những kinh nghiệm quý báu về phương pháp nghiên cứu về vấn đề nghèo khổ tại các vùng đô thị, một chủ đề còn mới mẻ đối với các nhà nghiên cứu ở Việt Nam. Một số báo cáo của chương trình nghiên cứu này đã áp dụng có hiệu quả các kỹ thuật phân tích thống kê cao cấp, nhờ
đó làm tăng thêm độ tin cậy của các kết luận rút ra. (xem 12 và 23)
Một số nghiên cứu về nghèo khổ đô thị được tiến hành gắn liền với các dự án phát triển. Một trong số đó là nghiên cứu đánh giá của Quỹ Cứu trợ Nhi đồng Anh tại thành phố Hồ Chí Minh (1999, xem 17) bằng việc sử dụng phương pháp đánh giá
có sự tham gia của người dân đối với 3 quận nội thành: quận 6, quận 8, và quận Bình Thạnh. Mục tiêu của cuộc đánh giá là: (a) tìm hiểu tình trạng nghèo khổ, nguyên nhân cũng như xu hướng của tình trạng nghèo khổ theo cách nhìn của người nghèo.
Đánh giá tình trạng nghèo theo phương pháp có người dân tham gia, tìm hiểu sự đa dạng và phức tạp của tình trạng nghèo khổ chứ không dựa trên sự phân tích các số liệu trung bình hoặc thống kê. (b) tìm hiểu các quan tâm ưu tiên của người nghèo và ghi nhận của họ về các chương trình hỗ trợ giảm nghèo; (c) Bổ sung cho các số liệu
định lượng từ kết quả cuộc Điều tra mức sống của Việt Nam. (xem 17: trang vii).
Nhiều phương pháp kết hợp giữa định tính và định lượng đã được tiến hành. Bằng cách đó, nghiên cứu đã chỉ ra những nguyên nhân nghèo khổ của các gia đình, cá
nhân, và các chiến lược cá nhân/gia đình riêng biệt nhằm vươn lên thoát khỏi đói nghèo. Nghiên cứu cũng khẳng định tầm quan trọng của sự giúp đỡ của các tổ chức chính thức và phi chính thức các cấp đối với người nghèo.
Các nghiên cứu nói trên đã chỉ ra sự đa dạng về đặc trưng kinh tế-xã hội của người nghèo đô thị. Về mặt kinh tế, đặc điểm về nghề nghiệp, về thu nhập và chi tiêu được chỉ ra rõ nét. Về mặt xã hội, các nghiên cứu đã nêu ra các đặc điểm về quy mô và kiểu loại gia đình, trình độ học vấn, vốn xã hội của người nghèo, sự năng động của họ trong cuộc sống, cùng những nhu cầu bức xúc của họ trong sản xuất và đời sống. Nhiều nghiên cứu cũng đã đi sâu phân tích tính dễ bị tổn thương về mặt xã hội của các nhóm người nghèo. Ngoài ra, một số nghiên cứu cũng đã đề cập đến khía cạnh không gian của nghèo khổ đô thị, cùng các chính sách, chiến lược, và các giải pháp can thiệp giảm nghèo trong thực tế ở các địa phương. Do khuôn khổ bài viết, trong phần trình bày dưới đây chúng tôi chỉ nêu ra một số đặc trưng về mặt kinh tế và xã hội của người nghèo đô thị.
II. Nhận diện nghèo khổ đô thị
Có hai cách hiểu về nghèo khổ đô thị: Cách hiểu theo tiêu chuẩn thống kê thuần túy (thu nhập bình quân, calorie, v.v.) và cách hiểu theo tiêu chuẩn xã hội. Từ
đó có những thảo luận xung quanh vấn đề thế nào là nghèo khổ đô thị và đặc trưng của nghèo khổ đô thị là gì?
Đối với Việt Nam, trong thời kỳ trước năm 1997 việc xác định hộ gia đình nghèo được dựa vào chuẩn đói nghèo quốc tế do Tổng cục Thống kê và Ngân hàng thế giới xác định. Đường đói nghèo ở mức thấp gọi là đường đói nghèo về lương thực thực phẩm. Đường đói nghèo thứ hai ở mức cao hơn gọi là đường đói nghèo chung (bao gồm cả mặt hàng lương thực, thực phẩm và phi lương thực, thực phẩm). Năm 1993
đường đói nghèo chung có mức chi tiêu là 1,16 triệu đồng/năm/người (cao hơn đường
đói nghèo lương thực, thực phẩm là 55%). Năm 1998 là 1,79 triệu đồng/năm/người (cao hơn đường đói nghèo lương thực, thực phẩm là 39%). (xem 4: trang 30).
Từ năm 1997 ở Việt Nam sử dụng phương pháp xác định chuẩn đói nghèo của Chương trình xóa đói giảm nghèo quốc gia. Theo chuẩn này thì hộ gia đình đô thị nghèo là hộ có thu nhập dưới 25 kg gạo/người/tháng (tương đương 90 ngàn
đồng/tháng). Năm 2001, căn cứ vào thành tích của công cuộc giảm nghèo và tốc độ tăng trưởng kinh tế và mức sống, chuẩn nghèo của Chương trình xóa đói giảm nghèo quốc gia được xác định lại, theo đó hộ gia đình đô thị nghèo là hộ có thu nhập 150 nghìn đồng/người/tháng. (xem 4: trang 18-20).
Một số địa phương đã căn cứ vào tiêu chuẩn chung của quốc gia để xây dựng chuẩn nghèo của mình. Ví dụ, ngoài những quy định của Bộ Lao động và Thương binh xã hội, thành phố Hồ Chí Minh xây dựng chuẩn nghèo riêng dựa trên 2 tiêu chí: mức thu nhập bình quân đầu người; khả năng tiếp cận, hưởng thụ các dịch vụ xã hội. Ngoài ra, căn cứ vào tình hình thực tế của từng thời kỳ có sự thay đổi phù hợp. Chẳng hạn, từ năm 1992 đến nay thành phố Hồ Chí Minh đã có 5 lần điều chỉnh chuẩn nghèo. Gần đây nhất, chuẩn nghèo đến năm 2002 là gần gấp đôi chuẩn nghèo quốc gia. Theo chuẩn này thì các quận nội thành có mức thu nhập 250.000đ/người/tháng và các huyện ngoại thành và các quận mới có mức thu nhập 200.000đ/người/tháng thì thuộc vào hộ nghèo (xem 9: trang 34).
Cách đánh giá nghèo khổ dựa vào các tiêu chuẩn định lượng nêu trên là rất hữu ích khi xác định các thông số mục tiêu cần thiết cho các kế hoạch kinh tế-xã hội.
Tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại ở tiêu chuẩn và các tỉ lệ phần trăm nghèo đói thì sẽ không thấy hết được tính chất phức tạp của vấn đề nghèo khổ nói chung và nghèo khổ đô thị nói riêng. Một trong những điều dễ thấy là nếu chỉ quan tâm đến tỉ lệ phần trăm thì
chúng ta không thấy rõ được sự đa dạng của các nhóm nghèo nằm dưới ngưỡng nghèo khổ, và do đó không có được những chính sách hữu hiệu để giúp các nhóm nghèo khổ vượt lên. Chẳng hạn, đối với những hộ gia đình thuộc nhóm nằm sát ngưỡng nghèo thì
chỉ cần những giải pháp vừa phải là đã có thể giúp họ vượt qua ngưỡng nghèo. Đối với những nhóm ở vị trí xa ngưỡng nghèo hơn thì đòi hỏi nhà nước phải có những chính sách toàn diện hơn, tập trung hơn để giúp họ. Còn với những hộ gia đình thuộc nhóm nghèo kinh niên, ở xa ngưỡng nghèo nhất thì cần có những biện pháp giúp đỡ phù hợp mới có thể giúp họ được do họ có hoàn cảnh thường rất éo le.
ý tưởng này là xuất phát điểm để các nhà nghiên cứu, các nhà hoạch định chính sách xem xét vấn đề nghèo khổ từ những khía cạnh toàn diện hơn. Chẳng hạn, tác giả
Perez Sianz (2001, xem 18) chỉ ra tính chất không đồng nhất của vấn đề nghèo đói.
Nghèo đói của các gia đình có thể thể hiện một cách khác nhau mặc dù các gia đình đó có cùng mức thu nhập. Một số tác giả như Bales (2001, xem 2) và Jellinck (2001, xem 6)
đề cập đến khía cạnh “dễ bị tổn thương” khi nghiên cứu vấn đề nghèo đói. Ambler (2001, xem 1) khi phân tích các quan niệm và phương pháp khác nhau khi nghiên cứu vấn đề nghèo khổ đã rút ra kết luận rằng nghèo khổ có liên hệ chặt chẽ với thu nhập, tuy nhiên các khía cạnh khác “như sự cách ly xã hội, thiếu quyền lực, hay tham gia vào hoạt động có tính dễ bị tổn thương là những yếu tố rất khó nắm bắt nhưng lại là những yếu tố hết sức quan trọng để hiểu nghèo khó là một hiện tượng xã hội” (xem 1: trang 22-23). Như
vậy, nghèo khổ cần được xem xét như một hiện tượng xã hội đa diện.
Công trình nghiên cứu đánh giá nghèo khổ có sự tham dự của cộng đồng tại thành phố Hồ Chí Minh của Quỹ cứu trợ Nhi đồng Anh (1999, xem 17) cho thấy nghèo khổ đô thị không chỉ thể hiện qua thu nhập, chi tiêu thấp, không đáp ứng được nhu cầu cơ bản, thiết yếu của con người, mà còn ở nguy cơ dễ bị rủi ro, bị cô lập và phân biệt đối xử về mặt xã hội và văn hóa. Có rất nhiều gia đình nghèo khổ từ nhiều năm nay mà vẫn chưa tìm ra cách nào để vượt lên. Những điều đó cho thấy tính chất phức tạp và trầm trọng của vấn đề nghèo khổ đô thị trong quá trình Đổi mới.
III. Đặc điểm kinh tế
1. Cơ cấu nghề nghiệp và tình trạng việc làm
Đặc điểm chung của người nghèo đô thị là có tỷ lệ người lao động không có việc làm hoặc việc làm không đầy đủ cao hơn so với các nhóm xã hội khác. Cuộc khảo sát ở 10 phường nghèo nhất Hải Phòng (1999, xem 21) cho thấy: nhóm người có thu nhập thấp nhất có tỷ lệ thất nghiệp cao gấp 2,5 lần so với các nhóm xã hội khá giả
khác (15,8% so với 5,5%). Tại thành phố Hồ Chí Minh, 20,2% trong số 915 người nghèo ở độ tuổi lao động được phỏng vấn là không có việc làm (1999, xem 17).
Hoạt động nghề nghiệp phổ biến nhất của người nghèo đô thị là hoạt động buôn bán dịch vụ nhỏ với qui mô gia đình. Ví dụ, theo nghiên cứu tại Hải Phòng (1999, xem 21), trong số 3008 người trên 16 tuổi, gần một phần ba hoạt động buôn bán dịch vụ nhỏ với qui mô gia đình. Họ thường làm việc ở khu vực kinh tế không chính thức (informal sector), với các loại công việc không đòi hỏi tay nghề, mang tính chất bấp bênh, thu nhập thấp và không ổn định. Tình hình ở thành phố Hồ Chí Minh cũng tương tự. Tác giả Nguyễn Quốc Việt (2001) nhận xét rằng “Có thể nói khu vực kinh tế phi chính thức là khu vực kinh tế cần thiết cho sự mưu sinh và tồn tại của đa số người nghèo, đặc biệt đối với người nghèo thành thị mà thành phố Hồ Chí Minh là một điển hình với trên 50% trong tổng số lao động tạo thu nhập thuộc về khu vực kinh tế phi chính thức, ...” (xem 11: trang 302).
Sự bấp bênh, không ổn định về việc làm của người nghèo càng làm cho tình trạng thất nghiệp trong nhóm người này thêm trầm trọng. Phân tích kết quả khảo sát của Chương trình giảm nghèo tại thành phố Hồ Chí Minh, tác giả Nguyễn Xuân Mai và đồng nghiệp (2002, xem 15) chỉ ra rằng, đối với người nghèo, số việc làm bị mất đi cao hơn số việc làm mới được tạo ra. Ngoài ra còn phải tính tới áp lực tạo ra khoảng 1,4 triệu việc làm mới/năm trên toàn quốc cho những người bắt đầu bước vào
độ tuổi lao động. Vì thế, tạo việc làm cho người nghèo cần phải là nhiệm vụ trọng tâm trong các chương trình giảm nghèo đô thị trong những năm tới.
2. Đặc điểm thu nhập, chi tiêu và nợ nần
Thu nhập của người nghèo đô thị rất thấp so với mức chung và không ổn
định. Theo kết quả điều tra về người nghèo tại Hải Phòng (1999, xem 21), các hộ gia
đình nằm trong số 20% thấp nhất trong xếp hạng thu nhập có mức thu nhập bình quân đầu người khoảng 127.000 đồng/tháng, tương đương với 1/4 thu nhập bình quân hàng tháng của một người thuộc nhóm khá giả. Còn theo kết quả ở thành phố
Hồ Chí Minh (1997, xem 23), bình quân thu nhập của người nghèo là 220.000
đồng/tháng/người, bằng 1/2 so với thu nhập bình quân tháng của một người thuộc nhóm không nghèo.
Các nghiên cứu đều chỉ ra rằng, do thu nhập quá thấp, phần lớn thu nhập đã
được dành cho việc ăn uống và một số nhu cầu thiết yếu. Lương thực thực phẩm chiếm từ 65% đến 75% chi tiêu hàng tháng của các gia đình nghèo, còn lại là chi cho học hành của con cái, khám chữa bệnh, may mặc, hiếu hỉ.v.v. (xem 19, 21, và 23).
Ngoài ra, các cuộc điều tra ở ba thành phố lớn (Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và Hải Phòng) ở các thời điểm khác nhau (1994, 1997 và 1999) đều cho thấy tình trạng phổ biến về mất cân bằng thu chi ở người nghèo đô thị. Chẳng hạn, tại Hà Nội có gần 40% hộ gia đình ở nhóm thu nhập bình quân thấp nhất bị bội chi (1994, xem 19). ở Hải Phòng người nghèo thu 127.000 đồng/tháng và chi hết 158.000 đồng/tháng (1999, xem 21).
Do điều kiện thu nhập và chi tiêu như vậy, đa số người nghèo lâm vào cảnh nợ nần chồng chất bởi nhu cầu tối thiểu hàng ngày, bởi những rủi ro và tổn thương.
Một số hộ quá nghèo phải đi vay để mua lương thực thực phẩm hàng ngày, duy trì sự tồn tại trước mắt. Một tỉ lệ đáng kể số người nghèo được khảo sát ở Hải Phòng (khoảng 75%), thành phố Hồ Chí Minh (khoảng 79%), và Hà Nội (khoảng 50%) phải
đi vay với lãi suất 3% đến 10% / tháng. Số tiền lãi phải trả hàng tháng đối với hộ nghèo ở thành phố Hồ Chí Minh cũng không hề nhỏ so với thu nhập của họ (82.000
đồng/tháng) và tương đương với việc nuôi thêm một người (1997, xem 23).
Trong điều kịên đó, chỉ cần một yếu tố rủi ro xảy ra như mất việc, bệnh tật sẽ góp phần đẩy những người nằm trên ranh giới ngưỡng nghèo rơi vào tình trạng nghèo khổ thực sự.
IV. Đặc trưng xã hội của nghèo khổ đô thị 1. Quy mô và kiểu loại gia đình
Nhìn chung, hộ gia đình nghèo có số nhân khẩu đông hơn hộ không nghèo. Tỷ lệ hộ gia đình khuyết ở các gia đình nghèo là khá cao và cao hơn hẳn ở các gia đình không nghèo. Chẳng hạn, trong nhóm hộ gia đình có thu nhập thấp nhất được điều tra tại Hải Phòng, tỷ lệ hộ gia đình khuyết chiếm tới 30,8%, cao hơn các nhóm khác tới 1,5 lần (1999, xem 21). Các hộ thiếu sức lao động (gia đình khuyết chồng hoặc khuyết vợ) hoặc các hộ có số nhân khẩu cao thường bị rơi vào nghèo đói do thu nhập thấp hơn hoặc do nhu cầu chi tiêu phải nhiều hơn.
Tác giả Lương Văn Hy (2001, xem 7) nhận xét rằng đặc điểm nhân khẩu học của gia đình như đã nêu trên có mối quan hệ chặt chẽ với tình trạng nghèo khổ. Ví dụ, khi có một thành viên phụ thuộc trong gia đình qua đời, hoặc khi một thành viên phụ thuộc khác bắt đầu tham gia lực lượng lao động thì sẽ giảm bớt số lượng người phụ thuộc và tăng thu nhập bình quân của hộ gia đình (trang 326). Như vậy, xét trên bình diện vi mô, tình hình an sinh của hộ gia đình không chỉ lệ thuộc vào các cơ
hội kinh tế và các chính sách nhà nước mà nó còn liên quan đến sự san sẻ thu nhập
giữa các thành viên trong một hộ gia đình với nhau, hay giữa các hộ với nhau. Ngoài ra, nó còn liên quan đến việc hình thành và phát triển hộ gia đình, cũng như việc xây dựng và sử dụng nguồn vốn văn hóa xã hội của hộ (trang 329). Những nghiên cứu sâu hơn về các chiến lược thăng tiến kinh tế-xã hội trong điều kiện thay đổi về nhân khẩu học của hộ có ý nghĩa rất quan trọng để hiểu rõ hơn tình trạng nghèo đói hay giàu có của các gia đình.
2. Cơ cấu tuổi
Tỷ lệ người nghèo trong độ tuổi lao động khá cao. Đây là một lợi thế về nguồn nhân lực nếu người nghèo biết tận dụng cơ hội để vươn lên thoát nghèo, nhưng lại là một sức ép với xã hội trong việc tạo công ăn việc làm. Chẳng hạn, khảo sát 302 hộ nghèo ở ba phường của thành phố Hồ Chí Minh cho thấy, lực lượng lao động trong người nghèo chiếm tỷ lệ 60,8%, cao hơn so với tỷ lệ chung ở các vùng đô thị (xem 3 và 23).
Nghiên cứu của tác giả Nguyễn Thị Hòa (2001, xem 13) tại 3 cộng đồng ở thành phố Hồ Chí Minh cho thấy có mối liên hệ thuận giữa tỷ lệ hộ nghèo đói và tuổi tác nữ chủ hộ. Tuổi tác nữ chủ hộ càng cao thì khả năng hộ gia đình rơi vào nhóm 20% thấp nhất càng lớn (trang 378). Đây là một gợi ý tốt cho các nghiên cứu về vai trò của yếu tố tuổi đối với tình trạng kinh tế gia đình. Cho đến nay còn ít các tác giả
đi sâu hơn vào vấn đề này. Có lẽ cần phải xem xét quan hệ giữa tuổi của chủ hộ với tỉ lệ nghèo đói trong bối cảnh cụ thể vì trong thực tế, không phải ai tự nhận mình là chủ hộ cũng có tiếng nói cuối cùng về mọi công việc trong gia đình.
3. Trình độ học vấn
Trình độ học vấn được coi là một yếu tố của vốn con người (human capital), nó là một trong những yếu tố quan trọng nhất quyết định khả năng cá nhân tham gia vào thị trường lao động. Trình độ học vấn và nghèo khổ có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Mặc dù trình độ học vấn của người lao động nghèo ở Việt Nam ngày càng được cải thiện và là cao so với nhóm dân nghèo đô thị ở các nước đang phát triển khác, nhìn chung trình độ học vấn trung bình của người nghèo khá thấp so với ngưỡng học vấn trung bình của đô thị. Vẫn còn nhiều người nghèo đô thị (phần lớn là người cao tuổi) mù chữ. Điều này gây khó khăn cho người nghèo trong tìm kiếm việc làm và làm giảm thu nhập của họ. Trong bối cảnh của nền kinh tế thị trường, người nghèo không có học vấn, không có kỹ năng chuyên môn đành phải bằng lòng với các công việc giản đơn, không ổn định, thu nhập thấp. (xem 19, 21, và 23)
4. Khía cạnh giới của sự nghèo khổ
Quan tâm đến khía cạnh giới của sự nghèo khổ là một nét mới trong các nghiên cứu gần đây về tình trạng nghèo khổ đô thị. Các nghiên cứu thường chú ý đến khía cạnh phụ nữ làm chủ hộ trong các gia đình. Thông thường người ta nghĩ rằng phụ nữ làm chủ hộ sẽ có nhiều khả năng bị nghèo khổ hơn gia đình do nam giới làm chủ hộ. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu chỉ ra điều ngược lại. Chẳng hạn, theo kết quả
của cuộc điều tra mức sống dân cư 1997-1998 thì “chi tiêu bình quân đầu người ở các hộ do phụ nữ làm chủ hộ cao hơn các gia đình do nam giới làm chủ hộ khoảng 28%,
tức 3,3 triệuVND/người/năm so với 2,6 VND/người/năm.” (xem 8) Kết quả phân tích của tác giả Nguyễn Thị Hòa (2001, xem 13) cũng cho thấy kết quả tương tự.
Tuy nhiên, trong thực tế quan niệm thế nào về vai trò của chủ hộ trong điều kiện ở Việt Nam là điều còn được ít nhà nghiên cứu bàn luận một cách thỏa đáng.
Chủ hộ ở Việt Nam dựa trên các đăng ký hộ khẩu không hề có nghĩa là chủ hộ trên thực tế, hay là người quyết định mọi công việc sản xuất kinh doanh của gia đình.
Ngay cả khi chủ hộ được định nghĩa theo thực tế, tức là do người trả lời xác định, thì
cũng không có nghĩa chủ hộ thực sự là người đóng góp nhiều nhất vào kinh tế gia
đình. Phân tích sâu thêm mối quan hệ này là điều rất có ý nghĩa trong nhận thức,
đặc biệt trong điều kiện của một nước mà nhiều người dân vốn còn mang nặng tư
tưởng phụ quyền trong gia đình.
Tác giả Nguyễn Thị Hòa (đã dẫn ở trên) đã so sánh khá chi tiết sự khác biệt giữa các lọai hộ do nam giới làm chủ hộ, do phụ nữ (đang có chồng) làm chủ hộ, và hộ do phụ nữ (không có chồng) làm chủ hộ. Kết quả cho thấy là với nhiều hộ do phụ nữ
(đang có chồng) làm chủ hộ, vai trò của người chồng trong việc đóng góp vào thu nhập của gia đình là rất quan trọng. Nói cách khác, “những hộ có chồng sống chung nhưng chồng không làm chủ hộ luôn luôn có mức thu nhập và chi tiêu cao hơn những hộ do nữ làm chủ hộ thiếu vắng chồng.” (trang 386). Chúng tôi cho rằng kết luận này rất quan trọng trong việc phân tích khía cạnh giới của sự nghèo khổ. Nhóm phụ nữ
làm chủ hộ trong các hộ thiếu vắng chồng không chỉ thiệt thòi về mặt kinh tế so với các hộ khác, mà họ còn chịu thiệt thòi về mặt tinh thần, sự cô đơn trước những khó khăn trong cuộc đời. Đây là nhóm hộ đáng quan tâm nhất về mặt chính sách.
5. Vốn xã hội của người nghèo
Vốn xã hội, chẳng hạn như các mối quan hệ gia đình, họ hàng, cộng đồng, và xã hội của một cá nhân hay hộ gia đình, có ý nghĩa quan trọng giúp người nghèo nâng cao cuộc sống của mình. Đây là một hướng nghiên cứu quan trọng nhưng chưa
được quan tâm đúng mức trong những năm trước đây. Chương trình “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh” đã bước đầu nghiên cứu khá hệ thống về vấn đề này.
Các tác giả Nguyễn Thu Sa và Nguyễn Thị Mai Hương (2001, xem 14) đã
nhận xét, bên cạnh các yếu tố đo lường được có ảnh hưởng đến thu nhập của người lao động như học vấn, tay nghề, vốn, v.v., thì còn có những yếu tố “vô hình” nhưng
đôi khi lại là yếu tố quyết định đối với thu nhập của người nghèo. Các yếu tố vô hình
đó có thể là những quan hệ xã hội mà một người có được từ vị trí xã hội của mình hoặc gia đình mình (trang 279).
Các tác giả Văn Thị Ngọc Lan và Trần Đan Tâm (2001, xem 22) đã phân tích sâu về mạng lưới xã hội của dân cư và vai trò của nó đối với vấn đề giảm nghèo. Các tác giả đã khẳng định rằng sự vận động của mạng lưới xã hội có ý nghĩa nhất định đến việc cá nhân và hộ gia đình đứng vào vị trí nào trong phân tầng xã
hội (trang 448). Đối với hộ người nghèo, mạng lưới xã hội của họ không đủ mạnh để
đem lại cho họ sự giúp đỡ có hiệu quả nhất cho việc thăng tiến. Chất lượng của sự giúp đỡ cũng thấp nhất đối với hộ nghèo. Như vậy cơ may di chuyển lên các bậc thang xã hội cao hơn là rất khó khăn đối với các hộ nghèo. Các tác giả cũng chỉ ra rằng, những người nhận được sự giúp đỡ từ người khác để kiếm việc làm thường có công việc mang tính ổn định hơn và thường có mức thu nhập cao hơn. Điều quan trọng là làm sao để huy động được sự giúp đỡ từ mạng lưới xã hội, trong đó một nhánh quan trọng là từ các tổ chức chính thức của chính quyền, đoàn thể, để gia tăng nội lực cho người nghèo.
Như Nguyễn Xuân Mai và đồng nghiệp (2002, xem 15) nhận xét, vốn xã hội của người nghèo còn rất hạn chế. Người nghèo thường sống trong cộng đồng nghèo.
Họ cũng thường có họ hàng nghèo, vì vậy khả năng giúp đỡ rất ít. Sự trợ giúp từ chính quyền địa phương còn hạn chế vì những yêu cầu về tài sản thế chấp làm cho họ không được vay vốn. Một bộ phận đáng kể người nghèo đô thị là người nhập cư
không có hộ khẩu. Họ chỉ có mối liên kết xã hội mạnh trong mạng lưới những người nhập cư, họ thường không được tham gia vào các dự án giảm nghèo hoặc hưởng lợi từ các chương trình phúc lợi xã hội. Vốn xã hội hạn hẹp đã làm giảm khả năng thoát nghèo của họ.
Tuy nhiên, hiện còn chưa rõ, những kênh nào có thể giúp người nghèo phát huy vốn xã hội của họ. Phải chăng với những điều kiện hiện tại, người nghèo không có cơ hội nào để phát huy vốn xã hội của họ nhằm mục tiêu giảm nghèo? Trong điều kiện đó, làm thế nào để có thể tăng cường vốn xã hội cho người nghèo đang còn là câu hỏi để ngỏ đối với các nghiên cứu.
6. Sự năng động trong cuộc sống của người nghèo
Tính năng động trong cuộc sống của người nghèo có thể được thể hiện thông qua những kế hoạch, dự định cụ thể của người nghèo nhằm vượt qua cuộc sống hiện tại. Nhìn chung, một bộ phận quan trọng người nghèo không cam chịu với thân phận
đói nghèo, luôn hành động vươn lên không chỉ vì những bức bách trước mắt, mà cả vì
tương lai lâu dài. Chẳng hạn, khảo sát ở Hải Phòng cho thấy, có 23,9% số hộ có dự định hành động cụ thể nhằm vượt qua thân phận đói nghèo của mình (1999, xem 21). Những hộ này có thể được xem là bộ phận năng động cần được hỗ trợ để hoạt động sản xuất, kinh doanh, tạo việc làm của họ có hiệu quả.
Niềm tin về khả năng vượt nghèo có ý nghĩa quan trọng thúc đẩy các gia đình hành động nhằm thoát ra khỏi cảnh đói nghèo. Tác giả Phạm Ngọc Đỉnh (2001, xem 16) đã chỉ ra rằng một số đáng kể (39,5% người được hỏi) đã khẳng định niềm tin vượt nghèo. Tỷ lệ nam giới có niềm tin này cao hơn nữ, lứa tuổi trẻ 15-30 cao hơn các lứa tuổi khác, và những người có học vấn cao có tỉ lệ cao hơn tin vào khả năng thoát nghèo và có cuộc sống tương lai tốt đẹp hơn. Tuy nhiên, ở đây phải nhấn mạnh rằng niềm tin vào khả năng thăng tiến sắp tới chiếm tỉ lệ không cao ở các người nghèo (chỉ có 27,3% ở nhóm hộ có thu nhập thấp nhất so với 50,6% ở nhóm hộ có thu nhập cao nhất) (trang 469).
Điều đáng quan tâm là, như tác giả Nguyễn Xuân Mai và đồng nghiệp (2002, xem 15) đã nêu lên, đa số hộ nghèo vẫn chưa tìm ra cách thức vượt lên, thoát khỏi cảnh ngộ hiện tại. Với trình độ chuyên môn thấp, thiếu thông tin, thiếu vốn liếng và tư liệu sản xuất, họ cần có những thiết chế, tổ chức hướng dẫn, hỗ trợ về cách thức làm ăn, công nghệ, thị trường, tín dụng... mới phát huy được tiềm năng lao động, nguồn tài sản hầu như duy nhất của những người nghèo. Trong điều kiện đó, làm thế nào để chiến lược “đưa cần câu thay vì cho xâu cá” phát huy được hiệu quả của nó đối với nhóm hộ này? Những hỗ trợ nào cần bổ sung để có thể giúp người nghèo tự vươn lên xóa đói giảm nghèo? Đó có thể là những gợi ý để phân tích sâu hơn về tính năng
động trong cuộc sống của gia đình nghèo.
V. Tính dễ bị tổn thương/cô lập về mặt xã hội
Dễ bị tổn thương (vulnerability) là khái niệm thường được nhắc tới trong những năm gần đây, đặc biệt là trong khi nghiên cứu về nghèo khổ đô thị. Theo Ellen Wratten (1997, xem 5: trang 17) thì “Dễ tổn thương không hoàn toàn đồng nghĩa với nghèo đói, nhưng họ có rất ít khả năng tự bảo vệ, bấp bênh, và dễ bị rơi vào rủi ro, sốc và căng thẳng” (Trích lại từ tài liệu TK 9: trang 25). Trong số những người nghèo, lại có những nhóm ở trong tình trạng bấp bênh hơn những người nghèo khác.
Việc làm không ổn định, thu nhập thấp, bấp bênh, làm cho tình cảnh của những người nghèo trở nên khó khăn hơn. Những nhóm người này có thể không phải là những người bần cùng nhất của xã hội nhưng điều quan trọng là bất cứ một biến
động xã hội nào, dù lớn hay nhỏ, dù ở trong gia đình hay ngoài cộng đồng, cũng làm cho họ trở nên khốn đốn hơn.
Sainz (2001, xem 18: trang 41) nhấn mạnh hai đặc tính quan trọng của “tính dễ tổn thương” là: tình trạng bấp bênh của công ăn việc làm; mức độ được thụ hưởng các nguồn lợi về an sinh xã hội nhằm tránh những biến cố mà ít nhiều không lường trước được (bệnh tật, nghỉ hưu, sa thải, v.v.).
Nhóm công tác các chuyên gia chính phủ - nhà tài trợ và tổ chức phi chính phủ nhấn mạnh đến những đột biến sau đây có thể dẫn đến nguy cơ bị tổn thương:
(a) Các đột biến về y tế. Trong hộ có người đang bị ốm, mới chết, hoặc trong nhà có người nghiện ma túy, nghiện rượu; (b) Mất trộm, nhà cửa bị hư hại do thời tiết, do bị cháy; Nhà ở và quyền sử dụng đất đai không được bảo đảm; Thiếu thông tin liên quan đến sản xuất, quy hoạch; Rủi ro, thất bại liên quan đến đầu tư cho sản xuất;
Biến động trên thị trường lao động; Các mạng lưới an sinh chính thức không nhằm
đúng vào nhóm mục tiêu. (Dẫn lại từ tài liệu TK 9: trang 25).
Tính dễ tổn thương về mặt xã hội có liên quan chặt chẽ với vị thế xã hội. Kết quả
nghiên cứu của Quỹ Cứu trợ Nhi đồng Anh tại thành phố Hồ Chí Minh cho thấy rằng, người nghèo đô thị có vị thế xã hội thấp so với những người không nghèo. Một bộ phận còn phải chịu nhiều thiệt thòi về kinh tế và xã hội. Điều này đặc biệt rõ nét ở nhóm người nhập cư không hộ khẩu: họ không được sử dụng các dịch vụ công, không được hỗ trợ và vay vốn từ các chương trình xóa đói giảm nghèo. Chính tình trạng mù chữ và thất học ngày càng đẩy người nghèo xa hơn khỏi các kênh hỗ trợ của chính phủ. (1999, xem 17)
Nguyễn Xuân Mai và đồng nghiệp (2002, xem 15) nhận xét rằng, do vị thế xã
hội thấp, người nghèo còn chưa tham gia tích cực vào các chương trình hoạt động kinh tế, phát triển đô thị. Một số các chính sách quản lý đô thị có liên quan trực tiếp tới người nghèo nhưng người nghèo lại không được tham vấn và tham gia tích cực vào quá trình ra quyết định. Do vậy, tác động của các chính sách này còn hạn chế.
Tuy nhiên, xu hướng lắng nghe ý kiến của người nghèo đang ngày càng mạnh mẽ. Quá trình xây dựng “Chiến lược toàn diện về tăng trưởng và xóa đói giảm nghèo”
của quốc gia (được Thủ tướng Chính phủ phê chuẩn vào tháng 5/2002), đã có sự tham gia và đóng góp rộng rãi của người dân ngay từ những bản dự thảo đầu tiên.
Tính dễ bị tổn thương thường được gắn với một số nhóm xã hội nhất định, đó là nhóm xã hội dễ bị tổn thương. Các tác giả của Quỹ Cứu trợ Nhi đồng Anh đã liệt kê ra 6 nhóm sau đây thuộc vào lọai gia đình dễ bị tổn thương: Những người nhập cư
nghèo không có hộ khẩu thành phố; Người nghèo đông con; Những người thường xuyên bị ốm đau và tật nguyền; Những người già cô đơn; Những người nghèo bán rong trên đường phố và đạp xe xích lô, ba gác; Những người sống ở các khu vực bị giải tỏa và những người nghèo sống ở những vùng đô thị hóa mới với những biến
động dồn dập (1999, xem 17).
VI. Đô thị hóa và nghèo khổ đô thị
Quá trình đô thị hóa ở Việt Nam có liên quan đến tình trạng nghèo khổ đô thị hiện nay. Trước hết, đô thị hóa góp phần làm xuất hiện một nhóm người nghèo dễ bị tổn thương: nhóm người nghèo sống ở các vùng đô thị hóa mới với các biến động dồn dập. Đồng thời, quá trình di cư từ nông thôn ra thành thị đã làm hình thành nhóm người nghèo đô thị mới: nhóm người nghèo nhập cư. Sức ép về việc làm, thu nhập, cơ
hội thị trường, chỗ ở, học hành, cơ sở hạ tầng kỹ thuật và xã hội đô thị, môi trường ngày càng gia tăng so với các nguồn lực hạn hẹp của đô thị.
Quá trình đô thị hóa diễn ra song song với quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường, đã thúc đẩy sự phân cực về mức sống của các nhóm dân cư. Sự mở rộng của các thành phố, sự gia tăng số lượng các đô thị, kết hợp với các cơn sốt đất
đai và sự phát triển cơ sở hạ tầng, đã tạo ra nhiều cơ hội thị trường, sự gia tăng giá
trị tài sản đất đai, nhà cửa cho các nhóm cư dân đô thị, đặc biệt, những người giàu có, khá giả, những người biết nắm bắt cơ hội, những người nông dân ven đô bỗng chốc trở thành cư dân đô thị bởi những quyết định hành chính. Nhiều người đã
chuyển đổi mạnh mẽ thang bậc xã hội của mình theo sự gia tăng mức sống, tài sản và nghề nghiệp. Ngược lại nhiều hộ bị phá sản, lâm vào cảnh khốn cùng do buôn bán bất động sản và tình trạng thị trường nhà đất đóng băng sau cơn sốt đất, do làm ăn thua lỗ, do không chuyển đổi kịp nghề nghiệp khi mất đất canh tác hay do lâm vào các tệ nạn xã hội...
Quá trình đô thị hóa cũng làm xuất hiện một nhóm người nghèo dễ bị tổn thương: nhóm người nghèo sống ở những vùng đô thị hóa mới. Họ là những người nông dân bị rơi vào tình trạng khủng hoảng khi đất sản xuất nông nghiệp không còn nữa
trong quá trình đô thị hóa. Giá đền bù quá thấp, nếu bị lấy mất đất xây dựng đô thị, phát triển công nghiệp thì coi như họ bị mất nguồn sinh sống. Đại đa số vẫn phải bám vào nguồn thu nhập ít ỏi từ nông nghiệp, buôn bán lặt vặt vì họ không được đào tạo, không có tay nghề, không có vốn, không tìm được cơ hội để chuyển sang một nghề khác.
Sự gia tăng dân số sống ở các vùng đô thị cũng là yếu tố quyết định làm trầm trọng thêm tình trạng nghèo khổ đô thị. Trong 10 năm qua, dân số thành thị tăng 46%, cao hơn nhiều so với tốc độ tăng trưởng kinh tế trung bình của đất nước. Sức hút mạnh mẽ của các thành phố và lực đẩy không kém phần mạnh mẽ của những vùng nông thôn nghèo nàn đã tạo nên những dòng di cư lớn từ nông thôn ra đô thị.
Trong vòng 5 năm (1993-1998) đã có 1,2 triệu người di cư từ nông thôn vào đô thị (2000, xem 3). Bên cạnh các mặt tích cực, di dân tự do đã thực sự gây nên những khó khăn cho việc lập kế hoạch và quy hoạch phát triển đô thị, công tác quản lý đô thị.
Điều này càng trầm trọng thêm khi luồng di dân tự do tập trung chủ yếu vào một vài thành phố lớn như: thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng, v.v... Bên cạnh nhóm người nghèo “xuất thân từ đô thị”, quá trình di cư từ nông thôn ra đô thị
đã tạo ra một nhóm người nghèo mới, “nhóm người nghèo nhập cư”, bổ sung vào đội quân người nghèo đô thị. Chiếm khoảng 1/3 tổng số người nghèo đô thị (theo ước tính của Ngân hàng Thế giới), nhóm người nghèo nhập cư đã trở thành một nhóm xã hội, mà các nhà hoạch định chính sách phát triển đô thị không thể không tính đến.
Tỷ lệ gia tăng khá cao nhóm người ở độ tuổi lao động và vị thành niên, ở khu vực đô thị, đã làm tăng áp lực về việc làm, chỗ ở, hạ tầng cơ sở, giáo dục, y tế, môi trường đối với sự phát triển đô thị. Trong khi đó, năng lực quản lý đô thị không theo kịp tốc độ phát triển của đô thị làm cho việc thực hiện các biện pháp quản lý đô thị không hiệu quả. Điều đó tạo khả năng làm tăng thêm mức độ, qui mô đói nghèo, hạn chế quá trình giảm nghèo ở đô thị.
Tỷ lệ thất nghiệp cao ở các vùng đô thị đe dọa tính ổn định xã hội ở khu vực này và là một nguyên nhân trực tiếp của tình trạng nghèo khổ đô thị. Khi cạnh tranh trên thị trường lao động, tỷ lệ thất nghiệp của người nghèo đô thị có nhiều khả
năng sẽ tăng lên, việc làm của họ, vốn đã bấp bênh với thu nhập thấp, có thể sẽ còn tồi tệ hơn, nếu họ không được tạo ra những cơ hội, nâng cao kỹ năng của mình.
Nhà nước đã có những chú ý đáng kể đến các chính sách cho phát triển khu vực đô thị, do nhận thức được vai trò to lớn của khu vực này và tính chất nghiêm trọng của nghèo khổ đô thị. Tuy nhiên một trong những thách thức chính đối với Việt Nam vẫn là tăng việc làm ở khu vực thành thị. Để tăng số việc làm cần thiết ở khu vực đô thị cần phải có rất nhiều cải cách bao gồm việc tạo lập một sân chơi bình đẳng với khu vực nhà nước, dỡ bỏ rào cản của việc tiếp cận vốn, xây dựng khu pháp lý vững vàng, và cung cấp cơ sở hạ tầng cần thiết (1999, xem 8: trang 43).
Một số nhận xét chung
Trước hết cần thấy được tính đa diện của nghèo khổ đô thị. Với việc áp dụng kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng, các nghiên cứu đã
giúp chỉ ra các đặc trưng kinh tế và xã hội của vấn đề nghèo khổ đô thị ở Việt Nam.
Người nghèo đô thị thường được đặc trưng bởi tình trạng không có việc làm hoặc có việc làm không đầy đủ. Công việc làm của họ thường là thuộc khu vực kinh tế phi chính thức. Chính vì vậy, tạo ra việc làm cho người lao động là một trong những điểm mấu chốt nhất trong các chương trình xóa đói giảm nghèo. Thu nhập của người nghèo thường thấp và không ổn định. Phần lớn trong các chi tiêu là dành cho các nhu cầu thiết yếu nhất về lương thực và thực phẩm. Trong điều kiện đó người nghèo thường rơi vào cảnh nợ nần.
Nghèo khổ của các gia đình thường có mối liên quan chặt chẽ với số lượng thành viên trong gia đình, đặc biệt là các thành viên không có khả năng lao động.
Ngoài ra, cũng lưu ý rằng những người trong độ tuổi lao động chiếm một tỉ lệ khá cao trong các gia đình nghèo, tuy nhiên họ lại không có đủ việc làm. Điều này tạo ra một
áp lực khá lớn cho xã hội trong vấn đề tạo việc làm.
Nhìn chung trình độ học vấn của người nghèo là thấp hơn so với ngưỡng chung của xã hội. Xét từ góc độ giới, điều đáng quan tâm là các gia đình do phụ nữ
thiếu vắng chồng làm chủ hộ. Nhóm phụ nữ này chịu nhiều thiệt thòi cả về mặt vật chất và tinh thần so với các phụ nữ khác và họ cần được quan tâm nhiều về mặt chính sách.
Một đặc điểm cơ bản về mặt xã hội của người nghèo là sự hạn chế về vốn xã
hội, và điều đó làm giảm khả năng thoát nghèo của họ. Người nghèo thành thị rất dễ bị tổn thương bởi nhiều lý do khác nhau liên quan đến nhà ở, quyền sử dụng đất,
điều kiện sinh nhai không bảo đảm, bị đe dọa bởi bệnh tật. Tính dễ bị tổn thương thường gắn với một số nhóm dân cư nhất định mà nét nổi bật là họ dễ bị rủi ro, cuộc sống bấp bênh, bất kỳ lúc nào cũng có thể rơi vào nhóm đáy của xã hội. Có nhiều yếu tố có thể dẫn đến hoặc làm tăng thêm tính dễ bị tổn thương của người nghèo. Xác
định rõ các yếu tố đó trong thực tế sẽ là cơ sở để các nhà hoạch định chính sách đề ra
được các giải pháp nhằm làm giảm bớt rủi ro cho người nghèo, tránh cho họ khỏi bị rơi vào vòng đói nghèo luẩn quẩn.
Vấn đề nghèo khổ đô thị sẽ trở nên bức thiết hơn khi quá trình đô thị hóa
được đẩy mạnh với mức gia tăng dân số đô thị gấp 2 lần trong vòng 20 năm tới và hàng triệu người nghèo di cư không hộ khẩu tràn vào đô thị. Một bộ phận đông đảo trong hàng triệu nông dân những vùng ven đô, bỗng trở thành người dân thành thị sau các quyết định hành chính mở rộng ranh giới đô thị. Ngoài ra còn có nhiều người dân ven đô đang sống trong cơn lốc đô thị hóa. Họ không thích ứng kịp với sự biến
đổi nhanh chóng của qúa trình đô thị hóa, sẽ trở thành những người nghèo mới trên quê hương mình. Tình trạng nghèo khổ và thất nghiệp ở nông thôn sẽ di chuyển mạnh mẽ đến các thành thị. Cần thiết phải có những giải pháp phù hợp để các đô thị khỏi biến thành nơi tập trung sự nghèo khổ.
Tính chất nghiêm trọng của vấn đề nghèo khổ đô thị lại càng gia tăng trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, đẩy mạnh cải cách khu vực doanh nghiệp Nhà
nước. Những nhóm nghèo mới bị gạt ra ngoài lề trong quá trình tăng trưởng có xu hướng mở rộng. Sự phát triển nền kinh tế thị trường trong quá trình chuyển đổi nền kinh tế và ở xuất phát điểm thấp, thường làm gia tăng hiện tượng phân tầng xã hội, phân hóa giàu nghèo, làm phức tạp thêm vấn đề nghèo khổ đô thị. Đó là những nguyên nhân có tính cấu trúc của tình trạng nghèo khổ đô thị, làm mở rộng và biến
đổi những nhóm người nghèo đô thị “cũ” và “mới”.
Mức độ trầm trọng của vấn đề nghèo khổ thể hiện rõ nhất tại các thành phố lớn như thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội, Hải Phòng. Trong thời kỳ Đổi mới, những thành phố lớn là nơi hấp dẫn, thu hút hàng triệu nông dân nghèo di cư đến. Sự mở rộng có tính chất “bùng nổ” của các thành phố lớn vừa tạo nên những cơ hội thị trường to lớn cho hàng triệu nông dân ven đô, vừa đẩy họ đứng trước những thách thức to lớn bởi những biến đổi quá nhanh chóng về thị trường, đất đai, nghề nghiệp, lối sống mà họ hầu như chưa hề được chuẩn bị để ứng phó. Các thành phố lớn, có tốc
độ tăng trưởng cao trong quá trình Đổi mới, hội nhập mạnh mẽ hơn vào nền kinh tế khu vực và thế giới, nơi tập trung hoạt động cải cách những doanh nghiệp thuộc khu vực Nhà nước, đã, đang và sẽ diễn ra những biến đổi xã hội sâu sắc, hình thành nhiều nhóm nghèo mới (2002, xem 10).
Do bản chất phức hợp của vấn đề nghèo khổ đô thị, những nghiên cứu đã nêu ra chỉ mới đề cập được một phần các đặc điểm cơ bản của tình trạng nghèo khổ đô thị ở Việt Nam. Một số vấn đề còn cần được quan tâm nghiên cứu sâu hơn như: quan hệ giữa mạng lưới xã hội của người nghèo và cơ hội thăng tiến của họ; các chiến lược thăng tiến kinh tế-xã hội của các thành viên gia đình trong điều kiện thay đổi về nhân khẩu học của hộ; quan hệ giữa tuổi và giới của chủ hộ với tình trạng nghèo đói;
các kênh có thể giúp người nghèo phát huy vốn xã hội của họ; làm thế nào để phát huy được tính năng động của người nghèo và phát huy hiệu quả của chiến lược “đưa cần câu thay vì cho xâu cá” đối với nhóm hộ này? Những hỗ trợ nào cần bổ sung để có thể giúp người nghèo tự vươn lên xóa đói giảm nghèo? Sự tham gia của người nghèo vào các quyết định liên quan đến cuộc sống của họ.
Do nghèo khổ đô thị là một vấn đề phức tạp và đa diện nên cần có cách tiếp cận tổng thể để nghiên cứu vấn đề này. Các đặc trưng của nghèo khổ đô thị cần được xem xét trong mối quan hệ tương tác lẫn nhau. Chỉ có như vậy mới có thể xác định chính xác sự tác động của các yếu tố khác nhau đến nghèo khổ đô thị, từ đó có chiến lược giảm nghèo thích hợp.
Tài liệu tham khảo
1. Ambler, John 2001. Những vấn đề về khái niệm và đo lường nghèo khó. Trong Nguyễn Thế Nghĩa, Mạc Đường, Nguyễn Quang Vinh (đồng chủ biên): “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh”. Nxb Khoa học xã hội. Hà Nội.
Trang 17-35.
2. Bales, Sarah 2001. Một số vấn đề trong việc nghiên cứu về nghèo đói với Điều tra mức sống dân cư Việt Nam. Trong Nguyễn Thế Nghĩa, Mạc Đường, Nguyễn Quang Vinh (đồng chủ biên): “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh”. Nxb Khoa học xã hội. Hà Nội. Trang 118-141.
3. Ban chỉ đạo Tổng điều tra dân số trung ương: Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam năm 1999. Kết quả điều tra mẫu. Nxb Thế giới.
4. Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam 2002. Chiến lược toàn diện về tăng trưởng và xóa
đói giảm nghèo. 2002. Hà Nội
5. Ellen Wratten 1997. Nhận thức về vấn đề nghèo đói đô thị.
6. Jellinck, Lea 2001. Các trường hợp điển cứu về người nghèo đô thị ở Jakarta 1970-1999.
Trong Nguyễn Thế Nghĩa, Mạc Đường, Nguyễn Quang Vinh (đồng chủ biên): “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh”. Nxb Khoa học xã hội.
Hà Nội. Trang 187-208.
7. Lương Văn Hy 2001. Thành phố Hồ Chí Minh: Vấn đề tăng trưởng kinh tế, di dân, và
đô thị hóa. Trong Nguyễn Thế Nghĩa, Mạc Đường, Nguyễn Quang Vinh (đồng chủ biên): “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh”. Nxb Khoa học xã hội. Hà Nội. Trang 224-239.
8. Ngân hàng thế giới 1999. Việt Nam tấn công nghèo đói.
9. Ngô Văn Lệ và Nguyễn Minh Hòa (chủ biên) 2002. Nghiên cứu hành động đồng tham gia giảm nghèo đô thị. Bản thảo tài liệu giảng dạy thuộc Dự án Việt Nam-Ca na đa
“Giảm nghèo cho các địa phương Việt Nam”.
10. Nguyễn Hữu Minh 2002. Đô thị hóa ở Việt Nam những năm 90: một số đặc trưng kinh tế-xã hội cơ bản. Tạp chí Xã hội học số 1 (77). Trang 11-20.
11. Nguyễn Quốc Việt 2001. Vấn đề người nghèo trong khu vực kinh tế phi chính thức ở thành phố Hồ Chí Minh. Trong Nguyễn Thế Nghĩa, Mạc Đường, Nguyễn Quang Vinh (đồng chủ biên): “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh”. Nxb Khoa học xã hội. Hà Nội. Trang 287-306.
12. Nguyễn Thế Nghĩa, Mạc Đường, Nguyễn Quang Vinh (đồng chủ biên): “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh”. Nxb Khoa học xã hội.
Trang 187-208.
13. Nguyễn Thị Hòa 2001. Vai trò của phụ nữ trong các hộ nghèo. Trong Nguyễn Thế Nghĩa, Mạc Đường, Nguyễn Quang Vinh (đồng chủ biên): “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh”. Nxb Khoa học xã hội. Hà Nội. Trang 376-389.
14. Nguyễn Thu Sa và Nguyễn Thị Mai Hương 2001. Về khả năng cải thiện mức sống của tầng lớp có thu nhập thấp. Trong Nguyễn Thế Nghĩa, Mạc Đường, Nguyễn Quang Vinh (đồng chủ biên): “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh”. Nxb Khoa học xã hội. Hà Nội. Trang 262-286.
15. Nguyễn Xuân Mai, Đỗ Minh Khuê, Phùng Tố Hạnh, Đặng Thanh Trúc, Nguyễn Nga My, Phạm Quỳnh Hương, Trần Nguyệt Minh Thu. 2002. Báo cáo đề tài tiềm năng cấp viện: Nghèo khổ tại các thành phố lớn của Việt Nam: Một số đặc trưng cơ bản.
16. Phạm Ngọc Đỉnh 2001. Niềm tin về sự thăng tiến vượt nghèo. Trong Nguyễn Thế Nghĩa, Mạc Đường, Nguyễn Quang Vinh (đồng chủ biên): “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô
thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh”. Nxb Khoa học xã hội. Hà Nội. Trang 467-475.
17. Quỹ Cứu trợ Nhi đồng Anh. 1999. Đánh giá nghèo khổ có sự tham gia của người dân thành phố Hồ Chí Minh.
18. Sianz, Juan Pablo Perez 2001. Các vấn đề nghèo khổ không đo lường được. Trong Nguyễn Thế Nghĩa, Mạc Đường, Nguyễn Quang Vinh (đồng chủ biên): “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh”. Nxb Khoa học xã hội. Hà Nội. Trang 36-48.
19. Tương Lai & Trịnh Duy Luân 1994. Đặc điểm kinh tế-xã hội và nhà ở của người nghèo đô thị.
20. Trịnh Duy Luân & Nguyễn Quang Vinh 1994. Nhà ở, mức sống, và môi trường sống của người nghèo đô thị tại Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh. Hà Nội.
21. Trịnh Duy Luân, Vũ Tuấn Anh, Nguyễn Xuân Mai 1999. Nghèo khổ và vấn đề xã hội ở Hải Phòng. Hà Nội.
22. Văn Thị Ngọc Lan và Trần Đan Tâm 2001. Thử khảo sát sự vận động của mạng lưới xã
hội trong đời sống dân cư. Trong Nguyễn Thế Nghĩa, Mạc Đường, Nguyễn Quang Vinh (đồng chủ biên): “Vấn đề giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh”. Nxb Khoa học xã hội. Hà Nội. Trang 427-466.
23. Viện Khoa học xã hội tại thành phố Hồ Chí Minh. 1997. Chương trình nghiên cứu giảm nghèo trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh. Báo cáo nghiên cứu.
