Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 24 (2008) 127-134
TỔ hợp cú phóng chiếu chính phụ trong tiêhg Việt
N guyễn Thị M inh Tâm*
Khoa Ngơại n g ừ chuỵên ngành, T rư ờng Đ ại học N goại ngữ,
Dại học Q uôc gia Hà N ộ ì Đ ường Phạm Văn Dông, Cau Ciâỵ, H à Nội, Việt N am
N h ậ n n g à y 12 th á n g 3 n ă m 2008
T ó m Út? T ố h ợ p c ủ là k h á i n iộ m d ư ọ c H a liid a y s ừ d ụ n g k h i n g h i ê n c ứ u v ẽ c á c đ ơ n v ị n g ừ p h á p t r ê n c ủ th e o q u a n đ iò m c h ứ c n â n g h ộ th ổ h g th a y c h o k h á i n iệ m c â u v â n đ ư ợ c d ù n g tr o n g n g ủ p h á p t r u y ễ n th ố n g - T ố h ọ p c ú đ ư ợ c p h â n là m h a i lo ạ i d ự a tr ẽ n m ố i q u a n h ệ lo g ic n g ữ n g h ĩa t h à n h tố h ợ p c ú b à n h t r ư ớ n g v à t ố h ợ p c ú p h ó n g c h iê u , th e o m ô i q u a n h ệ t h ứ b ậ c th ả n h t ố h ợ p c ú d ẳ n g ỉậ p v à \ồ h ọ p cú c h ín h p h ụ . B ài b á o n à y tậ p t r u n g k h ả o s á t m ổ i q u a n h ệ p h ó n g c h ic u tr o n g t ổ h ợ p cú c h ín h p h ụ tr o n g tiỏ h g V i ộ t
1. D ã n lu ậ n
Con n g ư ò i s ử d ụ n g n g ô n n g ử đ ể p h á n á n h các hiộn tư ợ n g cúa Ih ế giói k h ách qu an , tro n g đ ó các s ự kiộn ngôn n g ừ củ n g là m ộỉ tro n g n h ữ n g hiện tu ự n g đ ư ọ c p h ả n án h . N ếu c h ú n g ta đ ư a v ào tro n g p h á t n g ô n m ộ t sự
Kiviỉ iứ đỉcit lã n ^ ỏ n
n g ữ c h ứ k h ô n g p h ải diẻn tả các hiện tư ợ n g p h i n g ỏ n ngữ . Bài viết này tậ p tru n g k h ả o sát m ộ t p h ẩ n hiộn tư ợ n g sử d ụ n g n g ò n n g ữ đê p h ản á n h các sự kiện ngôn n g ũ . Đ ó là tổ h ợ p củ p h ỏ n g chièu ch ín h phụ ỉro n g tiến g Việt.
M ục đích của bài vic't là:(i) giải thích m ột sô' k h á i n i^ m VC tố h ợ p cú, h iệ n ỉư ọ n g p h ó n g chic'u v à m ộ t sô' khái niệm cẩn th iế t p h ải lâm rõ có liên q u a n đ ế n nội d u n g n g h iẻn cứ u cùa b à i viè't; (ii) giải thích VC m ô ì q u a n h ệ t h ứ bậc tro n g tổ h ợ p cú p h ó n g chiếu; (iii) k h à o sát đ ặc đ ic m tổ h ợ p cú p h ó n g ch iêu ch ín h phụ tro n g tiến g Việỉ.
2. Một số khái nỉệm
2 .1 .T ổ h ợ p cú
Đ T : 8 4 4 -7 5 4 1 3 8 1
E -m a il: t a m n tm n n c n (? ^ v n u .e d u .v n
T ro n g h o ạ t đ ộ n g giao tiếp, s ự ỉh ố n g n h ất v ề n g ô n từ đ ư ợ c tạo n ên từ s ự g an kết giữa các th à n h p h ẩ n . M ồi p h á t n g ô n p h á t ra đ ể u là
n \ ộ l c h i n h I h c c ấ u t h à n h n c n t ừ c á c đ r m v ị
n g ừ p h áp . C ác đ ơ n vj n g ữ p h á p này có m ôì q u a n h ệ th eo trụ c n g ữ đ o ạ n . Đ on vị n g ữ p h á p n h ò n h ấ t là h ìn h vị, sau đ c h từ, ngử/ và củ. C ác tiêu chỉ xác đ ịn h đ ơ n vị cú cũ n g râ't đ a d ạ n g . T ừ q u a n điem lôgíc • n g ữ nghĩa, cú đ ư ợ c xem là đ ơ n vị d iễn đ ạ t m ộ t p h á n đoán, T heo q u a n đ iểm cấu trúc, cú đ ư ợ c p h ân th à n h cú đ ộ c lập, cú chính v à cú p h ụ thuộc.
T heo q u an đ iế m gido tiẽp củ đ ư ợ c p h â n loại th eo th ứ c n ên có các cú n h ậ n địn h , cú cẩu khiên, cú ng h i vấn, v à cú cảm thán. T ro n g v ản b ả n v iê ì, đ ơ n vị n g ữ p h á p cao h ơ n cú là câu, m ộ t câu có th ế g ổ m m ộ t h a y n h iểu cú n h ư n g tro n g v ă n bản nói, các p h á t n g ô n đư ợc đ ư a ra rất k h ỏ có th ể q u y v ề câu. Bới v ậy khi m u ô n k h ảo sá t đ ặ c đ iếm các đ ơ n vị n g ử p h á p 127
128 Nguyễn Thị Minh Tảm / Tạp chi Khoa học DHQCHN, Ngoại ngừ 24 (2()08) 127-134
lớn h ơ n câu, khái niộm tố h ọ p cú đ ư ợ c lựa ch ọ n vì khái niệm n ày là m ộ t khái n iệm cỏ th ể tư ơ n g đ ư o n g với câu tro n g v ă n b ản viêi v à cảc p h á t n g ô n g ổ m n h iề u h ơ n m ộ t cú tro n g v àn b ản nói. Theo H all id ay [1]/ tố h ọ p cú là m ộ t tậ p h ọ p hai hay n h ic u cú tro n g đ ó có cú chính và các cú p h ụ b ổ s u n g n g h ĩa cho cú chính. C ác củ th à n h p h ầ n tro n g m ộ t tổ h ợ p cú đ ư ợ c liên k ế t với n h a u bỏi q u a n hệ th ử bậc và q u a n hệ logic n g ữ nghĩa.
2.2. Hiện tượng phóng chiêíí
H iện tư ợ n g p h ó n g chiếu (2) h ay xạ ản h Ị3] là việc ch u y ển m ộ t sự việc n à o đ ó v ào m ột lời nỏi h ay ý n g h ĩ k h á c h iể u là b ắ n hay p h ó n g h ìn h ản h c ủ a s ự việc đ ó v à o m ộ t lời nói h ay ý nghĩ. H iện tư<7n g n ày trư ó c đ áy d ư ợ c gọi là d ẫ n lòi, v ẽ sau th êm p h ẩ n d ẫ n ỷ.
T ro n g n g ữ p h á p chứ c n ă n g , hiện tư ợ n g p h ó n g chiếu đ ư ợ c h iểu rộng h ơ n việc d ẫ n lòi d ẫ n ý vì p h ó n g chiếu b a o g ổ m cả n h ữ n g đ ộ n g từ d iễn đ ạ t n h ữ n g cảm n h ậ n khác n h ư
"tin', ‘thây", ’*hiếu",... không chi g ổ m riêng các đ ộ n g tử chi s ự nói n ăn g v à su y nghỉ.
T rn n g h ợ p cú p h ó n g rh ip u , c i c cú th à n h p h ẩ n gọí là củ p h ỏ n g chiếu v à cú đ ư ợ c p h ó n g chiếu. C ác q u á trìn h tro n g cú p h ó n g chiếu là q u á trìn h tin h th ẩ n n h ư "nghr*, "hi vọng", tro n g khi các q u á trìn h tro n g cú bị p h ó n g chiếu lại k h ô n g b ị h ạ n c h ê 'ở bâ't kỳ m ộ t kiếu cú cụ th ế nào . N êíi q u á trìn h tro n g cú p h ó n g chiêu lâ q u ả trìn h p h á t n g ô n thì cú đ ư ợ c p h ó n g chiêu là lòi đ ư ợ c d ẫ n (d ẫ n loi)^
n êu q u á trìn h tro n g cú p h ó n g ch iêu là q u á trìn h tinh th ẩ n thì củ đ ư ợ c p h ó n g chiếu là ý đ ư ợ c d ẫ n (d ẫ n ý). Ví dụ:
M ẹ bào: "Chẵn cứ ng đá m ẽm n h é r (dẫn ìờiì Bà T ư m ời chị Tám chiẽu sang chơi, (dấn ý) C ú đ ư ợ c p h ó n g chiếu có th ể là p h á n đ o án (propositions), b ao g ổ m n h ậ n đ ịn h (statem ents) V â cẳu hòi (questions), h ay khiêh n g h ị (proposals) b ao g ổ m m ệ n h lệnh
(co m m an d s) v à m òi (offers). H iện tu ợ n g p h ó n g chiếu có th ế đ ư ợ c p h â n loại th àn h p h ó n g chièu trích n g u y ê n (quotes) và phóng chiếu th ô n g báo lại (reports). Ví dụ:
"Tổi c h ú n ^ ta đã có thêm nhiẽìí k ỳ quan m ói.'' (nhận định)
Bộ trư ớng Bộ Vãn hóa, T h ể thao, D u lịch Hoàng Tuáh A n h nói: "Tôi nghĩ chúng ta đã có thêm nhiểu k ỳ quan mới. " (trích nỊỊuỵên)
Bộ trường Bộ Văn hóa, T h ể thao, Du lịch Hoàng Tuấn A n h cho rầng chúng ta đã có thêm nhiểu k ỳ quan mới. (thông báo ỉại)
"ư ớ c m ơ gì? (câu hói)
Tôi ỉại hòi: "ư ớ c m ơ g ì? '' (trích nguyên) Tôi hòi U am xem cậu ta có lĩớc m ơ gì. (thông báo ỉại)
"'Hiệp đa ông ngõi d ậ y '\ (mệnh ỉệnh)
ô n g cụ bảo: "'Hiệp đờ ôtĩg tìgõi d ậ ỵ /' (triciĩ ngiỉỵẽn)
ô n g cụ sai H iệp đỡ ngõi dậỵ. (thông báo lại)
"'Chiều qua tôi chơi đ i" (mời)
Bà T ư rủ chị Tám: "Chiễu qua tôi chơi đ ư (trích nguyên)
Bà T ư m ời chị Tám chiều sang chơi, (thông báo lại)
Q u a n h ệ g iừ a các cú th à n h p h á n tr o ig tô h ọ p cú p h ó n g chicu có th ể là q u a n hỆ dẳng iập hoặc q u a n h ệ c h ín h p h ụ . Bài b á o này kh ảo sát n h ữ n g đ ặc đ iểm cúâ (ố hợp củ p h ó n g chiêu c h ín h p h ụ tro n g tiêhg Việt d ự a th eo q u a n đ iếm chứ c n ă n g h ệ thôhg.
3. S ơ lư ợ c v ể m ố i q u a n h ệ th ử b ậc tro n g tổ h ợ p cú p h ó n g ch iếu
T ro n g m ộ t tổ h ọ p cú. h iện tư ợ n g phóng chiếu d iễ n ra k h i cú n ày p h ó n g chiếu n cú kia. C ú đ ư ọ c p h ó n g chiéii đ ư ọ c liên h ệ voi cú p h ỏ n g chiêu b ằ n g m ôl q u a n h ệ đ ư ợ c g?i là th ứ bâc. MÔI q u a n h ệ này, th eo n g ữ pháp tru y ể n th ô n g th u ộ c h a i kiếu đ ư ọ c gọi là cuan h ệ đ ă n g lập v à q u an h ệ p h ụ thuộc. T ro rg lý
NỹUỊ/ền Thị Minh Tăm / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN. Ngoại n g ũ 24 (2008) 127-134 129
th u y ế t chức n ăn g , hai q u a n h ệ n ày đ ư ợ c gọi là q u a n hệ n g a n g bậc v à dư ó i bậc.
Q u an hệ n g a n g b ậc hay đ ằ n g lập chù y ếu x u ất hiện ỉro n g p h ó n g chiêu trích n g u yên.
T ro n g tổ hợ p cú p h ó n g chiếu đ ẳ n g lập, hai cú th à n h p h ần có vị th ế ng an g b ằ n g n h au . Các cú th à n h p h ầ n tro n g tố h ọ p cú d ẳ n g lập đư ợc ký hiệu là 1 v à 2. T ro n g n g ô n b ả n v i ê l loại h in h p h ó n g chiếu n ày đ ư ọ c đ á n h d ấ u bởi d ấ u ngoặc kép. T ro n g n g ò n b á n nói, cú p h ó n g chiếu có đ ặc đ iém n g ữ âm kém nổi b ật hem cu đ ư ọ c p h ó n g chiếu. C h ứ c n ă n g cùa cú p h ó n g chiếu đ ơ n g iàn chi đ ế chỉ ra rằ n g cú cò n lại !à p h á t ngôn đ ư ọ c tríc h n g u y ên . Bản th â n p h ần từ n g ữ của cú d ư ợ c p h ó n g chiếu k h ô n g chi ra đ ư ợ c rằ n g nó là cú đ ư ợ c p h ó n g chiêu. Các cú p h ó n g chiếu ch ù y ếu là các q u á trin h p h át n g ô n h o ặc các q u á trìn h tin h thần.
Ví dụ:
111 M ẹ bảo: 11 "Chân cúng đá mổm nhé!" 11 i
1 2
Q u an h ệ d ư ó i b ậc hoặc p h ụ th u ộ c xuất h iện ch ù y ế u tro n g p h ó n g chiếu th ô n g báo lại. C ú bị p h ó n g chiếu đ ư ọ c cho là có q u a n hệ k h ô n g n g a n g b ậc n ếu nó là m ộ t cú b ố su n g h ay p h ụ th u ộ c v à o cú p h ó n g chiếu. Các cú th à n h p h ẩ n đ ư ọ c ký hiệu là a ch o cú chính v à cho cú p h ụ th u ộ c. Cú p h ụ th u ộ c tro n g tổ h ợ p cú có m ộ t sô’ đ ặc đ icm n h â t đ ịn h ; các yếu tô' sở chi đ ư ọ c c h u y ế n đổi ch o p h ù h ợ p với tìn h h u ố n g p h á t n g ô n và th ì c ủ a đ ộ n g từ cũ n g đ ư ợ c th a y đ ô i cho p h ù h ọ p . T rong p h ó n g chiếu th ô n g b áo lại, cú p h ó n g chiêíi p h ẩ n )ớn là các q u á trình íin h th ẩn , cụ th ế là các q u á trin h n h ận thức, v à cú đ ư ợ c p h ó n g chiêu k h ô n g p h ái là lòi m à là ý. Y đ ư ợ c p h ó n g chiếu ch in h là ngôn n g ừ d iễ n tả ở tẩn g n g ữ nghĩa, c h ứ k h ô n g p h ải tâ n g n g ữ p h á p từ v ự n g . C h ín h b ở i v ậy chứ c n ă n g lý tư ờ n g cùa p h ó n g chiếu th ô n g b á o lại là d iễ n lả ý chính cù a p h á t n g ô n c h ứ k h ô n g p h ải d iễ n tà n g u y ê n v ă n cù a p h á t ngôn [41.
111 Y ơng kêu I mọi n g ư ờ i im lặ n g III.
a g
H iện tu ợ n g p h ó n g ch iếu còn d iễ n ra ngay tro n g nội tại cú th àn h p h ầ n cù a m ộ t tổ h ọ p cú. M ôì q u a n h ệ giữ a th à n h p h ẩ n phóng chiêu v à th à n h p h ần đ ư ợ c p h ó n g chiếu k h ò n g p h ải là m ôì q u a n h ệ g iũ a các cú thành p h ẩ n với n h a u m à là m ôì q u an hệ g iữ a các th à n h p h â n cù a m ộ t d a n h n g ữ th u ộ c m ộ t cú th à n h p h ẩn . T ro n g íru ò n g h ợ p n à y cú đ u ợ c p h ó n g chiêu là cú bi bao, đ ó n g chứ c năng h o ặc là sự v ậ t h o ặc là m ộ t h ậ u b õ t ố ư o n g m ộ t d a n h ngữ , D anh từ làm th à n h p h ẩ n p h ó n g chiếu tro n g trư ờ n g h ọ p n ày chinh là tê n gọi c ủ a lời h ay ý. cú đ ư ợ c p h ó n g chiêíi có v a i trò đ ịn h n g h ĩa cho d a n h từ này. Đôi khi cú p h ó n g chiếu bi b ao n ày đ ư ợ c d a n h lính h ó a đ ế to n tại ò d ạ n g đ ư ợ c p h ó n g chiêu m à k h ô n g cẩn m ộ t d an h tù làm th à n h p h ầ n p h ó n g chiếu đ i kèm [5J.
4. T ố h ợ p cú p h ó n g c h iế u c h ín h p h ụ tro n g tiế n g V iệt
V iệr k h ản sát các đ ăc đ iếm củ a tố h ợ p cú p h ó n g chiếu ch ín h p h ụ tro n g tiến g V iệt d ự a trê n 3 tiêu chí: đ ặc d icm c ù a đ ộ n g từ p h ó n g chiếu tro n g cú p h ó n g chiếu, v ị trí c ủ a cú p h ó n g chiêli v à cú đ ư ợ c p h ó n g chiêu, v à sự khác biệt củ a cú đ ư ọ c p h ó n g chiếu so với p h á t n g ô n gốc.
4.1. Đ ộng từ phóng chiẽu trong tố h ợ p cú phóng chiẽu chính phụ
M ộ t tro n g n h ữ n g đ ặc đ iể m n ổ i b ậ t cúa p h ó n g chiếu th ô n g b á o lại là khi th ô n g bão lại, ch ứ c n ă n g giao tiếp c ủ a cú đ ư ọ c p h ó n g chiếu k h ô n g rõ nên đ ộ n g từ p h ó n g chiếu p h ả i th ế h iệ n rõ hơ n ch ứ c n ă n g đó.
Đ ộ n g từ p h ó n g chiếu p h ụ th u ộ c v ào thái đ ộ của p h á t n g ô n th ế v ó i p h á t n g ô n đư ợc
130 Nguyễn V xịM inh Tâm ỉ Tạp chi Khoa học ĐHQ CH N, Ngoại ngừ 24 (2008) 127-134
p h ó n g chiếu. Tuy n h iê n m ộ t sô' đ ộ n g từ hàm chứ a n h ữ n g đ ặ c đ iểm lièn n h ằ n h a y m iêu tả thái độ, cảm giác, đ ộ n g t á c c ừ chi đ i kèm p h á t ngôn đ ư ọ c p h ó n g chiếu tro n g lình h u ô h g giao tiế p n h ư thỏh thức, thở dài, rạng rỡ, khúc khich, cười nhạt, vỗ vể, v.v... không đ ư ợ c sử d ụ n g tro n g tố h ợ p cú p h ó n g chiẽu ch ín h p h ụ bởi c h ú n g k h ô n g b a o h àm nét n g h ĩa " n ó r. C ác d ộ n g từ n à y chi đ ư ợ c d ù n g đ ể trích n g u y ên , đ ặc b iệ t tro n g các p h á t ngôn trẩ n thuật. V í dụ:
ĩa. Bà T ư Rêu dậm chân v u n g taỵ: ‘'Nó không lay tỉển của chị, chị khen tôì phải rổi.'*
ĩb. Bà T ư Rêu dậm chân v u n g tay rằng hấn không tiẽh cùa chị Tám thì chị khen tôĩ là phải^
2a. Bà chủ hàng ái ngợi: "U ôhg nước không?^'
2b. Bà chủ hàng ái ngại ch ủ n g tôi có uôhg nirớc không *
3a. Người con vo vẽ: " V ứ i ba nghi cho khòe rùìé/*
U gười con vỗ v ẽ ông cụ ngh i cho khỏe. * 4a. Chi cười nhại: "'Nghề của chúng em vSì vả lắm, có gi hay ho đâu c h ư
4b. Chị cười nhạt rằng n g hề cùa các chị vâĩ vá chắrtỊỊ hay ho gt. •
N ếu tổ n tại ngoài cánh h u ố n g p h ỏ n g chiẽu trích n g u yên, các đ ộ n g từ dậm chân v u n g iay, ải ngại, v ễ về, cười nhạt n à y không Iruyển tải đ ư ợ c n ét n g h ia ’n ó i” m à chì tru y ến tải các h à n h đ ộ n g cử chỉ và thái đ ộ c ủ a ngư ời nói đ i kèm th eo p h á t ngôn đ ư ợ c p h ó n g chiếu.
Các lố h ợ p cú p h ó n g chiêU Ib , 2b, 3b, 4b vì v ậy không tổ n tại tro n g việc s ử d ụ n g ngôn n g ử của ng ư ò í Việl.
Bên cạnh đ ó có m ộ t s ố đ ộ n g từ chi đặc trư n g d ù n g tro n g tố h ợ p cú p h ó n g chicu ch ín h p h ụ m à k h ô n g d ù n g tro n g các tố h ợ p cú p h ó n g chiếu đ ẳ n g lập. Bán th ân n g h ĩa cũ a các đ ộ n g từ n ày có ch ứ c n ă n g n g ô n n g ữ q u á rõ n h ư tư ờ n g th u ậ t lại, nhắc lại ý ch ín h cúa m ộ t p h á t n g ô n khác, VD: hàm ý, ám chỉ, v .v ...
n ê n v iệ c c h ú n g d i kèm các p h á t n g ô n trích n g u y ê n m a n g đ ấ y đ ủ c h ứ c n ă n g g ia o tiếp là k h ô n g p h ù h ợ p . Ví d ụ :
5a. ''C h ú n g ta chưa có đủ năng lự c đ ể chọn từ nhiẽu n g ư ờ i ra m ội n g ư ờ i."
5b. Đ ại biểu D ư ơ n g T ru n g Q uõc h à m ỷ rằng việc lựa chọn là không khả thi.
5c. D ại biểu D ư ơ n g T ru n g Q uôc hànt ý:
"'Chúng tứ chưa có đủ n ã n g lự c đ ể chọn từ nhiểu ngtrời ra m ộ t người.
6a. "Nó không lay tiền cùa chị, chị khen tôì
I » • tt
phải roi.
6b. Bà T ư Rễu ám chỉ chị Tám là ngư ời vô trách nhiệm.
6c. Bà T ư R êu ám chi: "NỚ kììông lãỵ tiền của chị, chị khen tôì phải roi.
C h ín h b ờ i đ ặ c đ iể m n h ư trê n , các đ ộ n g tù hàm ý v à ám chi chi có t h ể đ ư ợ c d ù n g tro n g tô h ợ p cú p h ó n g chiếu c h ín h p h ụ 5b v à 6b vi q u á trìn h p h ó n g ch iêu s ư d ụ n g tro n g tổ h ọ p cú n à y là p h ó n g chiêii th ô n g b áo lại. C ác tố h ợ p cú đ ằ n g lậ p 5c v à 6 c SỪ d ụ n g q u á trinh p h ó n g chiêU tríc h n g u y ê n n ê n sự xuằ't hiện c ủ a h ai đ ộ n g từ n à y là k h ô n g h ợ p lý.
N g o à i ra tro n g tồ h ọ p cú p h ó n g chieu c h in h p h ụ , q u a q u á trìn h p h ó n g chiếu th ô n g b á o ịậi, c h ứ c n ă n g g ia o tiè'p h ay th ứ c cùa p h á t n g ô n g ổ c k h ô n g đ ư ọ c th ể hiện rõ trong cú đ ư ợ c p h ó n g chiếu. T h ứ c là m ôi q u a n hệ của h à n h đ ộ n g d o đ ộ n g tử th ể hiện vóí hiện th ự c th e o q u a n đ iế m c ủ a ngưcri nói. Thức tro n g tiế n g V iệt b a o g ổ m th ứ c chi đ ịn h gổm th ứ c tu y ê n b ố v à th ứ c n g h i v â h (hữ u cực và ph i cự c) v à th ứ c cẩu k h iến (k ế cả n g ư ờ i nói h ay k h ô n g k ể n g irờ i nó i). T heo qu an điểm cua n g ữ p h á p tru y c n th ô n g th ứ c cảm thán dộc lập với th ứ c chi đ ịn h n h ư n g theo q u an điểm cùa n g ữ p h á p ch ứ c nảng, th ứ c cám thán chi là m ộỉ bộ p h ậ n đ ặc b iệ t của ứ iức chi định.
C h ín h b ở i c h ứ c n ă n g g iao tiê p h ay th ú c c ú a p h á t n g ô n g ổ c k h ô n g đ ư ợ c Ihe hiện rõ tro n g cú đ ư ợ c p h ó n g chiêu n ên q u á trinh
Nguỵễn Thị M inh Tãm / Tạp chí Khoa học Đ HQ CH N, Ngoại ngữ 24 (2008) Ĩ27-I34 131
p h ó n g chiếu, cụ th ế là đ ộ n g từ p h ó n g chiêu p h ả i cụ th ế h ó a ch ứ c n ă n g g ia o tiẻ p này.
Đ ộ n g tù p h ó n g chiếu p h ụ th u ộ c v à o th ứ c cùa p h á t ngôn đ ư ợ c p h ó n g ch iếu , đ ặc biệt khi p h át ngôn đ ó là m ộ t khiêh n g h ị h ay m ộ t cú thông tín ở thức nghi vâh. Việc s ừ d ụ n g n h ữ n g
đ ộ n g từ t r u n g t i n h n h ư "nóỉ' k h ô n g t h e h i ệ n
đư ọ c hêi chức n ản g ciia p h á t ng ô n gôíc. Ví dụ:
7a "ư ớ c m ơ gì?"
7b Tôi hỏi N am rằỉig cậu ta có ước m ơ gì.
7c Tôi lại nóihỉam rằng cậu ta có lỉớ c m ơ g ì*
8a 'Đ i ra ngoài m au lên!".
8b. Ò ng lão ra lệnh cho đ ứ a cháu đ i ra ngoài.
8c O ng lão nói đứa cháu đi ra ngoài.*
N hư m in h h ọ a tro n g v í đ ụ trê n đ â y , tổ h ợ p cú 7c v à 8c d o s ừ d ụ n g d ộ n g từ nói là đ ộ n g từ m a n g tin h c h ấ t tru n g tín h , k h ô n g d iễ n tà đ u ợ c thức, đ ư ợ c m ụ c đ íc h g ia o tiế p c ú a p h át n g ô n góc n ê n k h ô n g p h ó n g chiêu đ ư ợ c tru n g thục, n g u y ê n v ẹ n p h á t n g ô n 1, 8.
H ai đ ộ n g từ hòi th ể h iệ n đ ư ợ c th ứ c n g h i v ân cù a phát n g ô n gôc 7 v à ra lệnh d iễ n tả đ ư ọ c th ứ c của p h á t n g ô n g ô c là cẩu k h iế n . D o v ậy h ai tố h ọ p cú 7b v à 8b p h ó n g chiêíi đ ư ọ c k h á h o àn hão p h á t n g ô n gô’c.
4.2. Vị trí cùa cú plĩótKỊ chiếu và cú đieợc phóng cbiẽíi trong tố h ợ p cú phón<Ị chiêíí chinh phụ
N hư đ ã đ ế cập, tro n g tổ h ọ p cú p h ó n g chiếu các cú th à n h p h ấ n có thê’ đ ó n g ch ứ c n ă n g là cú p h ó n g ch iếu h a y cú đ ư ợ c p h ó n g chiếu. C ú p h ó n g ch iếu có t h ể đ ứ n g trước, đ ứ n g sau h ay th ậm chí n ằ m x en k ẽ tro n g nội bộ cú dư ợc p h ó n g c h iế u n h ư tro n g các v í d ụ d ư ớ i đây:
9. Bà C hín ngờ v ự c hỏi: "X â u là th ĩn à o ? "
10 Y ơ ng kêu mọi n g ư ờ i y ê n lặng.
11 "Cài lạo v ư ờ n tạ p ," ô n g dặn, ''n h ư n g nhớ g iữ lại m ay bụi tre."
12 K ỳ thự c nó chi là ảo ảnh đánh lừa mất, các nhà khoa học nói, và nó chẳng liên quan đẽn bã*, c ứ ảnh h ư ớ n g nào cùa bâu khi quyển.
13. "A nh tên gì?" tôi hỏi.
T ro n g k h i cú p h ó n g chiêu tro n g tố h ọ p cú p h ó n g chiếu đ ẳ n g lập có th ế là p h ía trưóc, p h ía sau h ay đ ứ n g xen k ẽ tro n g nội bộ cú đ ư ợ c p h ó n g chiêu, cú p h ó n g chiêu tro n g tổ h ọ p cú p h ó n g chiếu ch ín h p h ụ tiếng Việt k h ô n g th ế đ ứ n g sau cú đ ư ợ c p h ó n g chiêíi.
D o v ậy việc ch u y ên tổ h ọ p cú p h ó n g chiêu 13 k h i từ d ạ n g đ ẳ n g lập san g ch ín h p h ụ sẽ đ ư a cú p h ỏ n g ch iếu v ể vị trí đ ứ n g trư ó c cú đư ợc p h ó n g chiêíi
Tôi hỏi anh ta tên là gì.
H iệ n tư ợ n g cú p h ó n g chiếu đ ứ n g xen kẽ tro n g n ộ i b ộ cú đ ư ợ c p h ó n g chiếu cùa tổ h ợ p cú p h ó n g ch iếu chính p h ụ n h ư tro n g tổ h ợ p cú 10 c ũ n g có th ế bị coi là cách s ử d ụ n g ngôn n g ữ n g o ại lai, không th u ầ n Việí. T h ô n g U iường cách s i p xếp cú p h ó n g chiêu n h ư vậy tro n g tố h ợ p cú p h ó n g chiêu n h ư v ậy cũng đ a p h â n x u ấ t h iện tro n g các v ă n b ản d ich từ tiế n g n ư ó c n g o ài vi k h i dịch, ít n h iê u dịch giả bị ản h h ư ở n g củ a văn p h o n g n ư ớ c ngoài và đ ô i k h i vô tìn h m ư ợ n cách d iễn đ ạt, cách sắp xê'p trậ t tự c ủ a tiêhg n ư ó c ngoài, không th u ẩ n tiến g Việt.
4.3. S ự khác biệt giữa cú được phóng chiãi và phát ngôn g x trong tổhợp cú phóng chiêu chính phụ
T ro n g p h ó n g chiêu ch ín h p h ụ , q u á trinh p h ó n g chiếu đ ư ợ c s ù d ụ n g ]à p h ó n g chiếu th ô n g b á o lại n ên cú đ ư ợ c p h ó n g chiếu chi g iữ ch ứ c n ă n g tru ỵ ẽn tải ý c h ín h cù a p h át n g ô n đ ư ọ c p h ó n g chiếu, k h ô n g g iữ ng u y ên đ ư ợ c to àn b ộ các đ ặ c đ iếm c ủ a p h á t ngôn gôc. C ác y ế u tô' sở chi v à ử iò i g ian tro n g p h á t n g ô n gôc đ ư ợ c ch u y ên đ ổ i ch o p h ù h ợ p vói tin h h u ố n g p h á t ngõn, với góc nhìiì củ a p h á t n g ô n th ế tro n g cú p h ó n g chiếu. K hác với các n g ô n n g ữ b iế n hìn h , đ ộ n g từ tro n g cú đư ợc p h ó n g chiếu tro n g tiến g V iệt k h ô n g biêh d ạ n g m à s ứ d ụ n g p h ụ từ đê’ th ể h iện s ự thay đ ố i v ể thờ i g ian cho p h ù h ợ p v ớ i h o à n cảnh
132 Nguỵềĩĩ V iị Minh Tđm / Tạp chỉ Khoa học Đ H Q C H K Ngoại n g ừ 24 (2008) 127-734
p h ó n g chiêu. M ột s ố các th à n h p h ẩ n n h ư n g ữ thái từ à, ư, nhì, nhé, các tiếu từ đ i kèm d ộ n g từ n h ư lĩăy, đừng, chớ, các th á n từ , q u á n n g ữ cảm th ả n n h ư ô, ô i ú i c h ị trời đâì ơi h a y các th à n h p h ẩ n h ô gọi n h ư nảy..., thưa..., hỡi...
không xxxàt hiện tro n g cú đ ư ợ c p h ó n g chiêu trong tổ h ợ p cú p h ỏ n g chiếu chính p h ụ . Ví dụ:
lOa. A n h ta toe toét Cĩỉỉri hỏi ông tru n g tá:
"Có chu\/ện ^ ở đấỵ vậy, thua tru n g tá?'*
lOb. A n h ta toe toét a m hỏi ông tru n g tá xem có chuyện gi x à y ra ờ đó.
ĩ ĩa . Ba T ỷ thẳng thắĩí ỵ i u cSu tôi: "Hôm naỵ tôi chi làm cho anh thôi. "
ĩ lb . Ba T ỷ thằng thắn ỵêu cẫu tôi rằng ngàỵ hôm đó anh ta chỉ làm cho tôĩ thôi.
N h ư tro n g các ví d ụ trên đ â y , các y ế u tố s ờ chi đ ư ợ c ch u y ể n đ ổ í cho p h ù h ợ p với tìn h h u ố n g p h ó n g chiêu: trạ n g từ đ ịa đ iếm ở đâỵ tro n g p h á t n g ô n gốc đ ã đ ư ợ c c h u y ế n th à n h ở đó, trạ n g từ thèri g ian hỏm nay th à n h hôm đó, đại từ n h â n xư ng tôi th àn h anh ta v à anh ch u y ển th à n h tôi. C ụ m từ hô gọi thưa tru n g tá c ũ n g b ị tin h lược q u a q u á trìn h p h ó n g chiêu th ô n g báo lại.
Trong m ộ t sô' ngôn ngữ, th ứ c của các phát ngôn đ u ọ c p h ó n g chicu tKông C}ua Cịuá Uưih phóng chicu thông báo lại không đ ư ợ c lưu giữ n h ư trong cảc ví d ụ tiêhg Anh d ư ớ i đây:
Ĩ2a. "TTie transit system is not the original target** (thức tuyên bô).
(^H ệ thông trung chuỵển không phải là m ục tiêu được định trước từ đãu. '*).
12b. They believed the transit system w as not the original target, (thứ c tuyên bõ).
H ọ tin rằng hệ thôhg tru n g chuyển không phải là m ục tiêu được định trước từ đâu.
13ứ.'*Am I dreaming?'' (thửc nghi van, hữu cực) CCó phải tôi đang m ơ không?'*)
13b. Ịiỉla wondered iflwhether she was dreaming or noi. (thứ c tuyẽn hô).
(]iỉỉa bàn khoăn không biẽì có phải m ình đang m ơ không).
Ĩ4a. "W hoknoios where?" (thức ĩĩghi v&ĩ, vô cục) f M i là ngư ời biẽi chỗ đỏ ớ đâu ?"').
Ĩ4b. She asked w e again who k n r jj where, (th ứ c tu y ên bô).
(Cô hòi lại tôi xem ữi là ngirời biêỉ chỗ đó ở đâu) 15. "H o w w o n d erýu V /'(th ứ ccả m thán)
C T u y ệ i i h ậ t r i
ĨS b .T h e m an said that the sem e was w onderful.(th ứ c tu ỵ ên bô).
(Ngirời đàn ôrtg nói quang cảrửĩ tíiật là tuyệt Xĩời.) ló a . ''Go o u t! "(thức m ệnh lệnỉt)
ngoài! ”)
16b. The D u k e asked the servant to go out.
(th ứ c tu y ên bỗ).
N gài Bá Tước ra ỉệnh cho anh hau ra ngoài.
N h ư tro n g các v í d ụ trẽ n đ â y , thức cúa các p h á t n g ô n 12a, 13a, 14, 15a, ló a c u â q u á trìn h p h ó n g ch iẻu th ô n g b á o lại đ ế u biêh đổi s a n g th ứ c tu y ê n bôý đ ặ c b iệ t th ứ c cua p h át n g ô n 12a là n g h i v â h h ữ u cự c n ê n khi đ ư ợ c p h ó n g ch iêu có th êm if/w hether đi k èm
T ro n g tiẽ h g V iệt q u a q u á trìn h p h ó n g c h iế u th ô n g b á o lại, các th ứ c c ủ a cú đ ư ọ c p h ó n g ch iêu c ũ n g có s ự th a y đ ố i so y ýị th ứ c c ủ a p h á t n g ô n g ô c n h ư vậy . V í dụ:
17«. 'T rí nhớ dũi hạn chi có ờ ỉoat 'ĩgươi."
(th ứ c tu ỵ ên bõ).
Ĩ7b. Trước đây ngtrời ta cho rằng trí nhó dài hạn chỉ cỏ ở ỉoài người, (th ứ c tu ỵ ên bô).
18a. **Anh th a y nơi này th ến à o ? '* (th /c nghi vấn, p h i cực).
Ĩ8b. K h ư ơ n g hòi tôi th ấ y nơi đó u ế nào.
(ìh ứ c tu y ễn bô).
Ĩ9a. '^Anh có thích nơi nàỵ kh ô n g ? ' (thức nghi vấn, h ữ u cực).
Ĩ9b. K hư ơ ng hói tôi có thích nơi nàỳ không, (th ứ c iu y ên bõ).
20a. '^Khương thật á ẹ p r (th ứ c cảm then) 20b. Tôi thôi lên rằng K hư ơng thật đợỊ. (thức tuỵễn bõ).
2 ĩa . "Cá/ tạo vư ờ n tạp n h ư n g nhớ ỊÌử lại m ay h ụ i tre. " (th ứ c mệnh ìệnh).
Nguyễn Thị Miỉíh Tâm / Tạp chí Khoứ học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 24 (2008) 127-734 133
210 ÔìĩịỊ dận con cháu cải tạo vườĩt tạp ìĩhirrĩ^ n h ớ g iữ ỉạ i m a y bụi tre. (th ứ c tu ỵ ên bôX
Trong các VI đ ụ trên , th ứ c c ũ a các p h á t n gôn 19a. 20a. 21a đ ể u k h ô n g đ ư ợ c g iữ nguyên m à c h u y ế n th à n h th ứ c tu y ê n b ố q u a q u á trình p h ó n g ch iẽb th ô n g b á o lại. N h ư vậy, trư các p h á t n g ô n có th ứ c tu y ê n bỏ^ các p h á t ngôn còn lại tro n g tien g V iệt k h ô n g lư u g iữ đư ợc thức.
Tóm ìại, q u á trìn h p h ó n g c h iê u th ô n g b á o lại cỏ th ể k h ô n g lu ti g iử đ ư ợ c m ọ i th à n h p h ẩ a đặc điếm củ a p h á t n g ô n g ô c tro n g cú đ ư ợ c p h ó n g chiếu.
5. K ết lu ận
N h ư đ ă chi ra ò p h ẩ n d ẫ n luận^ m ụ c đích c ủ a bài viết n ày là k h ảo sát các đ ặ c đ iể m của tô h ợ p cú p h ó n g c h iê u ch ín h p h ụ tro n g tiếng Việt. Q uá trin h k h ả o sát đ ả Ih u đ ư ọ c m ộ t kêt q u ả ban đ ẩ u v ẽ đ ặ c d icm c ủ a tổ h ọ p cú p h ó n g chiếu c h in h p h ụ tro n g tiê h g V iệt d ự a trê n q u an điếm c h ứ c n ă n g h ệ th ố n g . X ét v ề đ ặc đicm cùa đ ộ n g từ d ù n g đ ế p h ó n g chiêu
t r o n g t ỗ K ợ p c ú p h ó n g r h i p u r h í n h p h ụ . C Á C
đ ộ n g từ n ày p h ụ th u ộ c v ào thái đ ộ cú a p h á t n gôn th ế đỏì v ó i p h á t n g ô n đ ư ợ c p h ó n g chiếu và th ứ c củ a p h á t n g ô n đ ư ợ c p h ó n g chiếu. MỘI s ố đ ộ n g Kr h à m c h ứ a các đ ậc đ iềm liên n h ân h a y m iêu tả th ái đ ộ , cả m giác, đ ộ n g iàc, củ chi đ i kcm p h á i n g ô n k h ô n g đ ư ọ c sử d ụ n g là m đ ộ n g từ tro n g q u á trìn h p h ỏ n g chiếu c ù a tố h ọ p củ c h ín h p h ụ . Bên cạnh đó, m ộ t sô' đ ộ n g từ cỏ c h ứ c n à n g n g ô n n g ữ q u á rõ n h ư tư ờ n g th u ậ t lại, n h ắc lại ý chính của m ộ t p h ả t n g ô n k h á c lại là đ ặ c trư n g c ủ a q u á trìn h p h ó n g c h iế u tro n g tổ h ọ p cú p h ó n g chiếu c h ín h p h ụ v \ c h ú n g k h ô n g d ư ọ c d ù n g tro n g tổ h ợ p cú p h ó n g ch iếu đ ă n g
lập. v ể vị trí c ủ a củ p h ó n g chiếu v à cú đư ợc p h ó n g chiẻíi, cú p h ó n g chiêu tro n g tố h ợ p cú p h ó n g cKiêb chính p h ụ tro n g tiêh g Việt k h ô n g b a o g iờ đ ứ n g sau cú đ ư ợ c phóng chiêu, ra't h iêm k h i d ử n g xen kẽ tro n g nội bộ cú đ ư ợ c p h ó n g chiêu m à ch ủ y ếu đ ứ n g trư ó c cú đ ư ợ c p h ó n g chiếu. V ẽ s ự kh ác b iệ t giữ a cú p h ó n g chiếu v à p h á t ngôn gôc, cú đ ư ợ c p h ỏ n g chiêu chi tru y ể n tải ý ch ín h cúa p h át n g ô n gôc n ên rẳlt nhiẽu ứ \àn h p h ẩ n n h ư các y ếu tố sò chi v à th ò i g ian bị th ay đ ổ i cho p h ù h ợ p với h o à n cán h p h á t ngôn, các n g ữ thái từ, q u á n n g ữ cảm thản, h a y các th à n h p h ẩ n hô g ọ i bị tin h lư ọ c q u a q u á trìn h p h ó n g chiếu th ô n g b á o lại. T h ứ c c ũ a p h á t n g ô n gôc cũ n g p h ầ n ló n k h ô n g đ ư ợ c lư u g iữ tro n g cú đư ợc p h ó n g chiêli. C ác đặc đ iểm c ủ a tổ h ợ p cú p h ó n g chiêU c h in h p h ụ tiếng Việt trìn h bày trê n đ â y là n h ữ n g đ ặc đ iế m co b ả n n h ấ t đư ợc tìm ra tro n g q u á trin h k h ảo sál. Với n h ữ n g k ết q u ả k h à o sát ỉh u đ ư ợ c n h ư trên, bài báo n ày g ó p p h ã n làm rõ khái niệm v ể q u á trình p h ó n g chiếu Irong tic'ng Việt, cụ th e là tro n g tố h ợ p cú p h ó n g chièb ch ín h p h ụ .
T ài liệ u th a m k h io
|1 | M .A .K . H d llid a y , A n Introduction to Functional Grammar, L o n d o n : A r n o ld , 1994.
[2] H o à n g V ă n V â n , N gữ pháp kinh nghiệm củíì củ tiih g Việt: M ô tà thệo qu a n đ iím chức năng h ị thõng. N X B K h o a h ọ c Xa h ộ i, H ả N ộ t 2005.
[3] D iộ p Q u a n g B an, N gữ Pháp Việt Nam: Phđn câu.
Hà Nội, N XB Đ ạ i H ọ c S ư P h ạ n \ 2004.
[4] Nguyền Thị Minh Tâm, Quan hệ phỏng chiếu trong lố hợp cú tíêhg Anh và Uẽhg Việt - So
s á n h tr ê n q u a n đ iể m c h ứ c n ă n g h ệ th ố n g , D ạ i
học Quôc gia Hà Nột« Hà Nội, Luận Vãn Thạc
S y , 2 0 )7 .
|5 ] H o à n g V ă n V ã n , Nghiên cứu dịch ihuật, NXB K h o a h ợ c X á h ộ i, H à N ộ i, 2005.
Hypotactic clause complexes of projection ữì Vietnamese
N g u y e n T h i M i n h T a m
134 Nguyễtì Thị M inh Tâm / Tạp chí Khoa học DHQCHNr Ngoại ngữ 24 (2008) Ĩ27-Ì34
D epartm ent o f Foreign Languages fo r Speríứ/ purposes, College o f Foreign Languages, Vietnam National U niversity, Hanoi, Pham Van D ong Street, Cau d a y , H a n o i Vietnam
C la u se c o m p le x e s is a te rm u s e d b y H a llid a y in h is S y ste m ic F u n c tio n a l G ra m m a r w o rk s as th e g ra m m a tic a l u n it a b o v e th e c la u s e in s te a d of the tra d itio n a l (erm « s e n te n c e ». C iau so c o m p le x e s a re c a te g o rise d in te rm s o f logical d e p e n d e n c y re la tio n in to p a ra ta ctic clau se c o m p le x e s a n d h y p o ta c tic c la u s e c o m p le x es. R e g a rd in g th e lo g ico -sem an H c re la tio n , clau se c o m p le x e s a re d iv id e d in to th e re la tio n o f e x p a n s io n a n d th e re la tio n o f p ro je c tio n . T h is stu d y a im s to in v e stig a te o n th e fe a tu re s o f h y p o ta c lic c lau se c o m p le x e s o f p ro je c tio n in V ie tn am ese.
