SỰ TÍCH HỢP THỂ LOẠI
TRONG TIỂU THUYẾT CHÙM NHO PHẪN NỘ CỦA JOHN STEINBECK Nguyễn Thị Thu Hằng Trường Đại học Sư phạm Huế thuhangsphue@gmail.com 0818786746
Tóm tắt: Với Chùm nho phẫn nộ (1939), John Steinbeck dẫn dắt người đọc bước vào địa hạt năng động, uyển chuyển của thể loại tiểu thuyết. Bằng nhiều cách thức khác nhau, nhà văn đã pha trộn, đan xen, tích hợp thể loại để chiếm lĩnh đời sống. Việc tích hợp thể loại không chỉ nới rộng quy mô, chiều kích phản ánh đời sống và tâm hồn con người mà còn thể hiện bản chất vừa cổ xưa vừa mới mẻ của tiểu thuyết, khả năng “vượt biên” thể loại/loại hình của một thể loại năng động, trẻ trung, cởi mở. Bài viết này trình bày ba cách thức chủ yếu đã được John Steinbeck sử dụng để tích hợp thể loại trong tiểu thuyết Chùm nho phẫn nộ. Đó là sự tiếp biến các huyền thoại Kitô giáo, sự tích hợp thể loại phi hư cấu và hư cấu, sự xâm nhập của các yếu tố âm nhạc, hội họa vào tiểu thuyết.
Từ khóa: Tích hợp thể loại, Chùm nho phẫn nộ, John Steinbeck
1. MỞ ĐẦU
Tiểu thuyết là thể loại có cội rễ xa xưa từ văn hóa dân gian, được đặt những nền móng đầu tiên vào thời Hy Lạp cổ điển, hậu kì trung đại, Phục Hưng và nhanh chóng trở thành thể loại chủ đạo chiếm lĩnh văn đàn. Như một “thể loại luôn luôn chuyển biến”, nét đặc thù của tiểu thuyết là “không để cho bất cứ một dạng thức nào của nó được ổn định” [1, tr.26]. Nó không chỉ “tiểu thuyết hóa”, đổi mới các thể loại khác mà bản thân thể loại tiểu thuyết cũng không ngừng tự làm mới bằng cách tích hợp, pha trộn nhiều yếu tố thể loại khác để trở thành một “thể loại năng sản”.
Không những dung nạp những yếu tố thể loại văn học khác, tiểu thuyết còn cởi mở với các thể loại phi văn học. Vậy là, tiểu thuyết điềm nhiên “phá rào”, “bước qua mọi ranh giới đặc trưng của văn học - nghệ thuật” [1, tr.66] trước sự ngỡ ngàng của các thể loại khác để trở thành thể loại dẫn đầu trong việc chiếm lĩnh đời sống và tâm hồn con người.
Tuy là nền văn học sinh sau đẻ muộn nhưng văn học Mỹ đã nhanh chóng nhịp bước cùng những nền văn học lớn như Anh, Pháp, Nga… qua hai thế kỉ văn chương sôi động (thế kỉ XIX, XX), đặc biệt là thế kỉ XX với tên tuổi của các tiểu thuyết gia như Ernest Hemingway, William Faulkner, John Steinbeck… Khác với lối viết khô, ngắn gọn, ẩn chìm của Ernest Hemingway hay dòng ý thức miên man, khám phá chiều sâu tâm lí nhân vật của William Faulkner, John Steinbeck đã xác lập một phong cách tự sự vừa nghiêm túc vừa hài hước, vừa truyền thống vừa hiện đại, mà Chùm nho phẫn nộ là một tiểu thuyết điển hình. Tác phẩm đã góp phần lớn nâng cao vị thế của John Steinbeck lên tầm của những nhà văn tiêu biểu làm nên thời đại tiểu thuyết Mỹ. Không chỉ chứa đựng những giá trị hiện thực, nhân đạo sâu sắc,
Chùm nho phẫn nộ còn là một cuộc phiêu lưu lối viết của Steinbeck ở địa hạt năng động, uyển chuyển của thể loại tiểu thuyết. Trong đó, sự pha trộn, đan xen, tích hợp thể loại được nhà văn vận dụng tối đa để chiếm lĩnh đời sống một cách hiệu quả.
Bài viết này trình bày ba cách thức chủ yếu đã được John Steinbeck sử dụng để tích hợp thể loại trong tiểu thuyết Chùm nho phẫn nộ. Đó là sự tiếp biến các huyền thoại Kitô giáo, sự tích hợp thể loại phi hư cấu và hư cấu, sự xâm nhập của các yếu tố âm nhạc, hội họa vào tiểu thuyết.
2. NỘI DUNG
2.1 SỰ TIẾP BIẾN CÁC HUYỀN THOẠI KITÔ GIÁO
Là một nhà văn say mê các câu chuyện cổ, John Steinbeck thường sử dụng các motif, mẫu gốc trong kinh thánh và các chủ đề, huyền thoại cổ xưa. Theo Thomas Fensch, “Chiếc cốc vàng kể lại huyền thoại tên cướp biển Henry Morgan; Gửi vị thần chưa biết sử dụng huyền thoại cổ về vị vua đánh cá; Thị trấn Tortilla Flat và Phố Cannery sử dụng các ngụ ngôn về vua Arthur; Trong trận chiến mơ hồ với tôi, dường như gợi tới điển tích kinh thánh về việc đánh mất sự ngây thơ và chối từ ân sủng trong Vườn Địa đàng; Của chuột và người, Phía Đông vườn Địa đàng rõ ràng là kể lại chuyện Cain và Abel (tôi có phải là kẻ canh giữ người anh em của mình?”
[7, tr.26-27]. Và Chùm nho phẫn nộ, thiên tiểu thuyết vĩ đại của ông, cũng không phải là ngoại lệ, khi Steinbeck sử dụng nhiều hình ảnh, motif, nhân vật tham chiếu đến các huyền thoại Kitô giáo. Trong đó, hành trình đến miền đất hứa của bộ lạc người Israel và trận đại hồng thủy là những mẫu gốc tiêu biểu. Tuy nhiên, nhà văn không sao chép hay mô phỏng huyền thoại Kitô giáo một cách giản đơn mà tiếp biến nó để tổ chức truyện kể như một ngụ ngôn thời hiện đại. Đây cũng chính là một trong những đặc điểm quan trọng thể hiện tính chất vừa cổ sơ vừa hiện đại cho tiểu thuyết John Steinbeck.
Tiểu thuyết Chùm nho phẫn nộ được sáng tác dựa trên bối cảnh lịch sử nước Mỹ vào cuối những năm 20 đến những năm 30 của thế kỉ XX, cuộc Đại Suy Thoái (The Great Depression). Đó là thời kì nền kinh tế Mỹ rơi vào cuộc khủng hoảng nghiêm trọng, kéo theo đó là nạn thất nghiệp của công nhân thành thị. Ở nông thôn, thực tế còn bi đát hơn khi người nông dân mất đi ruộng đất. Thiên tai, mất mùa khiến họ trở thành con nợ của các chủ đồn điền. Cùng với sự phát triển của máy móc, sự mở rộng của ngân hàng, các điền chủ cướp hết đất đai, nhà cửa của hàng triệu nông dân nghèo, biến họ trở thành những kẻ vô gia cư. Số phận trớ trêu ấy đã đẩy những con người khốn khổ bước vào hành trình đến miền đất hứa California.
Câu chuyện bi thương đó gợi nhắc huyền thoại một bộ lạc người Do Thái và hành trình từ Ai Cập, chốn ngục tù, băng qua sa mạc để đến vùng đất Canaan (miền đất hứa). Kinh thánh đã ghi lại sự kiện này như sau: một lần trong khi Moses dẫn cừu đi sâu vào vùng núi thiêng Sinai, bỗng nhiên Thiên Chúa hiện ra ở giữa một bụi gai đang bốc cháy. Ngài nói với Moses: “Ta đã thấy nỗi thống khổ của dân ta ở Ai
Cập, nơi họ đang bị đối xử như nô lệ. Ta sẽ giải phóng chúng khỏi đất nước tàn bạo đó, và ban cho chúng một mảnh đất khác tốt lành, đượm sữa và mật. Vì thế, ngươi, Moses, phải dẫn dắt dân ta ra khỏi Ai Cập về miền đất hứa” [4, tr.36]. Trải qua bốn mươi năm ròng rã, Moses đã dẫn đầu đoàn người đặt chân lên miền đất hứa, vùng đất hứa hẹn nhiều điều tốt lành. Từ đó, huyền thoại Kitô giáo này được xem như là khát vọng trở về với cội nguồn hoặc thay đổi hiện tại, tìm kiếm miền đất mới.
Giống như những người Israel hành hương đến miền đất hứa, những người nông dân nghèo trong Chùm nho phẫn nộ cũng phải đi tìm một vùng đất mơ ước, nơi họ được sống như những CON NGƯỜI. Tiếp nối truyền thống viết về sự di chuyển trong văn học phương tây, Steinbeck đã khắc họa thành công hành trình đến California của những gia đình nông dân ở Oklahoma. Tuy nhiên, khác với huyền thoại trong kinh thánh, tác giả không chỉ tái hiện hành trình của một đoàn người vô gia cư, những con người không tên, không tuổi, chỉ là những đám đông vô danh mà còn tô đậm hành trình ấy bằng cuộc chuyển di bất đắc dĩ của gia đình Joad. Do đó, công cuộc tìm kiếm cuộc sống mơ ước của những cố nông được nhà văn tạo dựng vừa khái quát vừa cụ thể. Điều này đem lại tính chân thực, bao quát cho thể loại tiểu thuyết trong nỗ lực chiếm lĩnh đời sống.
Trong cuộc chuyển di bất đắc dĩ đó, những người nông dân bị xua đuổi khỏi mảnh đất gắn liền với quá khứ của họ, tổ tiên của họ, nơi họ đã trải qua “những năm tháng lụt lội, những năm tháng mưa lũ và những năm tháng khô hạn”, để tiếp tục hành trình sống nhọc nhằn với ước mơ có thể sinh tồn ở “miền đất trù phú… tại California, bốn mùa hoa trái” [5, tr.285]. Cũng trên hành trình đến đất hứa California, những người di cư “đã trải qua bao nhiêu chuyện lạ lùng, bao nhiêu chuyện đắng cay khốc liệt với bao nhiêu chuyện cao đẹp đến nỗi niềm tin luôn được thổi bùng lên, nhen lên mãi mãi” [5, tr.256]. Cùng với hàng loạt gia đình bất hạnh khác, cả nhà Joad buộc phải rời bỏ mảnh đất cha ông để lại, tìm kiếm một vùng đất mới để duy trì sự sống. Chen chúc trên chiếc xe cũ kĩ, chật chội là ba thế hệ: ông bà, cha mẹ, con cái nhà Joad. Họ lầm lũi ra đi như những kẻ trốn chạy quê nhà. Hành trang họ mang chỉ có chút ít đồ đạc và niềm tin mãnh liệt về một vùng đất đầy hoa thơm trái ngọt, về một xứ sở tự do và công bằng cho tất cả mọi người. Niềm tin, niềm hi vọng đó đã giúp những người dân nghèo trụ vững trên ranh giới giữa sự sống và cái chết, để tiếp tục hành trình sống. Nhưng cũng chính niềm hi vọng lớn lao đó đã khiến họ thất vọng, thậm chí có những người rơi vào tuyệt vọng.
Trái ngược với câu chuyện trong kinh thánh, những người nông dân nghèo trong tác phẩm không tìm thấy tự do, hạnh phúc, sung túc ở California, mà chỉ chuốc thêm khổ đau và thành kiến ở xứ sở của mặt trời và cam. Không giống như hành trình của người Do Thái, đặt chân đến miền đất hứa là hoàn tất hành trình và đạt được ước nguyện ban đầu, trong Chùm nho phẫn nộ, sau khi đến đất hứa California, hành trình của gia đình Joad và đám đông di cư vẫn chưa dừng lại, họ
vẫn tiếp tục di chuyển, bôn ba khắp nơi để kiếm cái ăn cái mặc, duy trì sự sống.
Thậm chí đến cuối tác phẩm, cả nhà Joad vẫn tiếp tục di chuyển với hi vọng tìm được một nơi tốt đẹp hơn. Vậy là, người Do Thái tìm thấy vùng đất đượm sữa và mật ong, còn người nông dân cùng quẫn trong tiểu thuyết của Steinbeck vẫn không thoát khỏi bóng ma của sự đói rách và kì thị.
Huyền thoại về trận đại hồng thủy trong kinh thánh cũng được nhà văn tiếp biến trong truyện kể. Ở phần cuối truyện, các đám mây kéo tới, một trận gió ác liệt nổi lên. “Mưa bắt đầu rơi. Thoạt tiên là những cơn mưa nhỏ triền miên, rồi đến những trận mưa rào xối xả” [6, tr.428]. Trận mưa lớn, kéo dài ròng rã nhiều ngày khiến đất đai uống nước no nê, hồ ao bùn ngập ngụa, những dòng suối ngập nước, chảy tràn xuống sông, trút thác lũ xuống thung lũng, những cánh đồng chìm trong biển nước xám xịt, nước nhấn chìm đường cao tốc. Trận lụt kinh hoàng này không chỉ tàn phá thiên nhiên, đất đai, cây cỏ, muông thú mà còn đe dọa đến sinh mạng của những người di cư. Giờ đây, nỗi kinh hoàng đối với họ không phải chỉ có nạn thất nghiệp, cái đói mà còn là bệnh tật, chết chóc và những định kiến ngày một khắc sâu trong thâm tâm của những kẻ giàu có, những người bản xứ. Nguy hiểm thay khi lòng trắc ẩn biến thành cơn giận dữ, rồi thành nỗi lo sợ. Kinh hoàng thay khi cái đói và nỗi sợ đẻ ra sự phẫn nộ. Không thể nhìn mưa lũ tàn phá, hủy hoại tất cả, đe dọa sinh mạng, cả nhà Joad dắt díu nhau đi tìm một nơi cao ráo hơn dưới sự dẫn đầu của Ma Joad. Cái đói và cái rét chưa thể bị khuất phục ngay lập tức nhưng tình yêu thương giữa những con người cùng khổ, sự kết đoàn của họ cùng với sự hồi sinh của đất đai, cây cỏ sau một biến cố kinh hoàng khiến chúng ta vững tin hơn vào con đường phía trước của những kẻ bị xua đuổi, của những người chẳng còn gì để mất.
Trận lụt kinh hoàng ở cuối tác phẩm và sự tái sinh dẫu còn yếu ớt của những người di cư gợi nhắc đến huyền thoại Đại hồng thủy trong kinh thánh. Nếu như ở trong câu chuyện cổ xưa, loài người bị Thiên Chúa trừng phạt vì sự suy đồi đạo đức thì ở trong tiểu thuyết John Steinbeck, đó không hẳn chỉ là sự phẫn nộ của thần linh mà hiện hữu hơn là tấn kịch đau đớn của những người nông dân nghèo do chính đồng loại của họ gây ra, là nửa kia, là mặt trái của “văn minh”, “hiện đại hóa”. Khác với huyền thoại xưa, chẳng có thần linh, thiên sứ nào báo trước hiểm họa để cứu vớt những người di cư mà chỉ có niềm tin, tình yêu thương, sự kết đoàn là sức mạnh tinh thần giúp họ vượt qua khổ nạn để tiếp tục hành trình sống.
Như vậy, sự tiếp biến những huyền thoại Kitô giáo đã mang lại hình hài mới mẻ cho truyện kể của Steinbeck. Đó không phải là một sự vay mượn thuần túy mà ẩn chứa trong đó còn là cá tính sáng tạo của nhà văn và nhu cầu đổi mới thể loại tiểu thuyết. Sự tiếp biến này đạt đến hiệu quả thẩm mĩ cao khi tiểu thuyết Chùm nho phẫn nộ trở thành một ngụ ngôn hiện đại. Số phận của những người nông dân bị tước đoạt đất đai, số phận của hàng ngàn gia đình cố nông như gia đình Joad là một ẩn dụ lớn lao cho tấn kịch của con người trong thời đại kĩ nghệ, hiện đại hóa. Và cái giá mà loài người phải trả cho tham vọng chiếm đoạt thiên nhiên, điều khiển mẹ Tự
nhiên quả là rất đắt. Đó là bài học sâu sắc mà người đọc nhận được khi tiếp cận tác phẩm. Bằng diễn ngôn đa tầng và đặc biệt là sự tiếp biến huyền thoại Kitô giáo một cách uyển chuyển, John Steinbeck đã thực hiện một cuộc phiêu lưu lối viết đầy kì thú. Ở đó, “huyền thoại được trộn lẫn với những câu chuyện nhỏ; chúng trở thành một phần của đời sống thường ngày như phương cách những câu chuyện đời thường có thể trở thành huyền thoại cùng với thời gian và trong một số tiểu thuyết nhất định” [9].
2.2 SỰ TÍCH HỢP THỂ LOẠI PHI HƯ CẤU VÀ HƯ CẤU
Văn bản nói chung thường được phân chia thành hai loại lớn: hư cấu và phi hư cấu. Thơ ca, kịch, truyện ngắn, tiểu thuyết… thuộc loại hư cấu. Phi hư cấu bao gồm nhiều thể loại chẳng hạn như: tiểu sử, hồi kí, báo chí, các văn bản lịch sử, khoa học, kinh tế… Sự phân biệt giữa hư cấu và phi hư cấu chủ yếu căn cứ vào thế giới được mô tả trong tác phẩm là thế giới tưởng tượng hay là thế giới thực. Bên cạnh đó, còn có các thể loại trung gian như phóng sự, ký sự, nhật ký… Ranh giới của các thể loại nói trên thường không tuyệt đối mà thậm chí còn chuyển hóa, xâm nhập, đan xen vào nhau. Ở lĩnh vực của tiểu thuyết, một thể loại hư cấu vô cùng uyển chuyển, năng động, sự xâm nhập giữa hư cấu và phi hư cấu càng được thể hiện rõ nét hơn, đặc biệt với những tiểu thuyết gia có bút lực linh loạt, dồi dào.
Là một nhà văn quan tâm đến những vấn đề xã hội, lịch sử, một nhà báo lão luyện, nắm bắt từng chuyển biến của thời đại, John Steinbeck thường tích hợp yếu tố phi hư cấu vào trong tiểu thuyết để kiến tạo những tác phẩm vừa chân thực vừa giàu trí tưởng tượng. Chùm nho phẫn nộ được John Steinbeck thai ghén trong một thời gian dài. Hơn sáu năm thu thập tư liệu và trải nghiệm, Steinbeck đã nuôi dưỡng niềm say mê với chủ đề nỗi thống khổ của những nông dân di cư nghèo khó để tạc hình ý tưởng thành truyện kể vào năm 1939. Người đọc có thể chiết xuất từ tiểu thuyết rất nhiều yếu tố phi hư cấu, nhiều “mẫu gốc” trong đời thường được nhà văn cấy vào tác phẩm. Nổi bật nhất là cuộc di cư khổng lồ của những người nông dân bị phá sản, bị tước mất đất đai do ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng kinh tế những năm 1930 và sự kiện cơn bão đen (Dust Bowl) hay còn gọi là Thập niên ba mươi dơ bẩn với hiện tượng nhiều cơn bão và lốc cuốn theo nhiều cát bụi hủy hoại các đồng cỏ, gây ra nhiều thiệt hại nghiêm trọng cho nông nghiệp và hệ sinh thái của Bắc Mỹ.
Những sự kiện có thật này đã được Steinbeck miêu tả sinh động trong tiểu thuyết:
“Bụi đường dâng cao, trải rộng, rơi xuống đám cỏ bên bờ và trong các đám ruộng.
Rồi gió nổi lên ào ào, dữ dội ác liệt, tấn công lớp vỏ cứng do mưa tạo nên trên cánh đồng. Dần dà, bầu trời tối sầm lại sau màn bụi hỗn loạn, lướt qua mặt đất, cuốn bụi tung mịt mù” [5, tr.13]. Chương 1 của tiểu thuyết ngập tràn bụi và cái nóng ăn mòn da thịt, mở ra một viễn cảnh không mấy tươi sáng cho những người nông dân và gia đình của họ. Giữa khung cảnh bị bao trùm bởi bụi bặm và cái nóng, cuộc di cư khổng lồ của những người nông dân mất đất đai được ẩn ngụ qua biểu tượng hành trình của chú rùa chậm chạp, ì ạch, nặng nhọc nhưng kiên quyết tiến lên phía trước
trong chương 3. Đến chương 5, người kể mới hé lộ cho chúng ta biết nguyên nhân dẫn đến cuộc di dân này: chế độ tá điền đã hết thời bởi một chiếc máy cày với một người có thể thay thế hàng chục người, mùa màng thất bát khiến người nông dân không còn đủ cái ăn và nạp thuế, nghĩa là họ không thể giữ được đất đai nơi họ “đã sinh ra ở đây, đã từng liều mạng sống ở đây” và “đang chết ở đây” [5, tr.74]. Rõ ràng những sự kiện lịch sử xã hội khô khan được thổi vào tiểu thuyết một cách uyển chuyển, giàu hình ảnh; tính chất phi hư cấu và hư cấu đan cài vào nhau, làm tăng sức mạnh cho truyện kể. Có thể nói, John Steinbeck là nhà văn đã tái hiện xuất sắc bộ mặt xấu xa, tàn bạo của nước Mỹ “tự do, bình đẳng, bác ái” những năm 30 của thế kỉ XX. Vì vậy, Chùm nho phẫn nộ từng bị đốt và bị chỉ trích nặng nề lúc mới xuất bản. Đấy cũng là số phận chung của những tiểu thuyết thẳng thắn tấn công vào mặt tối của xã hội.
Ngoài ra, một số nhân vật của Steinbeck được tạc hình từ những nguyên mẫu ngoài đời như Jim Rawley, Jim Casy… Jim Rawley là viên quản trị trại Weetpatch, người đầu tiên hỏi thăm, động viên gia đình Joad ở Trạm vệ sinh. Jim được xem như người cha tinh thần của các thành viên trong trại. Nhân vật này mang bóng dáng của Tom Collins “người quản lí của một trong những cơ quan tái định cư đầu tiên” [2, tr.16], cũng là người đã ảnh hưởng đến khuynh hướng sáng tác của John Steinbeck và cung cấp những tư liệu quý giá về các trại định cư cho nhà văn. Vì vậy, Steinbeck đã dành tặng cuốn tiểu thuyết “cho Tom, người đã sống cùng nó”.
Jim Casy, mục sư đánh mất niềm tin, là một trong những nhân vật có mối liên hệ mật thiết với gia đình Joad. Hành trình của Jim Casy là hành trình tìm kiếm đức tin.
Dẫu rằng ông đã tử vì đạo như cách chúa Jesus đã từng chịu đựng, nhưng con đường của ông sẽ được tiếp nối bởi Tom Joad. Nhân vật này được xây dựng dựa trên nguyên mẫu của nhà sinh vật học và triết gia người Mỹ, Ed Ricketts, một người bạn thân của John Steinbeck.
Ở một góc nhìn khác, nhà nghiên cứu Hoàng Thị Thập cho rằng John Steinbeck đã kết hợp hai thể loại phóng sự và tiểu thuyết trong Chùm nho phẫn nộ như một phương cách để đối thoại văn chương, đối thoại với thể loại tiểu thuyết.
Trong 30 chương của toàn tiểu thuyết, có đến 16 chương miêu tả toàn cảnh mang tính chất phóng sự và 14 chương miêu tả cận cảnh số phận bi đát của gia đình Joad như một truyện kể độc lập. Các chương mang tính chất phóng sự cung cấp thông tin lịch sử xã hội và trình bày bối cảnh chung. “Tuy nhiên, sự kiện của chương phóng sự không phải là sự tiếp tục diễn biến của chương phóng sự mà như là một tình huống cụ thể của bối cảnh chung được trình bày trước đó. Không liên quan trực tiếp nhưng tất cả các chương phóng sự toàn cảnh khi khép lại đều có vai trò mở ra cho những hành động trong câu chuyện về gia đình Joad” [8, tr.3]. Nhận định này đã nêu bật ý nghĩa và mối liên kết giữa các chương mang tính chất phóng sự và các chương truyện kể. Tuy vậy, nếu nhìn từ thế giới được mô tả trong hai tuyến truyện, rõ ràng các chương phóng sự nghiêng về tính chất phi hư cấu nhiều hơn với các sự
kiện, biến cố, khung cảnh gắn liền với lịch sử, xã hội Mỹ. Bởi lẽ, Steinbeck đã dựa trên một chuỗi bảy bài báo (The Harvest Gypsies) viết về những người lao động nhập cư trong ngành nông nghiệp California đến từ miền Trung Tây đăng trên tờ báo San Francisco để sáng tác Chùm nho phẫn nộ. Các chương truyện kể lại đậm chất hư cấu với những nhân vật, hình ảnh, cốt truyện, chi tiết thuộc về thế giới hư cấu của Steinbeck. Hai kiểu loại này được bện xoắn vào nhau vừa góp phần thúc đẩy diễn trình truyện kể vừa bổ sung các yếu tố không gian, thời gian, các điểm nhìn xa - gần, cận cảnh - viễn cảnh. Từ đó, tính đa chiều của tiểu thuyết được nâng cao, khả năng phản ánh hiện thực của tác phẩm được nhân lên bội phần.
Như vậy, xuất hiện trong truyện kể của Steinbeck không chỉ là một văn bản văn chương thuần túy mà còn kết hợp với nhiều kiểu loại văn bản khác nhau như văn bản lịch sử, văn bản báo chí, văn bản tôn giáo… Điều đó cho thấy sự tích hợp giữa thể loại phi hư cấu và hư cấu trở thành một trong những đặc điểm quan trọng góp phần tạo nên diện mạo riêng của tiểu thuyết Steinbeck. Sự cách tân này cũng là một yêu cầu bức thiết của tiểu thuyết Mỹ thế kỉ XX nói riêng và tiểu thuyết nói chung.
2.3 SỰ XÂM NHẬP CỦA CÁC YẾU TỐ ÂM NHẠC, HỘI HỌA VÀO TIỂU THUYẾT Văn chương, âm nhạc, điện ảnh, hội họa… là những loại hình nghệ thuật cơ bản của nhân loại. Ranh giới giữa các loại hình này đã được phân chia rõ ràng. Tuy nhiên, trong quá trình cùng tồn tại và phát triển, sự xâm nhập, đan xen, xóa nhòa đường biên loại hình là một quy luật tất yếu. Theo Iu.M. Lotman: “Sự tương tác giữa những nghệ thuật khác nhau là biểu hiện cao nhất của quy luật chung về sự kết hợp các nguyên tắc cấu trúc khác nhau trong sáng tạo nghệ thuật” [3, tr.483]. Hơn nữa, tiểu thuyết – đứa con bất kham của văn chương – với đặc tính mở, động, mới mẻ, luôn luôn thâu nạp các loại hình khác vào thế giới nghệ thuật của nó. Ở khía cạnh này, Chùm nho phẫn nộ của Steinbeck là một bản hợp xướng của nhiều thể loại. Trong đó, sự xuất hiện của các yếu tố âm nhạc, hội họa là tiêu biểu hơn cả.
Yếu tố âm nhạc được thể hiện trước hết qua nhan đề của tiểu thuyết Chùm nho phẫn nộ (The Grapes of Wrath). Nhan đề này được lấy từ lời của bài Thánh ca chiến đấu của nền cộng hòa (The Battle Hymn of the Republic) do Julia Ward Howe, một phụ nữ, sáng tác: “Mắt tôi đã nhìn thấy vinh quang của Chúa hiện đến/
Người đang giẫm nát vườn nho nơi dự trữ những chùm nho phẫn nộ” (Mine eyes have seen the glory of the coming of the Lord/ He is trampling out the vintage where the grapes of wrath are stored). Từ ý nghĩa biểu trưng cho sự phẫn uất, trừng phạt của Thiên Chúa, nhan đề của tiểu thuyết Steinbeck ngụ ý về sự phẫn nộ như một quy luật tất yếu, “tức nước vỡ bờ”, của những người nông dân di cư bị đẩy đến đường cùng, ở ranh giới mong manh của sự sống và cái chết.
Trong tác phẩm, sự xuất hiện của nhân vật Jim Casy cũng gắn liền với chất liệu âm nhạc. Trên đường trở về quê nhà, sau khi được mãn hạn tù, Tom Joad chợt nghe một giọng nam cao cất tiếng hát: “Vâng, thưa ông, Người là đấng cứu rỗi của tôi/
Jesus là Đấng Cứu Rỗi/ Jesus giờ đây là Đấng Cứu Rỗi/ Không phải là trò đùa/
Không phải là quỷ sứ/ Jesus là Đấng Cứu Rỗi của tôi” [5, tr.44]. Con người đang dùng lời ca để ngợi ca Chúa, ngợi ca đấng toàn năng ấy lại là một mục sư đã đánh mất thiên hướng, không còn giảng đạo. Bởi lẽ, Jim Casy đau đớn nhận ra “Thiên hạ không còn mang tinh thần của Chúa trong họ nữa” [5, tr.47]. Trong thời đại “Chúa đã chết” (theo lời Nietzsche), con người đánh mất niềm tin, hoang mang, bơ vơ, lạc lõng. Vì vậy, bên cạnh hành trình sống của gia đình Joad, như một sự bổ khuyết tuyệt vời, hành trình của Jim Casy là hành trình tìm kiếm một đức tin mới trong thời đại mới. Dù phải đánh đổi bằng sinh mạng của mình nhưng mong ước của Jim Casy đã được Tom Joad tiếp tục thực hiện, khi anh nhận ra con đường của anh và những người cùng khổ không có con đường nào khác ngoài việc “tất cả cùng đoàn kết lại”
[6, tr.402] để đấu tranh. Đó là sự chuyển biến tất yếu để giành lấy quyền sống của những con người nghèo khổ, bị xua đuổi, bị đàn áp dã man: từ “Tôi” đến “Chúng ta”.
Đối với đám dân di tản, âm nhạc còn là một thú vui giải trí để tạm quên đi những nỗi nhọc nhằn cơ cực, để nâng cao đời sống của họ. Vì vậy, họ tận dụng tất cả các dụng cụ có thể tạo ra âm nhạc. Đó là khẩu cầm, một dụng cụ dễ mang theo:
“Với chiếc khẩu cầm người ta có thể chơi bất cứ thứ gì: giọng đơn the thé mảnh khảnh hoặc hợp âm, hoặc giọng hòa âm nhịp nhàng du dương. Bạn có thể nhào nặn âm nhạc trong đôi bàn tay khum lại, khiến cho nó rên rỉ hay khóc lóc như một kèn túi, khiến cho nó trầm và tròn trĩnh như một đại phong cầm, khiến nó lảnh lót và chua chát như ống sáo của người sơn cước” [6, tr.209]. Đó là đàn ghita, một thứ đàn quý giá hơn, khó học hơn khiến “ngón tay của bàn tay trái phải thành chai và đầu ngón tay cái bên phải rắn như sừng, những ngón tay trái xòe ra, xòe ra như chân nhện để nhấn xuống phím đàn” [6, tr.209]. Đó là vĩ cầm, loại đàn này hiếm và khó học hơn cả. Vào buổi tối - sau một ngày ròng rã di chuyển, tìm kiếm việc làm - đám đông di tản tập hợp lại, cùng khiêu vũ với “cả ba thứ, khẩu cầm, vĩ cầm, ghita cùng chơi điệu vũ quay, tiếng dây trầm của ghita rung lên như trái tim thổn thức, xen với tiếng lảnh lói của khẩu cầm và tiếng thánh thót của vĩ cầm” [6, tr.211]. Âm nhạc kết nối những con người xa lạ, biến những bước chân uể oải trở nên nhanh nhẹn hòa theo điệu nhạc, biến những gương mặt mệt mỏi hóa vui tươi, rạo rực và gợi nhớ lại những mối tình thuở vụng dại, ngây ngô. Sức mạnh của âm nhạc thật diệu kì và kì diệu hơn là khát vọng sống mãnh liệt của những kẻ bị hắt hủi, bị đẩy vào tình cảnh tha hương, bị tước đoạt quyền sống.
Bên cạnh việc tích hợp các yếu tố âm nhạc vào tiểu thuyết, truyện kể của Steinbeck còn chứa đựng những trang viết thấm đượm chất hội họa với đường nét, màu sắc, hình khối tinh tế khiến những câu văn như những nét bút dậm tô, những trang văn như những bức tranh vừa thực vừa thơ mộng. Người đọc ấn tượng với bức tranh ảm đạm, khô khốc của bụi ở phần đầu truyện: “Đêm trở lại, một đêm tối như mực, vì các ngôi sao không thể chọc thủng lớp bụi để rọi ánh sáng xuống, và ánh đèn từ cửa sổ hắt ra chỉ soi tỏ các mảnh sân. Bụi hòa trộn đều với không khí, tạo nên
một lớp bụi hỗn hợp bụi bặm. Nhà cửa đều đóng kín mít, các giải đệm bít chặt các khe cửa lớn, cửa sổ, nhưng bụi nhỏ li ti vẫn luồn lẻn vào phía trong nhà, đọng lại như bụi phấn hoa trên bàn ghế, bát đĩa” [5, tr.14-15]. Sự lặp lại của bụi tựa như sự trở lại của những chấm vẽ trong một bức tranh mà không gian nhuốm màu u tối tạo nên hiệu quả thẩm mĩ, gây ấn tượng mạnh cho người đọc về một khung cảnh ngột ngạt, bụi bặm. Trên nền cảnh đó, số phận bi đát của những người nông dân bị mất đất đai hiện lên đậm nét hơn.
Ngoài ra, nhà văn còn áp dụng phép viễn cận trong hội họa để tổ chức truyện kể. Lối vẽ này xuất hiện vào thế kỉ XV tại vùng đất nghệ thuật Florence của nước Ý, sau đó, nhanh chóng chi phối nghệ thuật hội họa phương tây đến tận thế kỉ XX.
Theo đó, các hình khối ở gần sẽ to lớn và nổi trội trong khi các hình khối ở xa sẽ gia giảm tỉ lệ tùy theo mức độ “tiến sâu vào không gian” của nó. Do đó, phép viễn cận tỏ ra có khả năng kì diệu trong việc tạo độ sâu cho không gian của bức tranh, vừa nhấn mạnh chi tiết vừa bao quát toàn cảnh. Trong tiểu thuyết Chùm nho phẫn nộ, John Steinbeck không chỉ miêu tả cụ thể, chi tiết số phận từng cá nhân của gia đình Joad mà còn tái hiện một cách khái quát số phận của đoàn người di cư từ bang Oklahoma đến California. Nếu như ở 14 chương kể về hành trình của nhà Joad nổi bật các hình tượng điển hình: Tom Joad - người lãnh đạo, người đi tìm lẽ sống trong thời kì biến động, Ma Joad - bức thành lũy kiên cố của gia đình, người duy trì, bảo vệ, gìn giữ gia đình khi thời thế thay đổi, Pa Joad - người đàn ông đánh mất vị thế, uy quyền trong gia đình, mục sư Jim Casy và hành trình tìm kiếm đức tin, Rosasharn - sự trưởng thành của người phụ nữ trong bối cảnh mới… Đây là những cá tính sắc nét, là những cá nhân nổi bật trong đoàn người di cư. Thế nhưng, nếu chỉ dừng lại ở việc mô tả số phận của một số cá nhân, một gia đình và dù cho việc tái hiện ấy có tinh tế, sắc cạnh đến mấy thì câu chuyện vẫn chưa thể chạm đến những vấn đề lớn lao, có tính phổ quát. Hơn nữa, tham vọng của Steinbeck khi viết Chùm nho phẫn nộ là tạo ra một tiểu thuyết mang tính chất sử thi. Vì vậy, hơn một nửa dung lượng của tác phẩm (16 chương còn lại) được nhà văn dùng để miêu tả một bức tranh toàn cảnh với không gian rộng lớn, dịch chuyển từ miền đông sang miền tây và thời gian đằng đẵng, hết ngày lại đêm, xuân hạ thu đông nối tiếp không ngừng và đặc biệt là gương mặt của những đám đông, không tên không tuổi. Ở đây, Steinbeck không chú trọng khắc họa tiểu tiết hoặc nếu có kể về một cá nhân thì cá nhân đó cũng mang gương mặt của đám đông mà hướng đến độ sâu của không gian, thời gian để tạo nên một nền cảnh rộng lớn, vĩ mô. Do đó, ngoài việc phản ánh bi kịch của những cá nhân, của những gia đình riêng lẻ, tiểu thuyết còn dựng lại số phận đau thương của một lớp người trong xã hội Mỹ lúc bấy giờ. Tuy nhiên, tác giả không tách rời mà xen kẽ hai tuyến truyện nhịp nhàng, khéo léo. Cảnh trong chương viễn cảnh gọi chuyện trong chương cận cảnh. Vì vậy, tiểu thuyết Steinbeck không rời rạc, chắp ghép mà trở nên gắn kết, linh hoạt. Vậy là, câu chuyện cá nhân được
đan cài trong câu chuyện của cộng đồng nhờ áp dụng phép viễn cận của nghệ thuật hội họa.
3. KẾT LUẬN
Với Chùm nho phẫn nộ, Steinbeck đã tiếp biến các huyền thoại Kitô giáo để tạo sinh một ngụ ngôn hiện đại; tích hợp thể loại phi hư cấu và hư cấu để đa bội hóa khả năng chiếm lĩnh đời sống của tiểu thuyết, tạo dựng một tác phẩm vừa hiện thực vừa hoang tưởng, vừa cụ thể vừa khái quát; lai ghép các yếu tố âm nhạc, hội họa để kiến trúc một áng văn chương đa hình, sống động. Sự tích hợp thể loại trong tiểu thuyết này hoàn toàn thống nhất với chiến lược tự sự của nhà văn, đó là: vừa tố cáo vừa ngợi ca, vừa căm phẫn vừa xót thương và trên hết là thái độ trân trọng khát vọng tồn sinh bất diệt của những kẻ bị áp bức, nhũng nhiễu, đứng giữa ranh giới mong manh của sự sống - cái chết, thiên thần - ác quỷ. Sự lai ghép, đan xen, tích hợp thể loại trong Chùm nho phẫn nộ biến một tác phẩm có chủ đề “một thời” và cách kể cổ điển trở nên mới mẻ, lạ lẫm và vượt ra ngoài biên giới của nước Mỹ.
Đây là một trong những đóng góp lớn lao của Steinbeck trên con đường đổi mới tiểu thuyết hiện đại Mỹ.
Bằng tư duy đối thoại, liên văn bản, John Steinbeck đã thực hiện cuộc đối thoại với hiện thực đời sống, văn chương nghệ thuật và những giá trị nhân văn muôn đời.
Do đó, những vấn đề được nhà văn đặt ra cách đây gần một trăm năm vẫn chưa bao giờ xưa cũ, mai một. Sự cách tân về mặt thể loại tiểu thuyết của John Steinbeck dẫu chưa quyết liệt như các tiểu thuyết gia cùng thời và sau này nhưng nó đã cho thấy ý thức đổi mới như một nhu cầu tất yếu của tiểu thuyết hiện đại và ý thức đa thể loại như một đặc trưng của văn học Mỹ.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Bakhtin, M. (1992), Lý luận và thi pháp tiểu thuyết (Phạm Vĩnh Cư dịch), Trường viết văn Nguyễn Du, Hà Nội.
[2] Bloom, H. (2005), Bloom’s guides: John Steinbeck’s The Grapes of Wrath, New York: Chelsea House.
[3] Lotman, Iu. M. (2015), Kí hiệu học văn hóa (Lã Nguyên, Đỗ Hải Phong, Trần Đình Sử dịch), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.
[4] Nhiều tác giả (1995), Kinh Thánh: Cựu Ước và Tân Ước, Nxb Thuận Hóa, TT. Huế.
[5] Steinbeck, John (1997), Chùm nho phẫn nộ (Phạm Thủy Ba dịch), tập 1, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội.
[6] Steinbeck, John (1997), Chùm nho phẫn nộ (Phạm Thủy Ba dịch), tập 2, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội.
[7] Steinbeck, John (2014), Thị trấn Tortilla Flat (Lâm Vũ Thao dịch), Nxb Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.
[8] Hoàng Thị Thập (2018), “Chùm nho phẫn nộ của John Steinbeck và những “đối thoại” để ngỏ”, Tạp chí Khoa học Đại học Tân Trào, số 7, tr. 47-54.
[9] Tóth, Gabriella (2010), “Myths and Contexts in John Steinbeck’s The Grapes of Wrath”, Americas, Vol 6, No 1, Available: http://americanaejournal.hu/vol6no1/gabriella-toth. Access:
14th Apirl 2019.
