ý niÖm vÒ ®«i ý niÖm vÒ ®«i ý niÖm vÒ ®«i

(1)

ng«n ng÷ & ®êi sèng sè 1+2 (159+160)-2009 66

Ng«n ng÷ víi v¨n ch−¬ng

ý niÖm vÒ ®«i ý niÖm vÒ ®«i ý niÖm vÒ ®«i

ý niÖm vÒ ®«i ---- cÆp cÆp cÆp cÆp trong ca dao ng−êi viÖt trong ca dao ng−êi viÖt trong ca dao ng−êi viÖt trong ca dao ng−êi viÖt vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh

lª thÞ th¾m

(Cao häc K14, §¹i häc Vinh)

1. Ng«n ng÷ “lµ h×nh thøc tån t¹i cña kinh

nghiÖm lÞch sö - x· héi” vµ “ý nghÜa cña c¸c

®¬n vÞ ng«n ng÷, ®Æc biÖt lµ tõ vµ tõ tæ, ®·

thÓ hiÖn h×nh thøc tån t¹i tinh thÇn cña thÕ giíi sù vËt, c¸c thuéc tÝnh vµ quan hÖ cña nã

®−îc thùc tiÔn chung cña x· héi kh¸m ph¸

ra, nh−ng ®· ®−îc c¶i biÕn ®i vµ ®−îc kÕt tô trong vá vËt chÊt ng«n ng÷” [A. N Li«n - chep, dÉn theo 6,24 - 25]. Ca dao lµ ng«n liÖu l−u gi÷ vÒ cuéc sèng, vÒ lèi øng xö còng rÊt

®Æc tr−ng v¨n ho¸ cña c¶ céng ®ång sö dông ng«n ng÷. Mçi mét lÇn trë vÒ víi kho tµng ca dao ng−êi ViÖt chóng ta kh«ng khái xóc ®éng bëi ë ®ã, chóng ta ®−îc b¾t gÆp nh÷ng suy nghÜ, nh÷ng ý niÖm rÊt ®çi thiªng liªng vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh. Trong ®ã cã ý niÖm vÒ

®«i - cÆp.

ý niÖm hay quan niÖm (concept) lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh tri nhËn truyÒn thèng d©n téc, t«n gi¸o, hÖ t− t−ëng, kinh nghiÖm sèng, h×nh t−îng nghÖ thuËt, c¶m xóc … vµ hÖ thèng gi¸ trÞ ®Ó t¹o nªn c¸c biÓu t−îng tinh thÇn. Vai trß chñ yÕu cña ý niÖm trong t−

duy lµ ph¹m trï ho¸, tøc nhãm häp nh÷ng

®èi t−îng cã sù gièng nhau nhÊt ®Þnh nµo ®ã thµnh nh÷ng líp t−¬ng øng. Nã quy nh÷ng c¸i ®a d¹ng cña c¸c hiÖn t−îng quan s¸t

®−îc,®−a chóng vµo mét hÖ thèng vµ cho phÐp l−u gi÷ nh÷ng kiÕn thøc vÒ thÕ giíi kh¶

h÷u. Do vËy, ý niÖm lµ “nghÜa trõu t−îng

®−îc tõ ng÷ vµ c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ kh¸c biÓu ®¹t vµ nã thÓ hiÖn c¸ch nh×n thÕ giíi cña con ng−êi qua ng«n ng÷ tù nhiªn vµ v¨n

ho¸ cña céng ®ång sö dông ng«n ng÷ ®ã”

[3,74].

§«i lµ “tËp hîp gåm hai vËt cïng lo¹i, hai c¸ thÓ t−¬ng øng víi nhau vµ lµm thµnh mét

®¬n vÞ vÒ mÆt chøc n¨ng, c«ng dông hoÆc sinh ho¹t” [8,336]; cÆp lµ “tËp hîp gåm hai vËt, hai c¸ thÓ cïng lo¹i ®i ®«i víi nhau thµnh mét thÓ thèng nhÊt” [8,119]. Trong bµi viÕt nµy, ®«i – cÆp ®−îc sö dông ®Ó chØ tËp hîp hai c¸ thÓ cïng lo¹i ®i ®«i víi nhau ®Ó t¹o nªn mét thÓ thèng nhÊt vÒ chøc n¨ng.

2. Trong ca dao, ý niÖm ®«i - cÆp ®−îc biÓu ®¹t b»ng nhiÒu ph−¬ng thøc kh¸c nhau.

Trong ph¹m vi bµi viÕt nµy, chóng t«i chØ kh¶o s¸t ý niÖm ®«i - cÆp ®−îc biÓu ®¹t b»ng tõ vùng.

2.1. Tõ b×nh diÖn tõ vùng, ®«i - cÆp trong ca dao vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh ®−îc biÓu ®¹t trùc tiÕp qua danh tõ ®«i, qua c¸c ®ång nghÜa ý niÖm

a. §«i lµ mét trong nh÷ng tõ ®−îc sö dông nhiÒu nhÊt trong ca dao vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh: “Cho anh c¾t víi chung t×nh lµm

®«i”, “… ta quyÕt lÊy m×nh lµm ®«i “, “Thµ r»ng chiÕu l¸c cã ®«i”…

Ng−êi ta ®i ®ãn vÒ ®«i

Th©n anh ®i lÎ vÒ loi mét m×nh.

b. ý niÖm vÒ®«i – cÆp cßn ®−îc thÓ hiÖn qua c¸c tËp hîp tõ ®ång nghÜa ®−îc ®Þnh danh râ h¬n, cô thÓ h¬n nh−: ®«i ta, ®«i vî chång, ®«i ®òa, ®«i chim, ®«i cu …

- C« cßn c¾t n÷a hay th«i

Cho anh c¾t víi lµm ®«i vî chång

(2)

Sè 1+2 (159+160)-2009 ng«n ng÷ & ®êi sèng 67

- §«i ta lµ b¹n thong dong

Nh− ®«i ®òa ngäc n»m trong m©m vµng…

c. ý niÖm ®«i cÆp trong ca dao vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh ®−îc biÓu ®¹t phong phó nhÊt qua c¸c ®ång nghÜa ý niÖm, tøc b»ng c¸ch “chuyÓn tõ tªn gäi cã cÊu tróc ng÷ nghÜa nµy sang tªn gäi cã cÊu tróc ng÷ nghÜa kh¸c”

[V. G¾c, dÉn theo 6,54]. Nh− ®· nªu ë phÇn trªn, c¸c nÐt nghÜa chung cña “®«i - cÆp” lµ : (i) hai c¸ thÓ t−¬ng øng víi nhau, (ii) hîp thµnh mét thÓ thèng nhÊt, (iii) ®Ó cïng thùc hiÖn mét chøc n¨ng x¸c ®Þnh. Do ®ã, nãn cïng víi quai, thuyÒn cïng víi l¸i lµ hai ®ång nghÜa ý niÖm cña ®«i - cÆp.

- Chßng chµnh nh− nãn kh«ng quai Nh− thuyÒn kh«ng l¸i, nh− ai kh«ng chång

CÊu tróc ®ång nghÜa ý niÖm ®«i - cÆp ®−îc sö dông rÊt nhiÒu trong ca dao: tr©u - cá, g¹o - sµng, tr¨ng - giã, h−¬ng - hoa, kh¨n - tói, thuyÒn - bÕn, ngùa - yªn, cau - buång, trÇu - cau, ch¨n - gèi, chïa - s−, chiÕu - ch¨n, kho¸

- ch×a, ®ã - hom, giá - hom, r©u t«m - ruét bÇu, ®òa ngäc - m©m vµng, c¸ - n−íc, s«ng - n−íc, m©y - rång, d©u - t»m, cóc - khuy, kim - chØ…

- Tr©u kia c¨n cá bê ao,

Anh kia kh«ng vî ®êi nµo cã con!

- §«i ta th−¬ng m·i nhí l©u

Nh− s«ng nhí n−íc nh− ngµnh d©u nhí t»m.

C¸c cÊu tróc biÓu ®¹t ®ång nghÜa ý niÖm

®«i – cÆp v« cïng phong phó vµ ®a d¹ng.

Chóng lµ nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn râ nhÊt t©m thøc cña ng−êi ViÖt vÒ h«n nh©n vµ gia

®×nh.

2.2. Sù thÓ hiÖn ý niÖm cña ng−êi ViÖt vÒ h«n nh©n còng nh− t×nh nghÜa vî chång

2.2.1. CÊu tróc ng÷ nghÜa cña ®«i - cÆp thÓ hiÖn kh¸t väng ®−îc chung sèng víi ng−êi kh¸c giíi

Trong t− duy cña ng−êi ViÖt, khi ®· ®Õn tuæi tr−ëng thµnh, mçi c¸ nh©n ®Òu ph¶i cã ý thøc x©y dùng cuéc sèng riªng t− cho m×nh.

V× vËy, thµnh ®«i thµnh cÆp lµ kh¸t väng, tøc

“mong muèn, ®ßi hái víi mét sù th«i thóc

m¹nh mÏ” [8,493] ®−îc cïng chung bæn phËn víi ng−êi kh¸c giíi cña c¸c chµng trai, c« g¸i ng−êi ViÖt.

- C« kia c¾t cá mét m×nh

Cho anh c¾t víi chung t×nh lµm ®«i C« cßn c¾t n÷a hay th«i

Cho anh c¾t víi lµm ®«i vî chång.

Kh¸t väng ®ã ®−îc x¸c ®Þnh - Thµ r»ng chiÕu l¸c cã ®«i Cßn h¬n ch¨n gÊm lÎ loi mét m×nh

2.2.2. §«i - cÆp thÓ hiÖn mong muèn ®−îc hoµ hîp ®Ó hoµn thiÖn cho nhau

Víi ng−êi ViÖt, nhu cÇu ®−îc chung sèng víi ng−êi kh¸c giíi tÊt nhiªn ph¶i xuÊt ph¸t tõ ®ång ®iÖu vµ t−¬ng xøng…

- §«i ta nh− kho¸ víi ch×a

Trän niÒm chung thuû ®õng l×a míi hay Kho¸ kh«ng cã ch×a, kho¸ kh«ng thÓ thùc hiÖn chøc n¨ng kho¸. Ch×a kh«ng kho¸, ch×a kh«ng cã g× ®Ó më. Kho¸ vµ ch×a lµ hai thµnh tè cïng nhau t¹o nªn mét thÓ thèng nhÊt.

Mèi quan hÖ vî chång lµ mèi quan hÖ cña c¸c thµnh tè trong hÖ thèng víi nhau:

§«i tay n©ng lÊy c¬i trÇu

MiÕng trÇu kh«ng lµ vî miÕng cau lµ chång .

MiÕng l¸ trÇu kh«ng kÕt hîp víi miÕng cau (qu¶) míi t¹o nªn h−¬ng, nªn vÞ. Kh«ng cã cau, trÇu chØ lµ miÕng (l¸) trÇu kh«ng.

- §«i ta nh− gËy chèng rÌm Võa ®«i th× lÊy ai giÌm mÆc ai.

Sù hoµ nhËp gi÷a vî víi chång lµ sù hoµ hîp t−¬ng thÝch vµ tån t¹i cã nhau vµ v×

nhau.

2.2.3. Kh¸i niÖm ®«i - cÆp thÓ hiÖn quan niÖm vÒ tr¸ch nhiÖm x©y dùng gia ®×nh.

Ng−êi ®µn «ng, ng−êi phô n÷ ViÖt Nam kh«ng lÊy vî, kh«ng lÊy chång hoÆc lËp gia

®×nh mµ kh«ng sinh con bÞ xem lµ bÊt hiÕu.

Cã khi cßn bÞ d− luËn khÝch b¸c, thËm chÝ xem th−êng, ghÎ l¹nh.

- Thê cha kÝnh mÑ ®· ®µnh

Theo ®«i theo løa míi thµnh thÊt gia

§èi víi ng−êi ViÖt, tr¸ch nhiÖm cã ®«i, cã cÆp còng xuÊt ph¸t tõ lÝ do mang tÝnh nh©n v¨n lµ ®Ó thùc hiÖn nghÜa vô duy tr× nãi gièng (nh»m lµm trßn ch÷ hiÕu vµ thÓ hiÖn

(3)

ng«n ng÷ & ®êi sèng sè 1+2 (159+160)-2009 68

tr¸ch nhiÖm cña mçi c¸ nh©n víi chÝnh b¶n th©n m×nh).

- Nµy mõng anh chÞ tèt ®«i Mong cho cã ch¸u ®Ó t«i cho vßng Ng−êi ta con tr−íc con sau

Th©n anh kh«ng vî nh− cau kh«ng buång.

Cau kh«ng buång ra tuång cau ®ùc Trai kh«ng vî, cùc l¾m anh ¬i!

Ng−êi ta ®i ®ãn vÒ ®«i ,

Th©n anh ®i lÎ vÒ loi mét m×nh.

2.2.4. §«i - cÆp lµ sù kÕt hîp ®Ó cïng thùc hiÖn chøc n¨ng, bæn phËn

Trong t− duy cña ng−êi ViÖt, chøc n¨ng cña ng−êi ®µn «ng, ng−êi phô n÷ trong gia

®×nh lµ lµm cha, lµm mÑ. Bæn phËn cña ng−êi ®µn «ng lµ trô cét gia ®×nh, ng−êi phô n÷ lµ dùng x©y tæ Êm. Thùc hiÖn ®−îc nh÷ng vai trß ®ã xem nh− ®· hoµn thµnh mét phÇn nghÜa vô rÊt lín ®èi víi cuéc ®êi. Trong tr−êng hîp kh«ng thùc hiÖn ®−îc nh÷ng chøc n¨ng, bæn phËn ®ã, th× kh«ng chØ hä ph¶i ®èi mÆt víi sù bÊp bªnh, trèng tr¶i mµ cuéc sèng còng thµnh v« nghÜa, cho dï vËt chÊt cã ®Çy ®ñ ®Õn nh−êng nµo. Mét lo¹t nh÷ng ®ång nghÜa ý niÖm sau ®©y thÓ hiÖn râ ®iÒu ®ã.

- Chßng chµnh nh− nãn kh«ng quai Nh− thuyÒn kh«ng l¸i, nh− ai kh«ng chång.

- Em ®· cã chång nh− ngùa ®ñ yªn, Anh ch−a cã vî nh− chiÕc thuyÒn nghiªng nöa vêi

- Chßng chµnh nh− nãn kh«ng khu, Nh− thuyÒn kh«ng l¸i nh− chïa kh«ng s−

Kh«ng s− th× l¹i t×m s−

Anh kh«ng cã vî còng h− mÊt ®êi.

Trong c¸c cÆp nãn - quai, thuyÒn - l¸i, ngùa - yªn, nãn - khu, chïa- s−, cóc - khuy, kim - chØ…mçi mét thµnh tè kh«ng thÓ nµo thùc hiÖn ®−îc chøc n¨ng khi kh«ng cã sù kÕt hîp víi nhau.

2.2.5. §«i - cÆp thÓ hiÖn sù chia sÎ víi nhau vµ hi sinh cho nhau

- V× chu«m cho c¸ bÐn ®¨ng V× chµng thiÕp ph¶i ®i tr¨ng vÒ mß

Mèi quan hÖ chµng, thiÕp lµ quan hÖ rµng buéc, cïng chÞu tr¸ch nhiÖm víi nhau. Dï vÊt v¶ víi bao c«ng viÖc h»ng ngµy, c¸c chµng trai c« g¸i cña nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp lóa n−íc vÉn bÒn bØ nu«i gi÷ trong m×nh mét ®øc tÝnh v« cïng quý b¸u, ®ã lµ hi sinh, d©ng hiÕn hÕt m×nh cho b¹n ®êi.

- Tay mang kh¨n gãi sang s«ng

Må h«i −ít ®Èm th−¬ng chång ph¶i theo 2.2.6. §«i - cÆp thÓ hiÖn bæn phËn n©ng gi¸ trÞ cho nhau

Mét trong nh÷ng lèi øng xö cã tÝnh truyÒn thèng vµ in ®Ëm b¶n s¾c v¨n ho¸ cña ng−êi ViÖt lµ lu«n t«n cho nhau: “Giµu v× b¹n sang v× vî”, “XÊu chµng hæ ai”… §iÒu ®¸ng tr©n träng nhËn thøc cña ng−êi ViÖt lµ lu«n muèn ®−îc lµm ®Ñp, lµm sang cho “nöa kia”

cña m×nh.

- Bao giê cho h−¬ng bÐn hoa Kh¨n ®µo bÐn tói, cho ta bÐn m×nh

Hoa kh«ng h−¬ng, hoa kÐm phÇn gi¸ trÞ, h−¬ng t¨ng søc quyÕn rò cho hoa, lµm cho hoa cã hån h¬n; ng−îc l¹i, hoa t¨ng thªm søc hÊp dÉn cho h−¬ng. ChÝnh v× vËy.

ThuyÒn kh«ng ®Ëu bÕn Giang §×nh Ta kh«ng, ta quyÕt lÊy m×nh lµm ®«i.

2.2.7. §«i - cÆp thÓ hiÖn mong muèn bao bäc lÊy nhau

- §«i ta nh− thÓ ®ång tiÒn

§ång sÊp ®ång ngöa ®ång bªn ®ång n»m

§«i ta nh− thÓ con t»m

Cïng ¨n cïng ngñ cïng n»m mét nong

§«i ta nh− thÓ con ong

Cïng ë mét tæ vßng trong vßng ngoµi.

§ång tiÒn, con t»m, con ong lµ nh÷ng c¸

thÓ hoµn chØnh nh−ng chóng chØ ho¹t ®éng khi n»m trong mét chØnh thÓ nµo ®ã. C¸c c¸

thÓ ®ã trë nªn v« nghÜa khi tån tån t¹i riªng biÖt. Còng nh− ®«i ta, ph¶i cã sù kÕt hîp th×

míi trë thµnh mét thÓ thèng nhÊt hoµn chØnh.

N−íc ch¶y mÆc n−íc ta d×u lÊy nhau

(4)

Sè 1+2 (159+160)-2009 ng«n ng÷ & ®êi sèng 69

®iÒu hiÓn nhiªn cña cuéc sèng th−êng ngµy nh− n−íc ph¶i cã chum ®Ó ®ùng, chim, ong, t»m, r¾n liu ®iu kh«ng rêi xa ®−îc tæ Êm cña m×nh ®Ó thÓ hiÖn ý niÖm cña con ng−êi. §ã lµ

®×nh lµ ®iÒu tÊt yÕu, lµ h¹nh phóc cña mçi con ng−êi ë tuæi vÞ thµnh niªn.

- Thµ r»ng chiÕu l¸c cã ®«i,

Cßn h¬n ch¨n gÊm lÎ loi mét m×nh.

- Ngåi trong cöa sæ ch¹m rång

Ch¨n loan gèi ph−îng kh«ng chång còng h−

ThiÕt tha víi viÖc thµnh ®«i thµnh cÆp bao nhiªu th× ng−êi ViÖt cµng bÞ ¸m ¶nh, mÆc c¶m bÊy nhiªu víi hoµn c¶nh lÎ loi, ®¬n chiÕc. LÎ loi, ®¬n chiÕc kh«ng chØ kh«ng t×m

®−îc nguån ®éng viªn, an ñi mµ thËm chÝ cßn mÊt ®i sù tù tin, cã khi còng lµ rµo c¶n cho mäi sù ph¸t triÓn. V× vËy, t×m ®−îc ng−êi b¹n

®êi ®Ó sÎ chia, ®Ó ®ång hµnh trong cuéc sèng còng cã nghÜa lµ ®· x¸c ®Þnh ®−îc môc tiªu,

®éng lùc vµ ®Þnh h−íng cho t−¬ng lai.

Ch−a thµnh ®«i thµnh cÆp th× mong muèn

®−îc thµnh ®«i thµnh cÆp. Vµ khi ®· cã ®«i cã cÆp råi th× trong h×nh dung cña c¸c chµng trai c« g¸i ViÖt lµ mét cuéc h«n nh©n ®Çy høa hÑn:

- §«i ta nh− ®òa trong kho

Kh«ng tÒ, kh«ng tiÖn, kh«ng so, còng b»ng.

- §«i ta lµ b¹n thong dong

Ph¶i ch¨ng trong suy nghÜ, nhËn thøc cña ng−êi ViÖt, cã ®«i cã cÆp lµ tÝn hiÖu cña mét cuéc sèng yªn b×nh, h¹nh phóc:

-Vî chång nh− ®«i cu cu,

Chång th× ®i tr−íc vî gËt gï theo sau - §ã cã ®ñ ®«i ¨n råi l¹i ngñ,

H¹nh phóc biÕt bao khi ®−îc cïng b−íc bªn nhau, yªn t©m, an phËn thay khi cã ng−êi cïng chia sÎ. Nh−ng còng xãt xa, thao thøc biÕt nh−êng nµo khi chØ cã “mét m×nh”.

ChÝnh v× cÇn cã nhau trong ®êi vµ còng v×

tÇm quan träng cña nã nªn ng−êi ViÖt b»ng mäi c¸ch ®Ó ®−îc thµnh ®«i thµnh cÆp.

- Nhê ¬n c« b¸c gióp lêi,

ChÞ em gióp cña, «ng trêi ®Þnh ®«i - MÉu ®¬n në c¹nh nhµ thê,

§«i ta trinh tiÕt ®îi chê lÊy nhau.

3. Kh¸i niÖm ®«i - cÆp trong ca dao kh«ng chØ thÓ hiÖn kh¸t väng thiÕt tha cña ng−êi ViÖt ®èi víi t×nh yªu, víi h«n nh©n mµ ®Æc biÖt cßn thÓ hiÖn viÖc coi träng h«n nh©n vµ h¹nh phóc gia ®×nh. Chóng lµ vÊn ®Ò tÊt yÕu, lµ gi¸ trÞ tinh thÇn cña mçi con ng−êi ë tuæi thµnh niªn. §«i - cÆp trong ca dao vÒ h«n nh©n vµ t×nh c¶m vî chång lµ mét trong nh÷ng ®Æc tr−ng v¨n ho¸ cña con ng−êi ViÖt Nam, d©n téc ViÖt Nam.

Cuéc sèng hiÖn ®¹i ®ang ®æi thay tõng giê tõng phót, cuéc sèng h«n nh©n vµ gia ®×nh h«m nay cïng mét lóc ph¶i chÞu rÊt nhiÒu sù t¸c ®éng th× quan niÖm vÒ ®«i - cÆp trong ca dao vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh lµ mét bµi häc rÊt cÇn ®Ó chóng ta suy ngÉm vµ còng lµ bµi häc kh«ng bao giê cò.

Tµi liÖu tham kh¶o

2. H÷u §¹t, Phong c¸ch häc vµ phong c¸ch chøc n¨ng tiÕng ViÖt, Nxb V¨n ho¸, Th«ng tin, Hµ Néi, 2000.

3. Dictionary of Language Teaching &

Applied Linguistics, Longman, 1992.

4. Phan ThÕ H−ng, So s¸nh trong Èn dô, T/c Ng«n ng÷, sè 4, 2007.

5. Lý Toµn Th¾ng, Ng«n ng÷ häc tri nhËn - Tõ lÝ thuyÕt ®¹i c−¬ng ®Õn thùc tiÔn tiÕng ViÖt, Nxb KHXH, H, 2005.

7. Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc, Nxb §HQG, H, 2000.

8. ViÖn Ng«n ng÷ häc, Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, Nxb §µ N½ng, 2000.

(Ban Biªn tËp nhËn bµi ngµy 10-06-2008)