lÞch sö – v¨n hãa
th.s ®µo duy ®¹t ViÖn Nghiªn cøu Trung Quèc
ã thÓ kh¼ng ®Þnh, t− t−ëng
®èi ngo¹i më cöa lµ bé phËn cÊu thµnh h÷u c¬, kh«ng thÓ t¸ch rêi víi chñ nghÜa yªu n−íc T«n Trung S¬n. T− t−ëng nµy ®· ®−îc T«n Trung S¬n lóc sinh thêi thÓ hiÖn trªn b×nh diÖn lý luËn th«ng qua t¸c phÈm KÕ ho¹ch thùc nghiÖp (1918); ®Õn nay, nh©n d©n Trung Quèc trong c«ng cuéc c¶i c¸ch më cöa vÉn tiÕp tôc häc tËp, ph¸t triÓn t−
t−ëng nµy cña T«n Trung S¬n trong hoµn c¶nh míi. §©y cã lÏ lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu, khiÕn nhiÒu häc gi¶
Trung Quèc ngµy nay, khi nghiªn cøu, t×m hiÓu T«n Trung S¬n th−êng kh¼ng
®Þnh «ng lµ nhµ c¸ch m¹ng, nhµ t−
t−ëng vÜ ®¹i “tiÕn cïng thêi ®¹i” (d÷ thêi c©u tiÕn), ®Æc biÖt trªn lÜnh vùc kinh tÕ.
N¨m 1911, sau khi lËt ®æ nÒn thèng trÞ Thanh triÒu, kiÕn lËp Trung Hoa d©n quèc, T«n Trung S¬n ®· kiªn quyÕt chñ tr−¬ng: “Muèn ph¸t ®¹t thùc nghiÖp, kh«ng dïng chñ nghÜa khai phãng kh«ng
®−îc”(1). “Chñ nghÜa khai phãng” lµ mét ph−¬ng ch©m quan träng do T«n Trung S¬n ®Ò xuÊt nh»m chÊn h−ng Trung Hoa, ®ång thêi còng ph¶n ¸nh vÊn ®Ò lÞch sö næi bËt lµ c¶i c¸ch vµ më cöa trong tiÕn tr×nh cËn ®¹i hãa Trung Quèc.
Tuy Trung Quèc cËn ®¹i chñ tr−¬ng häc tËp ph−¬ng T©y, kiªn tr× th¸i ®é më cöa hoµn toµn kh«ng ph¶i b¾t ®Çu tõ T«n Trung S¬n, nh−ng chñ tr−¬ng thùc hiÖn
“Chñ nghÜa khai phãng” cña «ng lµ sù ph¸t triÓn vµ kh¸i qu¸t cao nhÊt ®èi víi t− t−ëng më cöa ë Trung Quèc, kÓ tõ sau cuéc chiÕn tranh Thuèc phiÖn (1842).
Sau chiÕn tranh Thuèc phiÖn (1842), Trung Quèc buéc ph¶i ®èi diÖn tr−íc
“biÕn côc ngµn n¨m ch−a tõng cã”, bÞ c¸c c−êng quèc c−ìng bøc vµo vßng xo¸y cña hÖ thèng t− b¶n chñ nghÜa thÕ giíi. KÓ tõ ®ã, ng−êi ta b¾t ®Çu ý thøc s©u s¾c
®−îc sù l¹c hËu cña nÒn v¨n minh truyÒn thèng Trung Quèc vµ tÝnh tiªn tiÕn, v−ît tréi cña nÒn v¨n minh t− b¶n
C
ph−¬ng T©y. §iÒu nµy ®· thóc ®Èy mét bé phËn quan l¹i, nh©n sÜ thøc thêi b¾t
®Çu tho¸t khái sù rµng buéc cña nh÷ng gi¸o ®iÒu phong kiÕn thñ cùu, bÕ quan táa c¶ng. Trong chiÕn tranh Thuèc phiÖn lÇn thø nhÊt (1840-1842), L©m T¾c Tõ vµ Ngôy Nguyªn lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn ch¨m chó nh×n ra thÕ giíi, ph¶n ®èi chÝnh s¸ch ®ãng cöa cña Thanh triÒu, chñ tr−¬ng “S− di tr−êng kü dÜ chÕ di”
(Häc khoa häc kü thuËt cña ph−¬ng T©y
®Ó chèng l¹i ph−¬ng T©y). Sau chiÕn tranh Thuèc phiÖn lÇn thø hai (1856- 1860), trong phong trµo D−¬ng Vô, V−¬ng Thao h« hµo b¾t ch−íc ph−¬ng T©y “biÕn ph¸p tù c−êng”, ®ång thêi phª ph¸n m¹nh mÏ chÝnh s¸ch bÕ quan tù thñ cña triÒu ®×nh. Sau chiÕn tranh Gi¸p Ngä (1894), Khang H÷u Vi gi−¬ng cao ngän cê “Duy t©n cøu quèc”, nhÊn m¹nh muèn cøu n−íc th× ph¶i duy t©n, muèn duy t©n th× ph¶i häc tËp ph−¬ng T©y;
§µm Tù §ång th× chñ tr−¬ng “Trung - Ngo¹i th«ng”, ph¶n ®èi chÝnh s¸ch
“Phong quan cÊm h¶i”. Cã thÓ thÊy, trong suèt h¬n nöa thÕ kû, kÓ tõ sau cuéc chiÕn tranh Thuèc phiÖn lÇn thø nhÊt (1842) ®Õn MËu TuÊt biÕn ph¸p (1898), nhiÒu chñ tr−¬ng do nh÷ng nhµ yªu n−íc ®Ò x−íng, tõ “S− di chÕ di”,
“BiÕn ph¸p tù c−êng” ®Õn “Duy t©n cøu quèc” ®Òu nhÊn m¹nh ®Õn t− t−ëng khai phãng, ph¶n ®èi bÕ quan tù thñ.
Do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan, phong trµo D−¬ng Vô vµ Duy T©n lÇn l−ît thÊt b¹i. §óng lóc nµy, T«n Trung S¬n xuÊt hiÖn vµ trë thµnh ®¹i biÓu vÜ ®¹i nhÊt h−íng vÒ ph−¬ng T©y
truy t×m con ®−êng cøu d©n cøu n−íc. V×
sù ®æi míi vµ giµu m¹nh cña Trung Quèc, «ng lu«n lu«n chñ tr−¬ng ®èi ngo¹i më cöa, ph¶n ®èi chñ nghÜa ®ãng cöa. Tõ tr−íc chiÕn tranh Gi¸p Ngä, T«n Trung S¬n ®· tõ bµi häc thµnh c«ng cña NhËt B¶n qua c«ng cuéc Minh TrÞ duy t©n, chØ ra: Trung Quèc nÕu cã thÓ “Theo b−íc Th¸i t©y, thùc hiÖn t©n ph¸p th×
ch¼ng ®Õn 20 n¨m cã thÓ ®uæi kÞp vµ v−ît ch©u ¢u”. Sau chiÕn tranh Gi¸p Ngä, ®ång thêi víi viÖc dèc søc vµo cuéc
®Êu tranh c¸ch m¹ng nh»m lËt ®æ triÒu
®×nh M·n Thanh, T«n Trung S¬n kh«ng lóc nµo bu«ng láng c«ng t¸c tuyªn truyÒn t− t−ëng khai phãng. N¨m 1897, trong lÇn nãi chuyÖn víi mét nhµ b¸o ng−êi Nga, «ng ®· nãi mét c¸ch râ rµng:
“CÇn ph¶i lµm cho tæ quèc t«i kiªn tr×
th¸i ®é më cöa ®èi víi v¨n minh ch©u
¢u”(2). §Çu thÕ kû XX, khi ®¶ kÝch chÝnh s¸ch bÕ quan tù thñ cña chÝnh phñ Thanh, T«n Trung S¬n cho r»ng chÝnh s¸ch nµy lµ “KÕt qu¶ tù t− tù lîi cña quý téc M·n Ch©u, hoµn toµn kh«ng thÓ ®¹i diÖn cho ý chÝ cña ®¹i ®a sè nh©n d©n Trung Quèc”(3). TiÕp ®ã, «ng ®· dïng quan
®iÓm tiÕn hãa luËn lÞch sö ®Ó ph©n tÝch sù kh¸c biÖt vÒ tÝnh chÊt vµ tiÕn tr×nh lÞch sö gi÷a hai nÒn v¨n minh Trung Quèc vµ ph−¬ng T©y, tõ ®ã, «ng chØ ra: Trung Quèc ch−a tr¶i qua c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp lµ
“NÒn v¨n minh qu¸ thêi”, mµ ph−¬ng T©y
®· lµ “NÒn v¨n minh cËn thÕ”, nh−ng Trung Quèc nÕu cã thÓ “häc tËp v¨n minh ph−¬ng T©y th× kh«ng khã chuyÓn yÕu thµnh m¹nh, ®æi cò thµnh míi”(4).
§iÒu nµy chøng tá T«n Trung S¬n ®·
c¨n cø vµo quan ®iÓm tiÕn hãa luËn lÞch
sö ®Ò x−íng häc tËp ph−¬ng T©y, chñ tr−¬ng ®èi ngo¹i më cöa.
Sau c¸ch m¹ng T©n Hîi, t− t−ëng ®èi ngo¹i më cöa cña T«n Trung S¬n l¹i cã b−íc ph¸t triÓn míi. Th¸ng Giªng n¨m 1912, trong tuyªn ng«n ®èi ngo¹i cña chÝnh phñ l©m thêi Nam Kinh, T«n Trung S¬n ®· thanh to¸n triÖt ®Ó b¶n chÊt “hÑp hßi, tù t− tù lîi” cña triÒu ®×nh Thanh, ®ång thêi chÝnh thøc nªu ra chñ tr−¬ng “Khai phãng chñ nghÜa”. Cã thÓ thÊy, “Khai phãng chñ nghÜa” lµ b−íc ph¸t triÓn quan träng, lµ sù kh¸i qu¸t cao nhÊt cña t− t−ëng häc tËp ph−¬ng T©y vµ chñ tr−¬ng ®èi ngo¹i më cöa cña T«n Trung S¬n; vµ trªn thùc tÕ, chñ nghÜa khai phãng cña «ng còng lµ sù tæng kÕt toµn diÖn nhÊt cuéc ®Êu tranh gi÷a Më cöa vµ §ãng cöa diÔn ra ë Trung Quèc trong suèt 70 n¨m, kÓ tõ sau cuéc chiÕn tranh Thuèc phiÖn n¨m 1842 ®Õn lóc ®ã - n¨m 1912.
Mäi ng−êi ®Òu biÕt, trong mét thêi kú rÊt dµi kÓ tõ sau thêi §−êng (618-907)
®Õn cuèi thÕ kû XIX, Trung Quèc hÇu nh− ®ãng cöa víi thÕ giíi bªn ngoµi; Giai tÇng thèng trÞ tù cao tù ®¹i, thñ cùu, cù tuyÖt vµ sî h·i mäi cuéc c¶i c¸ch còng nh− chñ tr−¬ng më cöa víi bªn ngoµi.
HËu qu¶ lµ nÒn kinh tÕ x· héi vµ v¨n hãa ngµy cµng tr× trÖ vµ l¹c hËu. Trong cuéc c¹nh tranh víi c¸c c−êng quèc t−
b¶n ph−¬ng T©y nöa cuèi thÕ kû XIX, Trung Quèc ®· dÇn mÊt ®i kh¶ n¨ng phßng ngù cña m×nh. Tõ ®ã, Trung Quèc
®Êt réng ng−êi ®«ng, tõng lµ n−íc cã nÒn v¨n minh hµng ®Çu thÕ giíi trë thµnh
mét quèc gia nöa thuéc ®Þa nöa phong kiÕn. Thùc tr¹ng trªn khiÕn T«n Trung S¬n v« cïng thÊu hiÓu tÝnh tÊt yÕu cña chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i më cöa. ¤ng coi chñ tr−¬ng bÕ quan tù thñ lµ “…t− t−ëng cña kÎ c« ®éc trªn hoang ®¶o”(5), ®ång thêi chØ ra: ThÕ giíi cËn ®¹i, c¸c n−íc më cöa th«ng th−¬ng víi nhau, lÊy së tr−êng cña ng−êi bæ sung vµo së ®o¶n cña m×nh,
®ã lµ mét trµo l−u, mét xu thÕ tÊt yÕu.
“Trµo l−u thÕ giíi cuån cuén, thuËn th×
thÞnh, nghÞch th× suy”. D©n téc Trung Hoa ë trong trµo l−u lín më cöa thêi cËn thÕ chØ cã “Nghªnh ®ãn trµo l−u ®ã, thùc hiÖn chÝnh s¸ch më cöa ®Ó chÊn h−ng c«ng th−¬ng nghiÖp”(6) míi cã thÓ dÇn dÇn thu hÑp kho¶ng c¸ch víi c¸c quèc gia tiªn tiÕn trªn thÕ giíi, cuèi cïng ®¹t tíi môc
®Ých “®uæi kÞp vµ v−ît ¢u Mü”(7). Ng−îc l¹i, bÕ quan táa c¶ng tøc cam chÞu l¹c hËu, tÊt sÏ bÞ trµo l−u thêi ®¹i ®µo th¶i.
M¸c-¡ngghen tõng chØ ra: “Do khai th¸c thÞ tr−êng thÕ giíi, giai cÊp t− s¶n
®· khiÕn cho s¶n xuÊt vµ tiªu dïng cña tÊt c¶ c¸c n−íc mang tÝnh thÕ giíi”(8);
“Giai cÊp t− s¶n b¾t n«ng th«n ph¶i phôc tïng thµnh thÞ…, b¾t nh÷ng n−íc d· man hay nöa d· man ph¶i phô thuéc vµo nh÷ng n−íc v¨n minh, b¾t nh÷ng d©n téc n«ng d©n ph¶i phô thuéc vµo nh÷ng d©n téc t− s¶n, b¾t ph−¬ng §«ng ph¶i phô thuéc vµo ph−¬ng T©y”(9). Sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n cïng víi tr×nh ®é s¶n xuÊt lín x· héi hãa kh«ng ngõng ®−îc n©ng cao ®· l«i cuèn c¸c quèc gia cã tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ thÊp h¬n vµo ph¹m trï ph©n c«ng quèc
tÕ, dÇn dÇn h×nh thµnh xu thÕ nhÊt thÓ hãa kinh tÕ thÕ giíi. Song, qu¸ tr×nh l«i cuèn c¸c quèc gia l¹c hËu vµo hÖ thèng t− b¶n chñ nghÜa l¹i cã hai ph−¬ng thøc kh¸c nhau: mét lµ c¸c quèc gia l¹c hËu nh−ng vÉn gi÷ ®−îc chñ quyÒn, më cöa thuËn víi trµo l−u lÞch sö, nãi nh− T«n Trung S¬n th× ®ã lµ nh÷ng quèc gia chñ
®éng “Nghªnh ®ãn trµo l−u ®ã”; hai lµ c¸c quèc gia bÞ chinh phôc b»ng vò lùc, buéc ph¶i më cöa mét c¸ch bÞ ®éng, trong ®ã cã Trung Quèc(10). Buéc ph¶i më cöa mét c¸ch bÊt b×nh ®¼ng khi l·nh thæ bÞ x©m l−îc, chñ quyÒn bÞ can thiÖp, tµi nguyªn bÞ c−íp bãc, nh©n d©n chÞu c¶nh lÇm than, lÞch sö khai phãng ë Trung Quèc cËn ®¹i chÝnh lµ lÞch sö cña mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn biÖn chøng, tr−íc sau g¾n víi chñ ®Ò cña thêi ®¹i vµ vËn mÖnh cña d©n téc: Ph¶n kh¸ng thùc d©n ph−¬ng T©y x©m l−îc vµ häc tËp khoa häc kü thuËt, v¨n hãa cña ph−¬ng T©y.
Nh»m th¼ng vµo nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch cÇn ph¶i gi¶i quyÕt trong x· héi, T«n Trung S¬n kiªn quyÕt chñ tr−¬ng biÕn bÞ
®éng thµnh chñ ®éng, më cöa ®Ó b¶o vÖ chñ quyÒn, ®ång thêi më cöa nh−ng “vÉn ph¶i gi÷ nguyªn chñ quyÒn”. Th¸ng 9 n¨m 1912, trong mét lÇn diÔn thuyÕt ë TÕ Nam, T«n Trung S¬n ®· chØ ra: “TÝnh chÊt bµi ngo¹i cña ng−êi Trung Quèc rÊt kh«ng phï hîp víi thÕ giíi ngµy nay.
H¬n n÷a, chÝnh thÓ chuyªn chÕ mÊy ngµn n¨m ®· bÞ lËt ®æ, sao nh÷ng thãi quen t©m lý vÉn kh«ng thÓ trõ bá?... Nay muèn nhanh chãng ph¸t ®¹t th× kh«ng thÓ kh«ng kiªn tr× chñ nghÜa khai
phãng”(11). ¤ng nhÊn m¹nh: “HiÖn nay c¸c n−íc trªn thÕ giíi th«ng th−¬ng, d©n ta ®ang nghªnh ®ãn trµo l−u ®ã, cÇn thùc hµnh chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i më cöa
®Ó chÊn h−ng c«ng th−¬ng nghiÖp”(12). ChÝnh s¸ch “§èi ngo¹i më cöa” T«n Trung S¬n ®Ò xuÊt cã néi dung c¨n b¶n lµ “Cho phÐp ng−êi n−íc ngoµi ®Õn Trung Quèc ®Çu t− vµo c¸c ngµnh c«ng th−¬ng”. VÒ vÊn ®Ò nµy, qua viÖc tæng kÕt kinh nghiÖm lÞch sö trong, ngoµi n−íc, «ng chØ ra: N−íc Mü lµ quèc gia giµu m¹nh nhÊt thÕ giíi, quèc gia nµy trong buæi ®Çu ph¸t triÓn thùc nghiÖp
“T− b¶n th× hoµn toµn vay cña ch©u ¢u, chuyªn gia còng phÇn lín mêi ng−êi n−íc ngoµi”. Trong khi ®ã, “Trung Quèc tù cao tù ®¹i, c« lËp ®· l©u”, “cho nªn kh«ng thÓ lÊy së tr−êng cña ng−êi ®Ó bæ sung së ®o¶n cña m×nh”, “Tuy côc diÖn bÕ quan tù thñ bÞ ngo¹i lùc ®¶ ph¸ ®· 60, 70 n¨m, mµ t− t−ëng th× vÉn gièng nh−
t− t−ëng cña kÎ c« ®éc trªn hoang ®¶o, cho nªn kh«ng thÓ lîi dông ®−îc ngo¹i t−, ngo¹i tµi ®Ó m−u tÝnh phó c−êng cho Trung Quèc vËy”(13). C¨n cø vµo thùc tÕ trªn, «ng cho r»ng sau khi kiÕn lËp D©n quèc, “muèn h−ng ®¹i thùc nghiÖp mµ kh«ng cã vèn th× kh«ng thÓ kh«ng vay cña n−íc ngoµi”. Song, ®èi ngo¹i më cöa, vay vèn n−íc ngoµi ph¶i trªn c¬ së b¶o toµn ®−îc chñ quyÒn. T«n Trung S¬n kh¼ng ®Þnh: “ThÕ giíi hiÖn nay ngµy cµng ®¹i ®ång, kh«ng bÕ quan tù thñ míi cã thÓ tù lËp, nh−ng më cöa ®Êt n−íc vÉn ph¶i gi÷ nguyªn chñ quyÒn”; “Thùc hiÖn chñ nghÜa khai phãng, sÏ ph¶i söa
®æi ®iÒu −íc, thu håi trÞ ngo¹i ph¸p quyÒn, Trung Quèc cã chñ quyÒn th× v«
luËn lµ nî cña n−íc nµo còng ®Òu cã thÓ vay”(14). T«n Trung S¬n cho r»ng, nÕu xö lý tèt mèi quan hÖ gi÷a më cöa vµ chñ quyÒn, th× nh©n d©n Trung Quèc sÏ
“Hoan nghªnh ngo¹i t− ®Ó ph¸t triÓn sù nghiÖp s¶n xuÊt cña ®Êt n−íc. Nh− vËy th× chØ 10 n¨m, thùc nghiÖp cña Trung Quèc sÏ ph¸t ®¹t, tÊt cã thÓ ®uæi kÞp ¢u - Mü vËy”. §¸ng tiÕc lµ, chñ tr−¬ng cæ xuý cho chÝnh s¸ch më cöa nh»m chÊn h−ng thùc nghiÖp cña T«n Trung S¬n ®· bÞ dë dang gi÷a chõng do nh÷ng sù kiÖn chÝnh trÞ x¶y ra liªn tiÕp, nh− cuéc ®Êu tranh chèng l¹i Viªn ThÕ Kh¶i, phong trµo Hé quèc, Hé ph¸p… Dï vËy, khi trë vÒ Th−îng H¶i n¨m 1918, sau khi phong trµo Hé ph¸p thÊt b¹i, T«n Trung S¬n ®·
hoµn thµnh bé KÕ ho¹ch thùc nghiÖp ®å sé, coi nhiÖm vô “ph¸t triÓn thùc nghiÖp”
lµ “MÊu chèt tån vong cña Trung Quèc”,
®ång thêi tr×nh bµy vµ gi¶i thÝch mét c¸ch hÖ thèng vÊn ®Ò lîi dông ngo¹i t−, ngo¹i lùc ®Ó tiÕn hµnh kiÕn thiÕt thùc nghiÖp trªn quy m« lín, khiÕn Trung Quèc trë thµnh mét quèc gia giµu m¹nh.
Cã thÓ nãi, viÖc hoµn thµnh bé KÕ ho¹ch thùc nghiÖp ®· ®¸nh dÊu sù hoµn thiÖn vµ thµnh thôc cña t− t−ëng më cöa toµn diÖn cña T«n Trung S¬n, ®ång thêi còng lµ sù tæng kÕt t− t−ëng ®èi ngo¹i khai phãng, chÊn h−ng thùc nghiÖp cña «ng
®−îc h×nh thµnh tõ n¨m 1894 – n¨m T«n Trung S¬n göi th− cho Lý Hång Ch−¬ng, tr×nh bµy ph−¬ng ¸n cøu n−íc theo con ®−êng c¶i l−¬ng cña m×nh. T−
t−ëng ®èi ngo¹i më cöa cña T«n Trung S¬n, v× vËy, ®· ®−îc thÓ hiÖn tËp trung, hoµn chØnh nhÊt trong t¸c phÈm nµy.
“Ngo¹i t−” vèn lµ c¸ch nãi rót gän cña côm tõ “Ngo¹i quèc t− nguyªn”, phiÕm chØ tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè s¶n xuÊt cña n−íc ngoµi cã thÓ lîi dông ®Ó thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn vµ t¨ng tr−ëng kinh tÕ. Theo tÝnh chÊt, ngo¹i t− cã thÓ chia thµnh 3 h×nh thøc lµ vËt chÊt, tiÒn vèn vµ kü thuËt. Lîi dông ngo¹i t− lµ bé phËn cÊu thµnh c¨n b¶n trong chñ nghÜa khai phãng toµn diÖn cña T«n Trung S¬n. Khi ®Ò x−íng t− t−ëng ®èi ngo¹i më cöa, «ng ®Ò xuÊt: “Trung Quèc muèn h−ng thùc nghiÖp mµ kh«ng cã vèn th×
ph¶i vay vèn n−íc ngoµi; kh«ng cã nh©n tµi th× ph¶i dïng nh©n tµi n−íc ngoµi;
kh«ng cã ph−¬ng ph¸p tèt th× ph¶i dïng ph−¬ng ph¸p n−íc ngoµi”(15).
TiÒn b¹c lµ vÊn ®Ò trung t©m ®Ó tiÕn hµnh c«ng nghiÖp hãa. Nguån tiÒn vèn cña sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa chÝnh lµ vèn trong n−íc vµ vèn ngoµi n−íc. Song, Trung Quèc ®−¬ng thêi vèn lµ n−íc nghÌo nµn l¹c hËu nªn T«n Trung S¬n kh¼ng ®Þnh: Trung Quèc “Ngµy nay muèn d©n giµu n−íc m¹nh, kh«ng sö dông vèn n−íc ngoµi sÏ kh«ng cã con
®−êng nµo kh¸c”(16). Theo ®ã, «ng chñ tr−¬ng lîi dông vèn n−íc ngoµi ®Ó khai th¸c, ph¸t triÓn nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn phong phó cña Trung Quèc, ®ång thêi «ng còng chØ trÝch luËn ®iÖu cho r»ng Trung Quèc chØ cã thÓ ph¸t triÓn thùc nghiÖp sau khi ®· cã ®ñ vèn. §Ó thóc ®Èy toµn diÖn sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, T«n Trung S¬n chñ tr−¬ng
thu hót trªn quy m« lín tiÒn vèn cña n−íc ngoµi; «ng nhÊn m¹nh “Phµm c¸c n−íc c«ng nghiÖp cã d− tiÒn vèn, Trung Quèc cÇn ph¶i tËn dông thu hót”(17). XuÊt ph¸t tõ ph−¬ng ch©m më cöa toµn diÖn, «ng còng chñ tr−¬ng “më cöa toµn bé c¸c vïng miÒn Trung Quèc, t¹o ®iÒu kiÖn cho doanh nghiÖp n−íc ngoµi ®Õn
®Çu t−”. Tõ nh÷ng chñ tr−¬ng trªn, T«n Trung S¬n dù b¸o: “Khi nguån cña c¶i cña Trung Quèc ph¸t triÓn th× v« luËn kho¶n tiÒn vay lín thÕ nµo, Trung Quèc còng cã kh¶ n¨ng hoµn tr¶”(18). Lîi dông ngo¹i t− lµ h¹t nh©n cña chñ nghÜa khai phãng toµn diÖn cña T«n Trung S¬n.
Vay nî lµ h×nh thøc quan träng cña viÖc lîi dông ngo¹i t−. Xem xÐt bµi häc cña chÝnh phñ v·n Thanh, v× vay nî ®Ó x©y dùng ®−êng s¾t mµ mÊt phÇn lín chñ quyÒn, T«n Trung S¬n mét mÆt ph¶n ®èi t− t−ëng sî sai bá kh«ng lµm, nhÊn m¹nh r»ng “Bµi ngo¹i vµ sî h·i
®Òu sai lÇm”, mÆt kh¸c ®Ò xuÊt ba nguyªn t¾c mµ chÝnh phñ Quèc d©n cÇn ph¶i tu©n thñ khi vay nî: “Mét lµ kh«ng
®Ó mÊt chñ quyÒn, hai lµ kh«ng sö dông biÖn ph¸p cÇm cè, ba lµ lîi tøc ph¶i thÊp”(19). §Ó b¶o ®¶m cho viÖc vay ngo¹i tr¸i ph¸t huy t¸c dông tÝch cùc trong ph¸t triÓn kinh tÕ, T«n Trung S¬n cho r»ng “Vay ngo¹i tr¸i chØ ®Ó kinh doanh mµ kh«ng s¶n xuÊt th× cã h¹i, vay ngo¹i tr¸i ®Ó kinh doanh vµ s¶n xuÊt lµ viÖc cã lîi”(20), tõ ®ã «ng cho r»ng, ngo¹i tr¸i cÇn ph¶i dïng ®Ó ®Çu t− vµo lÜnh vùc mang tÝnh s¶n xuÊt, chø kh«ng ph¶i dïng ®Ó bï ®¾p c«ng nî tµi chÝnh hoÆc ®Çu t− vµo nh÷ng lÜnh vùc kh«ng sinh lîi.
“Muèn Trung Quèc ph¸t triÓn thùc nghiÖp, vÊn ®Ò ®¸ng chó träng chØ lµ vèn vµ nh©n tµi mµ th«i”(21). TiÕp nhËn nh©n tµi n−íc ngoµi thuéc h×nh thøc kü thuËt trong lÜnh vùc lîi dông ngo¹i t−. TiÒn vèn thiÕu cè nhiªn ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ, nh−ng ®iÒu mÊu chèt h¬n vÉn lµ vÊn ®Ò nh©n tµi, v× thiÕu tri thøc kü thuËt vµ nh©n tµi qu¶n lý kinh doanh míi lµ nguyªn nh©n c¨n b¶n khiÕn Trung Quèc cËn ®¹i l¹c hËu. So víi tiÒn vèn, vÊn ®Ò nh©n tµi cµng cÊp b¸ch, cµng cã quan hÖ trùc tiÕp víi sù thµnh b¹i cña sù nghiÖp cËn ®¹i hãa.
Ngay tõ thêi trÎ, ®−îc tiÕp xóc víi thÕ giíi bªn ngoµi, T«n Trung S¬n ®· nhËn thøc ®−îc t¸c dông quan träng cña nh©n tµi. Sau c¸ch m¹ng T©n Hîi, «ng cµng nhÊn m¹nh: “Kh«ng cã häc vÊn th×
kh«ng thÓ kiÕn thiÕt”(22), ®ång thêi kh¼ng
®Þnh: “§µo t¹o nh©n tµi, ®ã thùc lµ nhiÖm vô cÊp b¸ch ngµy nay vËy”(23).
§Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nh©n tµi, theo T«n Trung S¬n cã hai con ®−êng: mét lµ më nhiÒu tr−êng häc vµ ph¸i nhiÒu l−u häc sinh ®i tu nghiÖp n−íc ngoµi; hai lµ mêi nh©n tµi n−íc ngoµi ®Õn lµm viÖc ë Trung Quèc. Trong qu¸ tr×nh tiÕp nhËn nh©n tµi n−íc ngoµi, T«n Trung S¬n cã hai kiÕn nghÞ mang tÇm nh×n chiÕn l−îc:
1. Coi träng nh©n tµi qu¶n lý kinh doanh: Qu¶n lý kinh tÕ lµ ®ßi hái cña nÒn s¶n xuÊt lín x· héi hãa. C¸c M¸c tõng chØ ra: “TÊt c¶ lao ®éng x· héi trùc tiÕp hoÆc lao ®éng chung cã quy m«
t−¬ng ®èi lín ®Òu ®ßi hái sù chØ huy hoÆc nhiÒu hoÆc Ýt ®Ó ho¹t ®éng cña mçi c¸
nh©n ®−îc nhÞp nhµng, ®ång thêi chÊp
hµnh sù vËn ®éng tæng thÓ trong ho¹t
®éng s¶n xuÊt”(24). Ho¹t ®éng s¶n xuÊt trong nÒn kinh tÕ hiÖn ®¹i lµ lo¹i lao
®éng mang tÝnh x· héi phøc t¹p, kh«ng ph¶i lµ tæ hîp gi¶n ®¬n cña nh÷ng lao
®éng c¸ thÓ, mµ lµ lo¹i lao ®éng tËp thÓ, tøc lao ®éng hîp t¸c phøc t¹p. Trong kinh tÕ hiÖn ®¹i, vai trß qu¶n lý lµ kh«ng thÓ thiÕu, nªn T«n Trung S¬n v« cïng coi träng viÖc tiÕp nhËn nh©n tµi qu¶n lý n−íc ngoµi. N¨m 1918, khi viÕt KÕ ho¹ch thùc nghiÖp, T«n Trung S¬n ®· coi nh©n tµi qu¶n lý, ngo¹i t− vµ kÕ ho¹ch lµ ba
®iÒu kiÖn lín ®Ó khai th¸c, ph¸t triÓn thùc nghiÖp ë Trung Quèc. Coi träng nh©n tµi qu¶n lý ®· ph¶n ¸nh nhËn thøc chÝnh x¸c cña T«n Trung S¬n ®èi víi lao ®éng tËp thÓ vµ sù ph©n c«ng hîp t¸c phøc t¹p trong nÒn s¶n xuÊt lín x· héi hãa.
2. LÊy viÖc tiÕp nhËn nh©n tµi n−íc ngoµi ®Ó båi d−ìng, ®µo t¹o nh©n tµi trong n−íc: §µo t¹o nh©n tµi lµ vÊn ®Ò lín trong sù nghiÖp kiÕn thiÕt cËn ®¹i hãa ë Trung Quèc, nªn Trung Quèc cÇn ph¶i cã nh©n tµi cña m×nh míi cã thÓ tho¸t khái sù phô thuéc, û l¹i vµo nh©n tµi cña n−íc ngoµi.
TiÕp nhËn nh©n tµi víi sè l−îng lín lµ biÖn ph¸p kh«ng thÓ kh«ng thùc hiÖn trong t×nh h×nh nh©n tµi cña Trung Quèc trong c¸c lÜnh vùc qu¸ hiÕm hoi.
§Ó nhanh chãng ®µo t¹o nh©n tµi ng−êi Trung Quèc, T«n Trung S¬n mét mÆt nhÊn m¹nh viÖc cÇn ph¶i häc tËp ¢u - Mü, s¸ng lËp chÕ ®é gi¸o dôc kiÓu míi ë Trung Quèc; mÆt kh¸c «ng tÝch cùc chñ tr−¬ng tiÕp nhËn nh©n tµi n−íc ngoµi ®Ó
®µo t¹o nh©n tµi trong n−íc, tøc lµ yªu
cÇu nh©n tµi ngo¹i quèc kh«ng nh÷ng cã thÓ “Trï ho¹ch cho ta, tæ chøc gióp ta, kinh doanh v× ta”, mµ cßn cã thÓ “HuÊn luyÖn cho ta”(25). ¤ng hi väng th«ng qua biÖn ph¸p nµy, “Sau 10 n¨m cã thÓ dÇn dÇn tr¶ hÕt ngo¹i t−, nh©n tµi cã thÓ lÇn l−ît thµnh tùu, chóng ta cã thÓ ®éc lËp kinh doanh”(26). BiÖn ph¸p “tiÕp nhËn ®Ó
®µo t¹o” ®· më ra thªm mét h−íng ®i míi cho viÖc båi d−ìng nh©n tµi trong qu¸ tr×nh cËn ®¹i hãa ë Trung Quèc.
ThiÕt bÞ kü thuËt tiªn tiÕn lµ cÇu nèi liªn hÖ gi÷a nh©n tµi víi tiÒn vèn, còng lµ ®èi t−îng vËt chÊt ®Ó nh©n tµi vµ tiÒn vèn ph¸t huy t¸c dông. NhËp c¶ng thiÕt bÞ m¸y mãc tiªn tiÕn thuéc h×nh thøc vËt chÊt cña viÖc tiÕp nhËn ngo¹i t−.
S¶n xuÊt ®¹i c¬ khÝ lµ nh©n tè søc s¶n xuÊt cã tÝnh quyÕt ®Þnh trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, nªn T«n Trung S¬n ®Æc biÖt coi träng t¸c dông cña nh©n tè nµy trong sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ hiÖn
®¹i. Khi liªn hÖ t− b¶n (vèn) víi thiÕt bÞ kü thuËt tiªn tiÕn cña thêi ®¹i, «ng ®· chØ ra:
“T− b¶n cña thêi ®¹i th−¬ng nghiÖp lµ tiÒn b¹c; t− b¶n cña thêi ®¹i c«ng nghiÖp lµ m¸y mãc”(27), cho nªn “t− b¶n tøc m¸y mãc, m¸y mãc tøc t− b¶n, tªn gäi kh¸c nhau nh−ng l¹i ®ång nhÊt vËy”. §Ò xuÊt mÖnh ®Ò trªn, chøng tá T«n Trung S¬n
®· nhËn thøc ®−îc t¸c dông quyÕt ®Þnh cña kü thuËt s¶n xuÊt tiªn tiÕn trong nÒn s¶n xuÊt lín x· héi ho¸. Tõ ®ã, «ng cho r»ng Trung Quèc chØ cÇn lµm theo
¢u-Mü, sö dông kü thuËt s¶n xuÊt tiªn tiÕn th× hoµn toµn cã thÓ ®uæi kÞp ¢u - Mü, tho¸t khái bÇn cïng, b−íc vµo hµng ngò c¸c quèc gia hiÖn ®¹i hãa.
Tuy nhiªn, lîi dông ngo¹i t− l¹i lµ mét vÊn ®Ò kü thuËt phøc t¹p. §Ó sö dông ngo¹i t− mét c¸ch tèi −u, T«n Trung S¬n ®· ®−a ra 4 luËn luËn cø mang tÝnh kü thuËt trong qu¸ tr×nh lîi dông ngo¹i t−. Cô thÓ nh− sau:
1. Thêi c¬: Theo T«n Trung S¬n, thêi c¬ tøc lµ c¬ héi, dÞp may. Trong ho¹t
®éng kinh tÕ, chñ ®éng n¾m ®−îc thêi c¬
cã lîi míi cã thÓ giµnh ®−îc nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ tèi −u, thu ®−îc nh÷ng lîi Ých kinh tÕ nhiÒu nhÊt. Trªn ph−¬ng diÖn lîi dông ngo¹i t−, T«n Trung S¬n v«
cïng coi träng viÖc n¾m v÷ng thêi c¬.
Khi §¹i chiÕn thÕ giíi lÇn thø nhÊt s¾p kÕt thóc, «ng ®· dù kiÕn sau chiÕn tranh, hµng lo¹t trang thiÕt bÞ cña c¸c n−íc ®Õ quèc chñ nghÜa sÏ kh«ng dïng
®Õn; mét ®éi ngò ®«ng ®¶o nh©n tµi kü thuËt vµ c«ng nh©n lµnh nghÒ sÏ ph¶i lo l¾ng kiÕm t×m c«ng viÖc thÝch hîp. T«n Trung S¬n cho r»ng ®©y lµ c¬ héi ngµn n¨m cã mét ®Ó lîi dông ngo¹i t−, vµ KÕ ho¹ch thùc nghiÖp do «ng so¹n th¶o chÝnh lµ nh»m môc ®Ých tËn dông thêi c¬
lín nµy ®Ó khai ph¸t thùc nghiÖp Trung Quèc. Sù viÖc tuy kh«ng thµnh, nh−ng kiÕn thøc lçi l¹c cña «ng lµ ®iÒu kh«ng thÓ phñ nhËn.
2. Tri thøc: Lîi dông ngo¹i t− lµ ®Ó bï
®¾p cho sù thiÕu hôt vÒ tiÒn vèn trong sù nghiÖp kiÕn thiÕt ®Êt n−íc, chø kh«ng ph¶i gióp ph−¬ng T©y t×m ®−êng ra cho t− b¶n thÆng d−. Song, ®Ó n¾m ®−îc chñ
®éng trong quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i, ph¶i khiÕn cho ngo¹i t− phôc vô lîi Ých cña ®Êt n−íc chø kh«ng ph¶i ng−îc l¹i,
®Ó ngo¹i t− chi phèi nÒn kinh tÕ ®Êt
n−íc. Muèn vËy, T«n Trung S¬n ®Æc biÖt nhÊn m¹nh Trung Quèc tÊt ph¶i cã tri thøc chuyªn nghiÖp trong lÜnh vùc lîi dông ngo¹i t−.
3. KÕ ho¹ch: Trªn vÊn ®Ò kÕ ho¹ch lîi dông ngo¹i t−, T«n Trung S¬n chñ tr−¬ng cÇn ph¶i c¨n cø vµo kÕ ho¹ch ®Ó t×m kiÕm ngo¹i t−, lîi dông ngo¹i t−.
¤ng nhÊn m¹nh, tr−íc khi sö dông ngo¹i t− cÇn ph¶i tÝnh to¸n toµn côc vµ cã thiÕt kÕ chu toµn; tuyÖt ®èi tr¸nh c¸ch lµm bÞ ®éng tiªu cùc, ®îi khi cã ngo¹i t− míi t×m kiÕm h¹ng môc ®Ó ®Çu t−. ¤ng nãi: “Chóng ta cã kÕ ho¹ch th×
chóng ta cã thÓ dïng ®−îc ng−êi, tr¸nh bÞ ng−êi dïng”(28). KÕ ho¹ch thùc nghiÖp chÝnh lµ kÕ ho¹ch lîi dông ngo¹i t− cã nh·n quan chiÕn l−îc, nh×n xa tr«ng réng cña T«n Trung S¬n.
4. B−íc ®i: Lµ thø tù tr−íc sau trong qu¸ tr×nh khai phãng thùc nghiÖp khi lîi dông ngo¹i t−. Trong kÕ ho¹ch lîi dông ngo¹i t−, T«n Trung S¬n ®Ò xuÊt thø tù ph¸t triÓn tõ träng ®iÓm ®Õn toµn diÖn, kÕt hîp víi tõ dÔ ®Õn khã. KÕ ho¹ch thùc nghiÖp chñ tr−¬ng dïng ngo¹i t− ®Ó ph¸t triÓn hai ngµnh träng ®iÓm lµ giao th«ng vËn t¶i vµ chÕ t¹o m¸y mãc; sau ®ã sÏ ph¸t triÓn c¸c ngµnh c«ng nghiÖp nhÑ liªn quan ®Õn nhu cÇu ¨n, mÆc, ë, ®i l¹i cña ng−êi d©n. Trong ngµnh giao th«ng vËn t¶i, T«n Trung S¬n l¹i chñ tr−¬ng x©y dùng tr−íc ba hÖ thèng ®−êng s¾t lín theo h−íng §«ng – Nam, §«ng - B¾c vµ T©y - B¾c. §èi víi hÖ thèng ®−êng s¾t vïng cao nguyªn “cùc kú phøc t¹p”,
“kinh phÝ v« cïng lín” th× «ng cho r»ng
“ch−a thÓ khëi c«ng khi c¸c hÖ thèng
®−êng s¾t kh¸c cßn ch−a hoµn thµnh”(29).
Bèn luËn cø mang tÝnh kü thuËt nªu trªn cña T«n Trung S¬n ®· ph¶n ¸nh yªu cÇu kh¸ch quan trong qu¸ tr×nh lîi dông ngo¹i t− cña Trung Quèc thêi kú
®Çu cËn ®¹i hãa, cã lîi cho ng−êi Trung Quèc n¾m ®−îc chñ ®éng trong quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i.
*
Trong x· héi nöa thuéc ®Þa nöa phong kiÕn bÇn cïng l¹c hËu, muèn nhanh chãng ph¸t triÓn s¶n xuÊt, ®uæi kÞp c¸c quèc gia c«ng nghiÖp tiªn tiÕn th× 3 vÊn
®Ò nan gi¶i ®Çu tiªn gÆp ph¶i lµ trong thêi gian ng¾n kh«ng cã c¸ch nµo huy
®éng ®−îc t− b¶n d©n téc víi l−îng ®Çu t− lín; kh«ng cã kü thuËt tiªn tiÕn; nh©n tµi qu¶n lý th× thiÕu trÇm träng. T«n Trung S¬n hiÓu râ nh÷ng khã kh¨n nµy nªn tr−íc sau chñ tr−¬ng cÇn ph¶i thu hót ngo¹i t− trªn c¬ së gi÷ nguyªn chñ quyÒn, ®ång thêi ph¶i dïng ngo¹i t− ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt. Song, ®Ó cã thÓ thùc hiÖn chñ tr−¬ng trªn theo hai nguyªn t¾c “gi÷ nguyªn chñ quyÒn” vµ “dïng ngo¹i t− ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt”, tr−íc hÕt quèc gia ph¶i cã mét nÒn d©n chñ thùc sù vµ mét chÝnh phñ ch©n chÝnh, v×
d©n. VËy mµ Trung Quèc ®−¬ng thêi chÝnh côc hçn lo¹n, ®Êt n−íc bÞ chia c¾t bëi c¸c thÕ lùc qu©n phiÖt; chñ nghÜa ®Õ quèc th× th«ng qua c¸c thÕ lùc qu©n phiÖt do chóng thao tóng ®Ó ®Çu t− vµo Trung Quèc víi môc ®Ých c−íp ®o¹t lîi Ých kinh tÕ vµ giµnh giËt nh÷ng ®Æc quyÒn chÝnh trÞ; Hoa kiÒu th× sî rñi ro, kh«ng d¸m ®Çu t− vÒ n−íc. Lý t−ëng cña T«n Trung S¬n- v× nh÷ng nguyªn nh©n trªn ®· kh«ng thÓ ®−îc thùc hiÖn. Cuèi
cïng, vµo th¸ng 10 n¨m 1919, sau khi
®· x¸c ®Þnh “B−íc ®Çu tiªn c¶i t¹o Trung Quèc chØ cã c¸ch m¹ng”(30), «ng ®µnh ph¶i g¸c l¹i mäi kÕ ho¹ch chÊn h−ng Trung Hoa, tËp trung lùc l−îng “§¶ ph¸
qu©n phiÖt”, “§¶ ph¶ chñ nghÜa ®Õ quèc viÖn trî qu©n phiÖt”. ChØ cã “§¶ ph¸ hai thÕ lùc nµy, Trung Quèc míi cã thÓ hßa b×nh thèng nhÊt, míi cã thÓ tr−êng trÞ cöu an”(31), míi cã thÓ bµn ®Õn chñ tr−¬ng lîi dông ngo¹i t− ®Ó kiÕn thiÕt Trung Quèc, ph¸t triÓn s¶n xuÊt x· héi.
*
§−¬ng thêi, t− t−ëng “Khai phãng chñ nghÜa” víi chñ tr−¬ng ®èi ngo¹i më cöa cña T«n Trung S¬n tuy ch−a ®−îc hiÖn thùc ho¸ , nh−ng nã ®· lµm phong phó thªm kho tµng t− t−ëng chÊn h−ng Trung Hoa, häc tËp ph−¬ng T©y cña Trung Quèc cËn ®¹i.
“Chñ nghÜa khai phãng” cña T«n Trung S¬n cã néi dung chñ yÕu lµ häc tËp vµ tiÕp nhËn mäi sù vËt tiªn tiÕn cña ph−¬ng T©y, trªn c¸c lÜnh vùc chÕ ®é chÝnh trÞ, thÓ chÕ kinh tÕ, v¨n hãa t−
t−ëng... Tuy nhiªn, ë mçi thêi kú lÞch sö kh¸c nhau, träng ®iÓm häc tËp, t×m hiÓu còng kh¸c nhau. Nãi chung, d−íi ®iÒu kiÖn lÞch sö nöa thuéc ®Þa nöa phong kiÕn cña x· héi Trung Quèc, t− t−ëng
“khai phãng chñ nghÜa” cña T«n Trung S¬n vÉn cã néi dung chñ yÕu lµ häc tËp chÕ ®é chÝnh trÞ, thÓ chÕ kinh tÕ cña c¸c n−íc TBCN. Song, cïng víi sù thay ®æi cña t×nh h×nh trong – ngoµi n−íc, t−
t−ëng cña chñ nghÜa khai phãng còng dÇn ®−îc bæ sung thªm néi dung tiÕp
nhËn ngo¹i t− vµ khoa häc kü thuËt tiªn tiÕn cña n−íc ngoµi. Néi dung nµy thÓ hiÖn chñ yÕu trong 2 giai ®o¹n ng¾n sau c¸ch m¹ng T©n Hîi vµ sau khi kÕt thóc
§¹i chiÕn thÕ giíi lÇn thø I, v× thÕ, t−
t−ëng ®èi ngo¹i më cöa (®èi ngo¹i khai phãng) lµ kh«ng t−¬ng ®ång víi t− t−ëng häc tËp ph−¬ng T©y, dï chóng cã quan hÖ mËt thiÕt, kh«ng thÓ t¸ch rêi. Muèn tiÕp nhËn th× tÊt ph¶i t×m hiÓu, häc tËp (chÕ ®é chÝnh trÞ, thÓ chÕ kinh tÕ...); T×m hiÓu, häc tËp lµ ®Ó tiÕp nhËn vµ hÊp thu (ngo¹i t−, khoa häc kü thuËt...). T×m hiÓu - häc tËp vµ TiÕp nhËn - hÊp thu lµ hai bé phËn cÊu thµnh kh«ng thÓ chia c¾t cña chñ nghÜa khai phãng. HiÓu nh−
vËy, th× t− t−ëng ®èi ngo¹i më cöa cña T«n Trung S¬n chØ chñ yÕu cã néi dung lµ lîi dông vµ tiÕp nhËn ngo¹i t− cña n−íc ngoµi nh»m thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn, t¨ng tr−ëng kinh tÕ, héi nhËp víi nÒn kinh tÕ thÕ giíi, mµ th«i.
Chó thÝch:
(1) (2) (4) (6) (7) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (21) (22) (23) (24) (26) (27) (28) (29) (30) T«n Trung S¬n tuyÓn tËp, Th−îng H¶i nh©n d©n xuÊt b¶n x·, 1981, c¸c trang 12, 25, 60, 218, 190, 193, 212, 361, 470, 475, 476, 482, 483, 515, 517, 180, 181, 131, 133, 320, 670, 672.
(3)(20) Trung Quèc lÞch sö tam b¸ch ®Ò, Th−îng H¶i Cæ tÞch xuÊt b¶n x·, 1989, c¸c trang 601, 608.
(5) (12) NhiÒu t¸c gi¶: CËn ®¹i Trung Quèc x· héi t− trµo luËn tËp, c¸c trang 56, 57.
(8) (9) (25) C¸c Mac – ¡ngghen: TuyÓn tËp, tËp I, Nxb Sù thËt, Hµ Néi 1980 c¸c trang 545, 546 vµ tËp II, tr. 140.
(10) Theo Gi¸o s− Kato Yozo - ®¹i häc Yokohama, thÕ giíi gi÷a thÕ kû XIX cã 4 lo¹i thÓ chÕ quèc gia, lµ:
1/ C¸c quèc gia TBCN, nh− Anh, Ph¸p, Mü, Hµ Lan, Nga, T©y Ban Nha, Bå §µo Nha, v.v...
2/ C¸c quèc gia thuéc ®Þa, nh− Ên §é vµ In®«nªxia.
3/ Quèc gia b¹i trËn, buéc ph¶i ký c¸c
®iÒu −íc bÊt b×nh ®¼ng víi 1 hoÆc nhiÒu quèc gia TBCN, nh− Trung Quèc.
4/ C¸c quèc gia còng buéc ph¶i ký c¸c
®iÒu −íc bÊt b×nh ®¼ng víi 1 hoÆc nhiÒu quèc gia TBCN, nh−ng viÖc ký kÕt nµy kh«ng ph¶i lµ hËu qu¶ cña chiÕn tranh, mµ lµ kÕt qu¶
cña qu¸ tr×nh th−¬ng l−îng, giao thiÖp gi÷a c¸c bªn. Tiªu biÓu cho lo¹i thÓ chÕ quèc gia nµy lµ NhËt B¶n vµ Th¸i Lan.
So víi quèc gia lo¹i (2) ®· mÊt hÕt chñ quyÒn trªn c¸c lÜnh vùc lËp ph¸p, t− ph¸p, hµnh ph¸p th× c¸c quèc gia lo¹i (3) vµ (4) chØ mÊt mét bé phËn quyÒn t− ph¸p (thÝ dô quyÒn l·nh sù tµi ph¸n) vµ mét bé phËn quyÒn hµnh ph¸p (thÝ dô quyÒn tù chñ quan thuÕ).
Tuy nhiªn, hËu qu¶ do c¸c ®iÒu −íc bÊt b×nh ®¼ng mang l¹i cho quèc gia lo¹i (3) nÆng nÒ h¬n rÊt nhiÒu, so víi c¸c quèc gia lo¹i (4). V× lµ quèc gia b¹i trËn, tÝnh rµng buéc cña nh÷ng ®iÒu −íc trªn v« cïng chÆt chÏ, vµ th−êng kÌm theo nh÷ng ®iÒu kho¶n c¾t ®Êt, båi th−êng chiÕn phÝ. §èi víi c¸c quèc gia lo¹i (4), do ®iÒu −íc lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh giao thiÖp, nªn tïy theo t×nh h×nh, c¸c bªn cã thÓ l¹i th«ng qua giao thiÖp ®Ó tu söa ®iÒu −íc. NhËt - Mü hßa th©n ®iÒu −íc ký ngµy 3/3/1854 chÝnh lµ lo¹i ®iÒu −íc nµy...
(Xem: Kato Yuzo (Gia §»ng Hé Tam),
§«ng ¸ cËn ®¹i sö, (B¶n dÞch Trung v¨n cña T−ëng Phong), Trung Quèc x· héi khoa häc xuÊt b¶n x·, B¾c Kinh, 1992, trang 45).
