c¸c “®¹o” cña n«ng d©n ch©u thæ s«

(1)

Th−êng thøc t«n gi¸o

c¸c “®¹o” cña n«ng d©n ch©u thæ s«ng Cöu Long Tõ böu S¬n kú h−¬ng, tø ©n hiÕu nghÜa

®Õn ®¹o lµnh vµ ®¹o «ng nhµ lín

μ con d©n n−íc ViÖt, n«ng d©n Nam Bé vÉn gi÷ nguyªn çc tËp tôc v¨n ho¸ (vμ tÝn ng−ìng t«n gi¸o) mμ «ng cha hun ®óc tõ miÒn ®Êt tæ, çc vïng cßn l−u dÊu nÒn v¨n ho¸ §«ng S¬n. V× vËy con ng−êi Nam Bé còng thê cóng tæ tiªn, thê cóng «ng bμ cha mÑ, còng nh− cóng giç theo dßng hä; miÒn ven biÓn còng cóng ç

voi, c¸c thÇn ®i biÓn, c¸c thÇn che chë cho con ng−êi ra kh¬i v−ît sãng giã b·o tè. VÞ thÇn biÓn ®øng ®Çu b¸ch thÇn Nam Bé

®−îc c− d©n suèt däc duyªn h¶i thê cóng:

®ã lμ tiÕn sÜ NguyÔn Phôc, ng−êi quª tØnh Thanh Ho¸ (®ç khoa thi n¨m 1453) ®·

tõng lμ thÇy d¹y Lª T− Thμnh (sau lμ vua Lª Th¸nh T«ng), ba lÇn ®i sø Trung Quèc, ®−îc giao nhiÖm vô chØ huy ®oμn thuyÒn chë l−¬ng thùc qua cöa T− Dung (sau ®æi lμ T− HiÒn) vμo tiÕp tÕ cho ®¹i qu©n ®ang v©y thμnh §å Bμn. Thêi tiÕt xÊu, «ng cho dõng thuyÒn l¹i ®Ó lÝnh khái chÕt ch×m trong gi«ng b·o, do ®ã l−¬ng vμo chËm thêi h¹n; Lª Th¸nh T«ng chÐm

®Çu «ng; d©n t«n «ng lμ thÇn ®i BiÓn, lμ Phi VËn T−íng qu©n; TrÞnh Hoμi §øc, trong s¸ch Gia §Þnh thμnh Th«ng chÝ, cho biÕt thêi Gia Long, tiÕn sÜ NguyÔn Phôc vÉn lμ vÞ thÇn ®øng ®Çu b¸ch thÇn

Mai Thanh H¶i^(*)

ë Nam Bé. Cßn ë ven biÓn Trung Bé, nhiÒu n¬i lËp miÕu thê «ng, d©n th−êng gäi lμ miÕu Phi VËn T−íng qu©n.

Tuy nhiªn, lμ miÒn ®Êt di d©n, c¸c dßng hä ë Nam Bé kh«ng dμi, nhiÒu l¾m còng chØ d¨m b¶y ®êi, céng thªm chó gi¶i vÒ gèc tÝch ë phÝa B¾c; quan hÖ th©n téc Êp tr¹i Nam Bé còng kh«ng cßn chÆt chÏ nh− ngoμi B¾c vμ Thanh NghÖ TÜnh. §êi khai ph¸ giång hoang chñ yÕu g¾n bã nhau lμ nghÜa t×nh gi÷a hä víi nhau v×

cïng chung c¶nh ngé, cïng rêi bá quª cò

®Õn ®Êt l¹, n¬i míi. ChÊt d©n chñ vμ quan hÖ b×nh ®¼ng réng r·i h¬n, kh«ng ph©n biÖt ng−êi quª gèc víi ng−êi ngô c−, kh«ng nÆng nÒ gi¸p hä, phe ®¼ng mμ träng nghÜa khinh tμi, “thÊy viÖc nghÜa kh«ng lμm lμ ®å bá”, gÆp chuyÖn ch¼ng võa lßng cã thÓ xuèng xuång bá ®i n¬i kh¸c. Nh−ng còng do sím tiÕp xóc víi nÒn kinh tÕ hμng ho¸, lμng Êp thiÕu chÊt kÕt dÝnh chÆt chÏ, ®iÒn chñ xuÊt hiÖn sím, ruéng ®Êt mªnh m«ng bao la, ®iÒn chñ cÇn ng−êi cμy rÏ, ®iÒn chñ kh«ng qu¸

kh¾t khe ngÆt nghÌo, trõ lóc cμy bõa gÆt

*. Nhµ nghiªn cøu, Hµ Néi.

L

(2)

h¸i, t¸ ®iÒn kh«ng qu¸ vÊt v¶ mμ cßn cã d¸ng nhμn nh·, sím tèi nhËu nhÑt.

Do nh÷ng ®Æc ®iÓm kinh tÕ - x· héi trªn mμ v¨n ho¸ d©n gian ë c¸c tr¹i Êp

®−îc håi tô, l¾ng ®äng nhiÒu líp, nh−ng kh«ng dμy dÆn b»ng B¾c Bé, ®Þnh h×nh kh«ng thËt v÷ng ch¾c; nã rÊt dÔ dμng tiÕp nhËn vμ giao l−u v¨n ho¸ víi c¸c téc ng−êi kh¸c. Trong niÒm t−ëng nhí tiÕn

®Õn thê cóng ng−êi cã c«ng víi lμng x·, cã c«ng víi c¶ vïng miÒn, víi ng−êi cã c«ng x«ng pha n¬i trËn m¹c, Nam Bé dÔ dμng chÊp nhËn thê cóng nh÷ng ng−êi ®ç ®¹t lμm quan mμ mang l¹i lîi Ých cho d©n, nh÷ng ng−êi cã c«ng ®øng ra tæ chøc khai ph¸ ®Êt ®ai lËp lμng Êp, d¹y nghÒ, lμm vinh dù hay lμm giμu cho lμng xãm.

Nh−ng còng cã nh÷ng c«ng “h− ¶o” cña nh÷ng siªu linh, thÇn xuÊt xø tõ mét c©y gç môc hoÆc mét hßn ®¸ l¹, cã thÓ lμ mét ng−êi ®μn bμ chÕt tr«i nh−ng linh thiªng, mét ng−êi ®μn «ng chÕt bÊt ®¾c k× tö, thËm chÝ mét kÎ ®μo ng¹ch, mét ng−êi g¾p ph©n, mét vong hån v« thõa nhËn nh−ng chÕt oan øc mμ trë nªn thiªng.

Trong ph¹m vi lμng xãm, thê cóng thÇn

®Þa ph−¬ng, nhiÒu n¬i ®· n©ng lªn lμ thê thμnh hoμng lμng, chÝnh lμ thê çc thÇn b¶n mÖnh. §ã lμ nh÷ng vÞ ®−îc çc lμng x· suy t«n tõ thμnh hoμng, nhiÒu n¬i ë Nam Bé quen gäi lμ “bæn c¶nh thμnh hoμng”. Bªn d−íi çc vÞ thÇn kÓ trªn vÒ dÉn d¾t d©n ®i më ®Êt, cßn cã hμng tr¨m ng−êi ®−îc d©n thê cóng v× cã c«ng khÈn hoang x©y dùng c¬ nghiÖp, d©n gäi t¾t lμ çc vÞ “tiÒn hiÒn khai khÈn” vμ “hËu hiÒn khai c¬”. Ng−êi Nam Bé gäi viÖc thê cóng çc vÞ TiÒn hiÒn, HËu hiÒn nμy lμ ®Ó gi÷

träng nghÜa t×nh “b¸o b¶n tu nguyªn”, hoÆc lμ “Èm hμ t− nguyªn” (nghÜa lμ

“uèng n−íc nhí nguån”), ý nghÜa nμy sau

cßn ®äng d− ©m trong “¢n quª h−¬ng ®Êt n−íc” trong gi¸o lÝ cña c¸c ®¹o Nam Bé

“Tø ©n hiÕu nghÜa”, “Böu S¬n Kú H−¬ng”

cho ®Õn “PhËt gi¸o Hoμ H¶o” sau nμy.

Tõ sau n¨m 1920, hμng lo¹t tæ chøc t«n gi¸o - x· héi mäc lªn kh¾p c¸c tØnh Nam Bé, trong ®ã næi tiÕng nhÊt lμ NghÜa Hoμ Héi ë Mü Tho, Nh©n Hoμ §−êng ë Bμ RÞa, Phôc Quèc Héi ë Sa §Ðc, mμ tæ chøc ®øng hμng ®Çu lμ Thiªn §Þa Héi cña nhμ s− NguyÔn H÷u TrÝ vμ cña ph¸p s−

Phan XÝch Long ë c¨n cø ThÊt S¬n (An Giang). C¸c “héi - ®¹o” nμy ®Òu mang ®Æc

®iÓm ma thuËt vÒ biÓu t−îng, t«n gi¸o vÒ lÔ nghi vμ luËt lÖnh, nh−ng vÉn rÊt thÕ tôc vÒ tæ chøc vËt chÊt. Khi c¸c Thiªn §Þa Héi tæ chøc cóng tÕ, r−íc x¸ch rÇm ré, quÇn chóng tham dù s«i næi, “héi tÒ” vμ mËt th¸m g−¬ng m¾t ra ng¹c nhiªn vÒ hiÖn t−îng míi mÎ nμy; nh−ng khi c¸c

“héi - ®¹o” nμy b¾t ®Çu tá lé ra xu h−íng chèng thùc d©n x©m l−îc, bän cÇm quyÒn Ph¸p liÒn ra tay khñng bè ng−êi cÇm

®Çu, b¾t bí tÝn ®å, bãp chÕt tæ chøc.

Tuy c¸c Thiªn §Þa Héi bÞ ®μn ¸p, quÇn chóng vÉn «m Êp kh¸t khao t×m ®−îc c¸c

®Êng cøu ®êi, cøu thÕ, do vËy c¸c “®¹o” l¹i liªn tiÕp mäc ra μo ¹t vμ ån ¶, nhèn nh¸o vμ x¸o ®éng. Kh¸ch quan mμ nãi, kh«ng ph¶i chØ sau khi Ph¸p næ sóng chiÕm thμnh Gia §Þnh ngμy 17 th¸ng 2 n¨m 1859 míi lμm n¶y sinh kh¸t väng ®i t×m mét ch©n trêi míi, d−íi mÇu s¾c tÝn ng−ìng cÇu cóng, mμ tr−íc ®ã, c¶nh sèng k×m kÑp kh«ng lèi tho¸t d−íi triÒu Minh MÖnh - ThiÖu TrÞ (1820 - 1847), nhÊt lμ khi c¸c cuéc næi dËy nh− cña Lª V¨n Kh«i chiÕm gi÷ Gia §Þnh hai n¨m trêi råi bÞ

®μn ¸p v« cïng tμn b¹o, ®· ®Èy quÇn chóng t×m c¸c con ®−êng gi¶i tho¸t. Khi Ph¸p ®¸nh chiÕm réng ra, ®Êt Nam Bé bÞ

(3)

chμ s¸t kÜ l−ìng, nªn còng lμ miÒn ®Êt n¶y sinh mét lo¹t çc ®¹o gi¸o (sectes religieux): ®©y lμ çc tÝn ng−ìng ¸-t«n gi¸o (parareligion), phÇn lín lμ nh÷ng m¶nh vôn cña PhËt gi¸o céng vμo tÝn ng−ìng b¶n ®Þa, ®«i chç mang mét mμu s¾c chñ nghÜa d©n téc cã phÇn cùc ®oan, bμi ngo¹i; nhiÒu ®¹o gi¸o cã pha trén çc lo¹i mª tÝn dÞ ®oan, dïng nhiÒu nghi thøc, lÔ héi k× bÝ, cã khi dïng bïa chó vμ phÐp thuËt ë cÊp thÊp.

Trong bèi c¶nh Nam Bé thÕ kØ XIX, c¸c

®¹o gi¸o cuèn m×nh vμo nh÷ng phong trμo chÝnh trÞ ®Þa ph−¬ng, chèng thùc d©n x©m l−îc hoÆc chèng phong kiÕn bãc lét⁽¹⁾

§Çu thÕ kØ XX, mét ng−êi kho¶ng 20 tuæi, tù x−ng lμ PhËt Sèng, ®øng gi÷a Chî Lín, tuyªn bè m×nh lμ hËu duÖ cña vua Hμm Nghi, nay dùng cê tiÕp tôc ®¸nh Ph¸p. §ã lμ «ng Phan XÝch Long, tªn thËt lμ Phan Ph¸t Sanh, ®«i khi còng khoe m×nh lμ dßng dâi nhμ Minh bªn Trung Quèc (!). ¤ng nμy ®· nhiÒu n¨m l¨n lén trªn vïng nói ThÊt S¬n (An Giang) ®Ó theo ®¹o PhËt ThÇy, võa häc ch÷a bÖnh, võa häc “ph¸p thuËt ®Ó cøu ®êi”; sau ®ã

«ng cã sang tu luyÖn ë nói Tμ L¬n ë tØnh Campèt (Campuchia) vμ ë c¶ B¸t §¨m Boong (phÝa t©y Campuchia). N¨m 1911,

«ng xuÊt hiÖn ë Chî Lín, tuyªn bè theo g−¬ng «ng PhËt ThÇy lËp mét ®¹o míi ®Ó cøu ®êi cøu ®¹o, nh−ng h×nh nh− sè ng−êi ®i theo «ng kh«ng cã bao nhiªu; «ng cßn c«ng bè kÕ ho¹ch lμm næ tung nhiÒu dinh thù cña Ph¸p vμ nhiÒu c«ng së c«ng céng nh− bÕn tμu, nhμ ga ... ¤ng bÞ Ph¸p b¾t n¨m 1913 trªn ®−êng ra Phan ThiÕt

®Ó “truyÒn ®¹o”, kh«ng ®Ó l¹i vÕt tÝch g×, (xin l−u ý: ba m−¬i n¨m sau, còng tõ vïng nói ThÊt S¬n nμy, l¹i cã ng−êi x−ng tªn “®¹o PhËt ThÇy” cøu ®êi cøu ®¹o: ®ã

lμ chuyÖn «ng Huúnh Phó Sæ cho phôc håi ®¹o PhËt ThÇy d−íi c¸i tªn lμng Hoμ H¶o quª «ng).

Còng kho¶ng thêi gian ngay sau ®ã, kho¶ng ba m−¬i n¨m (1925 - 1955), cã nhiÒu “®¹o” víi l¾m s¾c th¸i riªng. §¹o Dõa (cã nguån t− liÖu nãi thËt ra «ng Nam chän tªn §¹o Võa, nghÜa lμ “võa ph¶i, kh«ng d÷ kh«ng hiÒn, kh«ng m¹nh kh«ng yÕu, kh«ng nhanh kh«ng chËm, kh«ng cao kh«ng thÊp ...” “võa” nãi theo

©m Nam Bé nghe nh− “dõa”) xuÊt hiÖn kho¶ng 1944 - 1946, do «ng NguyÔn Thμnh Nam, sinh n¨m 1910, con mét gia

®×nh ®Þa chñ giμu cã x· Ph−íc Th¹nh (huyÖn Ch©u Thμnh, tØnh BÕn Tre) x−íng xuÊt. Thuë nhá, «ng ®−îc cho ®i ¨n häc c¸c tr−êng C«ng gi¸o ë Sμi Gßn vμ bªn Ph¸p. VÒ n−íc, «ng lªn nói cÊm ThÊt S¬n

®Ó “tu luyÖn” råi trë vÒ cån (b·i gi÷a s«ng) Phông, gi÷a s«ng TiÒn, dùng mét

®μi B¸t Qu¸i trªn ®Çu cét dõa lμm n¬i truyÒn ®¹o, gäi lμ §¹o Võa; nh−ng do ph¸t ©m Nam Bé, l©u ngμy viÕt thμnh

§¹o Dõa v× nhiÒu ng−êi thÊy «ng lu«n lu«n ngåi trªn c©y dõa, ®å r»ng quanh n¨m chØ uèng n−íc dõa mμ sèng. ¤ng kho¸c ¸o vμng, lóc th× x−ng lμ Tr¹ng Tr×nh t¸i sinh, lóc l¹i nãi m×nh lμ Gia Long t¸i thÕ; «ng còng kÝ nhiÒu giÊy tê h«

hμo mäi ng−êi theo ®¹o, d−íi tªn hiÖu lμ Hoμng Nam §Õ, hoÆc Hoμng Nam Quèc hay Hoμng Nam Chóa. ¤ng l¹i cho ®¾p h×nh b¶n ®å ViÖt Nam trªn s©n, mçi ngμy

®i l−în 5 giê ®Ó mang l¹i ®éc lËp thèng

1. Cïng thêi k× nµy, cã nh÷ng tæ chøc mang h×nh th¸i vµ néi dung t−¬ng tù c¸c ®¹o gi¸o Nam Bé, ®ã lµ c¸c tæ chøc Thiªn §Þa Héi, Th¸i B×nh Thiªn quèc, B¹ch Liªn gi¸o ... ë Trung Quèc, nhãm ®¹o gi¸o Maulani ë Ind«nªxia kho¶ng n¨m 1842 – 1845, nhãm Magdano ë Philippin kho¶ng n¨m 1897 – 1899, v.v...

(4)

nhÊt cho n−íc nhμ, theo thuyÕt “bÊt chiÕn tù nhiªn thμnh”. Sau n¨m 1975, «ng ®æi tªn ®¹o cña «ng lμ “§¹o BÊt t¹o con”, nãi lμ ®Ó h−ëng øng chñ tr−¬ng sinh ®Î cã kÕ ho¹ch; «ng cho ®ãng mét chiÕc “thuyÒn b¸t nh·” ng−îc xu«i s«ng TiÒn, s«ng HËu, trªn ®ã cã «ng víi chÝn ng−êi ®μn bμ, tÊt c¶ ®Òu kh«ng mÆc ¸o quÇn, gäi lμ ®Ó truyÒn gi¶ng §¹o BÊt t¹o con. Cã thÓ coi

«ng §¹o Dõa lμ mét trÝ thøc lóc ®Çu cã nhiÒu ý t−ëng tèt nh−ng xa thùc tÕ råi mÊt ph−¬ng h−íng, lo¹ng qu¹ng trong ph−¬ng s¸ch, ng« nghª trong gi¶i ph¸p, hoang ®−êng vμ kh«ng t−ëng trong môc tiªu. ¤ng mÊt n¨m 1990 trong sù l·ng quªn cña d©n BÕn Tre.

Cïng thêi gian ®ã, Nam Bé cã kho¶ng d¨m b¶y chôc thø ®¹o Ýt nhiÒu theo mÉu

§¹o Dõa, mçi “®¹o” cã tiÕng vang chõng vμi chôc xãm Êp, thu hót ®−îc tõ vμi ba tr¨m tíi m−¬i l¨m ngh×n tÝn ®å. §ã lμ

§¹o Chuèi, §¹o N»m, §¹o Ngåi, §¹o Chã, §¹o KiÕng, §¹o CËy, §¹o Thø, §¹o Khïng, §¹o SÓn, §¹o MÒn, §¹o §Ìn, §¹o Cao, §¹o C©m, v.v... tuú theo khu«n khæ hay tÝnh c¸ch l¹ lïng cña c¸c «ng ®Çu ®¹o mμ ®Æt tªn ®¹o, cã «ng ngåi chåm hæm trªn ngän c©y dõa, cã «ng chØ ¨n ®éc mét mãn chuèi kh«ng ®ông tíi c¬m thÞt, cã

«ng “§¹o Cao” cao h¬n hai mÐt, cã «ng c¶

ngμy chØ n»m dμi th× thμnh “§¹o N»m”,

«ng “§¹o C©m” c¶ ngμy ch¼ng nãi, «ng

“§¹o Chã” ngμy ®ªm thê cóng b¸i l¹y mét con chã ®èm, «ng “§¹o KiÕng” cø ngåi l×

thiÒn tr−íc mét tÊm kÝnh, v.v ... ThËm chÝ cã nhiÒu «ng cã biÓu hiÖn t©m thÇn bÊt æn, lóc nμo còng say xØn, gÇn nh− ®·

mÊt th¨ng b»ng trong cuéc sèng, vμ thμnh «ng “§¹o Khïng”, «ng “§¹o Rå”; ®·

cã nhiÒu ng−êi ph¶i thõa nhËn r»ng

“nhËu nhÑt” kh«ng chØ μ c¸i tËt khã söa

cña lμng quª Nam Bé, mμ cã khi cßn trë thμnh “®¹o” cña mét sè vÞ. Tõ tr¹ng th¸i hôt hÉng trong ®êi sèng, tiÕn sang mét lo¹i h×nh d©n d· trong t«n gi¸o - tÝn ng−ìng, cã pha trén hoÆc cμi c¾m Ýt nhiÒu mμu s¾c cña phÐp thuËt trong ®¹o L·o, th©m s©u trong ®¹o Nho, vμ c¶ huyÒn bÝ trong mét sè t«ng ph¸i ®¹o PhËt, thÕ lμ c¸c “«ng ®¹o” ®i cøu ®êi b»ng mÑo ch÷a bÖnh b»ng n−íc l·, ®i h« phong ho¸n vò, høng lªn th× “tiªn tri” nhiÒu phÐp l¹ k× ...

Nh÷ng “®¹o” nμy ®¸p øng c¸c nhu cÇu tÝn ng−ìng cña bé phËn quÇn chóng ®éng dao, ®au khæ mμ mÊt ph−¬ng h−íng, thiÕu mét niÒm tin, ngãng ®îi vμ cÇu xin mét nguån an ñi nhÑ nhμng hoÆc tr«ng chê, ch¹y theo mét k× väng xa x«i nμo ®ã.

Cã thÓ lÊy dÊu chØ xuÊt hiÖn ®¹o gi¸o ch©u thæ Nam Bé lμ viÖc h×nh thμnh T©y An cæ tù, tÊt nhiªn khi míi xuÊt hiÖn, chïa nμy chØ cã d¸ng vãc nguyªn s¬ chø kh«ng ph¶i nh− ngμy nay chóng ta chiªm ng−ìng ng«i chïa ®· x©y ®¾p l¹i sau khi bÞ chiÕn tranh tμn ph¸. Chïa ®−îc x©y cÊt n¨m 1847 (ThiÖu TrÞ thø b¶y) trªn nói Sam, thuéc ®Þa phËn th«n VÜnh TÕ, huyÖn T©y Xuyªn (nay thuéc tØnh An Giang). §øng lªn x©y chïa lμ mét con ng−êi quª tØnh Th¸i B×nh: «ng Do·n UÈn⁽²⁾ tæng ®èc An Hμ. Nh−ng g¾n bã tiÕng t¨m nhÊt víi ng«i chïa lμ ng−êi n»m trong khu mé sau chïa th−êng ®−îc gäi lμ PhËt ThÇy T©y An; «ng lμ §oμn 2. ¤ng quª ë huyÖn Thu Tr× (tØnh Th¸i B×nh) ®ç cö nh©n n¨m 1828, ®i ®¸nh dÑp N«ng V¨n V©n ë Tuyªn Quang n¨m 1833, lµm Tæng ®èc Thanh Ho¸ n¨m 1841, lµm TuÇn phñ An Giang n¨m 1843, cïng NguyÔn Tri Ph−¬ng ®em binh ®¸nh Ch©n L¹p, chiÕm thµnh Nam Vang, ®−îc th¨ng Tæng ®èc An Giang – Hµ Tiªn; «ng bá nhiÒu n¨m ®æ c«ng søc ra tæ chøc khai hoang, ®µo s«ng, di d©n, më mang lµng xãm, næi tiÕng thanh liªm cÇn mÉn, ®−îc khen lµ “An T©y m−u l−îc t−íng” “TrÝ dòng t−íng qu©n”; mÊt n¨m 1849 t¹i chøc.

(5)

Minh Huyªn (1807 - 1856), con gia ®×nh n«ng d©n §ång Th¸p, cã lóc ph« r»ng lμ con cña NguyÔn HuÖ vμ Ngäc H©n, thÊy d©n chÕt nhiÒu v× bÖnh thêi khÝ, ®· lªn nói tu tiªn ch÷a bÖnh cho d©n, tù nhËn lμ

“PhËt ThÇy gi¸ng thÕ cøu ®êi, chÝnh lμ ta”. LÇn ®Çu truyÒn ®¹o n¨m 1849 t¹i

®×nh lμng KiÕn Th¹nh (Long Xuyªn, An Giang ngμy nay). ¤ng ®−a ra thuyÕt “Tø

®¹i ©n nghÜa”⁽³⁾ tù gäi lμ §¹o Lμnh cøu d©n, cøu ®êi. ¤ng tung ra mét bμi sÊm Tr¹ng Tr×nh, vμ gi¶ng thªm lêi sÊm kªu gäi ®øng dËy ®æi ®êi, ®¸nh ®æ nhμ NguyÔn:

Böu ngäc qu©n minh thiªn ViÖt nguyªn - S¬n trung sø m¹ng ®Þa Nam tiÒn - Kú niªn Tr¹ng t¸i t©n phôc quèc - H−¬ng xuÊt Tr×nh sang t¹o nghiÖp yªn.

¤ng lÊy bèn ch÷ ®Çu c©u th¬ ghÐp l¹i thμnh Böu S¬n Kú H−¬ng, gi¶ng lμ: tõ

“Nói quý h−¬ng l¹”; trong bèn c©u, cã Èn dÊu mét lêi sÊm: ViÖt Nam Tr¹ng Tr×nh t¸i xuÊt t©n phôc quèc, t¹o nghiÖp yªn (Tr¹ng Tr×nh sÏ t¸i xuÊt trªn

®Êt ViÖt Nam, ®Ó dùng l¹i n−íc, t¹o nghiÖp yªn hμn cho d©n). Tõ ®©y «ng ®æi tªn ®¹o gi¸o cña «ng lμ Böu S¬n Kú H−¬ng. Lóc ®Çu Böu S¬n Kú H−¬ng mang h×nh thøc lμ mét thø ®¹o PhËt ®−îc

“b×nh d©n ho¸”, pha thªm mét chót tu tiªn cña ®¹o L·o; ®¹o kh«ng cã t¨ng sÜ mμ chØ cã c¸c c− sÜ thÕ tôc vÉn sèng víi vî con xãm lμng. C¸c c− sÜ kh«ng ngõng truyÒn d¹y r»ng PhËt Di LÆc (Maitreya) -

®«i khi ®−îc gäi lμ Minh v−¬ng, hoÆc Minh hoμng - sÏ gi¸ng trÇn ®Ó “tÞnh ho¸”

thÕ gian nμy vμ sÏ thiÕt lËp Héi Long Hoa, më ra mét thêi k× míi gäi lμ k×

Th−¬ng Ng−¬n⁽⁴⁾®Çy c«ng lÝ vμ h¹nh phóc cho chóng sinh.

Nh÷ng nhμ PhËt häc gäi ®©y lμ thÕ m¹t luËn (eschatologie) - gi¶i thÝch theo gãc ®é x· héi häc - lμ sù kÕt ¸n chÕ ®é chÝnh trÞ ®−¬ng thêi g¾n víi sù gi¸ng trÇn cña mét vÞ PhËt míi sÏ x©y dùng mét x·

héi tèt ®Ñp. Cßn kh¸i niÖm Héi Long Hoa lμ lÊy tõ Long Hoa Kinh cña hÖ ph¸i §¹i Thõa Viªn §èn ë Trung Quèc, ®−îc thiÕt lËp khi nμo tÝn ®å thμnh t©m ng−ìng väng. Mét gi¸o s− ®¹i häc Harvard (Mü) lμ thÇy HuÖ T©m ®¸nh gi¸ r»ng, gi¸o lÝ PhËt ThÇy nªn xem nh− mét sù t¸i chÕ (reworking) gi¸o lÝ ®¹o PhËt, sù t¸i chÕ nμy ph¶n ¸nh ¶nh h−ëng cña nhiÒu dßng t− t−ëng kh¸c nhau t¹i khu vùc biªn giíi vμ ®Æc biÖt nã lμ mét ph¶n øng víi lèi ®i tu truyÒn thèng co hÑp trong c¸c tu viÖn (monasticism) cïng th¸i ®é néi quan (introspection).

Nh×n kh¸i qu¸t, cã ng−êi xÕp ®©y lμ mét thø ®¹o gi¸o cøu thÕ (messianism) mang mμu s¾c n«ng d©n Nam Bé. Lóc ®ã vua ThiÖu TrÞ míi cho rót qu©n tõ Nam Vang (Campuchia) vÒ An Giang, mang theo bÖnh dÞch hoμnh hμnh d÷ déi, nhiÒu xãm Êp v¾ng lÆng tiÕng nãi c−êi. L¹i tiÕp thªm ngoμi §μ N½ng, Ph¸p b¾n ph¸ giÕt chãc. ThiÖu TrÞ chÕt lóc 41 tuæi, con trai thø hai lμ Hång NhËm lªn ng«i, tËp trung søc bao v©y vμ tiªu diÖt thÕ lùc cña anh c¶ lμ Hång B¶o. §øc PhËt ThÇy võa truyÒn gi¶ng ®¹o míi, võa dïng ph¸p thuËt ®Ó “ch÷a trÞ” bÖnh tËt cho d©n. D©n quª hïa nhau theo ThÇy ®«ng nh− ®i héi,

3. Gäi t¾t lµ Tø ¢n , ®−îc diÔn gi¶ng mçi lóc mét kh¸c; cã khi lµ ©n phô mÉu, ©n qu©n v−¬ng, ©n Tam b¶o, ©n chóng sinh; cã lóc lµ Trêi PhËt, qu©n v−¬ng, s− phô, cha mÑ; cã khi lµ tæ tiªn, ®Êt n−íc, Tam b¶o,

®ång bµo.

4. Xin chó ý lµ Th−îng Ng−¬n (®äc chÖch tõ Nguyªn, kÞ huý tªn chóa NguyÔn Phóc Nguyªn), chø kh«ng ph¶i lµ Ngu«n, nh− nhiÒu ng−êi ®äc vµ viÕt lÇm. §¹o Cao §µi gäi lµ H¹ Ng−¬n.

(6)

cïng hß reo, t«n «ng lªn lμm PhËt Sèng.

PhËt ThÇy lÊy chïa T©y An lμm trô së chÝnh, song ThÇy ®i ®©y ®i ®ã võa ch÷a bÖnh, võa khuyªn d©n di chuyÓn lËp lμng míi. Tuy thÕ, PhËt ThÇy T©y An l¹i lμm th¬ tuyªn ng«n c¸i c¨n cèt PhËt - Chóa - Nho cña ®¹o ®eo bïa ®Ó ®ãn Héi Long Hoa:

NhÊt ng−¬n §øc PhËt ThÝch Ca Gi¸ng sanh câi thÕ Long Hoa héi k×

KÝnh d−ng m×nh chóa h−ng long D©n kh−¬ng vËt phô thiªn xu©n th¸i b×nh KÝnh trêi, kÝnh ®Êt, thÇn minh Tßng m«n phông sù gi÷ toμn Tø ¢n⁽⁵⁾. X−¬ng sèng gi¸o lÝ cña ®¹o Böu S¬n Kú H−¬ng lμ quan ®iÓm Häc PhËt tu nh¬n, kh«ng tu hμnh theo PhËt ph¸p, kh«ng tông kinh PhËt, kh«ng thê l¹y tranh t−îng, mμ thay vμo ®ã thê mét m¶nh v¶i ®á, gäi lμ TrÇn ®iÒu. Trong phÇn tu nh¬n, tÝn ®å thÓ hiÖn lèi sèng n«ng d©n, nÆng truyÒn thèng d©n téc, cã khi ®Õn møc b¶o thñ, nh− bíi tãc (tãc bói sau g¸y), ¸o v¹t hß, quÇn l¸ nem (kh«ng gi¶i rót), ®i ch©n ®Êt .

Ng−êi trong ®¹o kh«ng cóng kiÕng, kh«ng uèng r−îu, kh«ng ¨n chay, kh«ng lËp chïa, kh«ng xuÊt gia, kh«ng bãi to¸n, kh«ng vμng m· cho ng−êi chÕt ... PhÇn

®«ng tÝn ®å lμ n«ng d©n nghÌo, giμu lßng yªu n−íc, nh−ng l¹i mª tÝn, hay tin vμo thÇn quyÒn, chÞu ¶nh h−ëng kh¸ nÆng vμo c¸c ®¹o sÜ võa lμ tiªn tri, võa lμ

“minh chñ”. Ng−êi theo ®¹o “Böu S¬n Kú H−¬ng” ®−îc ThÇy ph¸t cho c¸i bïa, in bèn ch÷ “Böu S¬n Kú H−¬ng” (h−¬ng l¹ tõ nói quý), xo¾n l¹i ®eo tr−íc ngùc.

Bμn thê ®¬n gi¶n, chØ cã mét miÕng v¶i

®á gäi lμ “TrÇn ®iÒu”, kh«ng thê ¶nh t−îng

h×nh cèt g×. §äc kinh mçi ngμy 4 lÇn, nh−ng chØ ®äc thÇm trong miÖng, kh«ng cÇn ai nghe thÊy, kh«ng kÌm theo mâ chu«ng g×. Thøc cóng còng ®¬n gi¶n: trμ, n−íc, h−¬ng, hoa. Ng−êi theo ®¹o, cèt chó ý tu söa t©m t¸nh, lμm nhiÒu viÖc thiÖn.

C¸c thÓ thøc theo ®¹o ®−îc l−îc gi¶n tèi

®a, phï hîp víi lèi sèng cña n«ng d©n Nam Bé vïng biªn giíi däc hai bªn bê s«ng Cöu Long. §¹o truyÒn kh¸ nhanh ra nhiÒu tØnh MiÒn T©y Nam Bé, ®Æc biÖt c¸c huyÖn TÞnh Biªn, Ch©u Phó, Phó T©n (An Giang), R¹ch Gi¸, Hßn §Êt (Kiªn Giang), T©n Thμnh (§ång Th¸p), v.v...

V× kh«ng cã hÖ thèng gi¸o lÝ, cho nªn Böu S¬n Kú H−¬ng (còng nh− Tø ¢n HiÕu NghÜa vμ PhËt gi¸o Hoμ H¶o sau nμy) ch¹y theo mét xu h−íng chÝnh trÞ nÆng vÒ tuú c¬

øng biÕn mang tÝnh thùc dông nhÊt thêi, thËm chÝ ®i ®Õn “lùa giã, kÐo buåm”, dÉn tíi t×nh c¶nh mét sè ng−êi cÇm ®Çu nh¶y vμo ho¹t ®éng chèng l¹i d©n téc vμ c¸ch m¹ng;

®ã lμ c¸c tr−êng hîp mét sè nhãm trong

®¹o Cao §μi vμ PhËt gi¸o Hoμ H¶o ch¹y theo khÈu hiÖu mÞ d©n cña NhËt B¶n nªu ra “Ch©u ¸ cña ng−êi Ch©u ¸”; hoÆc lËp ra nhiÒu ®¬n vÞ vò trang, nhiÒu chÝnh ®¶ng ph¶n ®éng chèng l¹i kh¸ng chiÕn, chèng l¹i c¸ch m¹ng.

TriÒu ®×nh Tù §øc thÊy §¹o Lμnh (tøc Böu S¬n Kú H−¬ng) ngμy cμng ®«ng ng−êi tin theo, th× nghi ngê ®©y lμ tô b¹ d©n chóng ®Ó g©y lo¹n, nªn ra lÖnh cho quan l¹i b¾t giam «ng PhËt Sèng khiÕn

«ng chÕt trong nhμ giam n¨m 49 tuæi.

Tuy «ng ®Çu ®¹o bÞ giam gi÷ vμ bÞ chÕt,

®¹o vÉn ngÊm ngÇm l−u tån trong n«ng

NguyÔn V¨n HÇu s−u tÇm vµ biªn dÞch. T«ng S¬n cæ tù xuÊt b¶n - 1973.

(7)

®Êt mÊt d©n. HÇu hÕt tÝn ®å Böu S¬n Kú H−¬ng ®Òu h¨ng h¸i ®øng lªn theo ngän cê chiÕn ®Êu cña Tr−¬ng §Þnh (1820 - 1864), NguyÔn Trung Trùc (1837 - 1868) dòng c¶m hi sinh tμi s¶n vμ tÝnh m¹ng ®Ó b¶o vÖ xãm lμng, quª h−¬ng.

§Æc biÖt d−¬ng cao ngän cê §¹o Lμnh lμ phong trμo n«ng d©n næi dËy d−íi sù l·nh ®¹o cña «ng TrÇn V¨n Thμnh (1818 - 1873), mét c− sÜ Böu S¬n Kú H−¬ng, quª x· B×nh Th¹nh, huyÖn Ch©u Phó (An Giang). ThËt ra, tªn «ng lμ TrÇn V¹n Thμnh, ng−êi anh hïng l·nh ®¹o cuéc kh¸ng chiÕn 1862 - 1873 chèng Ph¸p x©m l−îc ë c¨n cø L¸ng Linh - B¶y Th−a (An Giang). ¤ng vèn lμ ng−êi theo ®¹o Böu S¬n Kú H−¬ng, n¨m 1840 lμm suÊt ®éi, tõng ®ãng qu©n l©u n¨m ë Ch©n L¹p, råi lμm ch¸nh qu¶n c¬, th−êng ®−îc d©n gäi lμ «ng Qu¶n Thμnh, sau khi «ng mÊt d©n gäi lμ §øc Cè Qu¶n. Khi Ph¸p më réng x©m l−îc, «ng lËp c¨n cø vïng L¸ng Linh (nay thuéc huyÖn Ch©u Phó) kÐo dμi ®Õn khu rõng B¶y Th−a ë gi÷a Ch©u §èc víi Long Xuyªn. Héi viªn §¹o Lμnh khi ra trËn ®Òu ®eo bïa Böu S¬n Kú H−¬ng ë

ngùc. Cuéc chiÕn ®Êu cña TrÇn V¨n Thμnh kÐo dμi h¬n 11 n¨m (1862 - 1873), g©y cho Ph¸p nhiÒu thiÖt h¹i, t¹o thanh thÕ vang ®éng cho §¹o Lμnh trong tinh thÇn kh¸ng Ph¸p, b¶o vÖ quª h−¬ng. BÞ thÊt b¹i, «ng tuÉn tiÕt, vî vμ con cïng chÕt trong chiÕn trËn.

S¸u m−¬i n¨m sau, d©n ®Þa ph−¬ng t×m l¹i n¬i «ng tuÉn tiÕt gi÷a ®¹i ®ån H−ng Trung, dùng lªn n¬i thê cóng «ng, nh−ng ph¶i gäi lμ chïa Nam Long (tªn ch÷ Nam Long tù), ë Êp H−ng Trung, x· §μo H÷u C¶nh, huyÖn Ch©u Phó, tØnh An Giang, phÝa t©y tp. Hå ChÝ Minh kho¶ng 160 km.

Chïa kh«ng thê PhËt, kh«ng cã s− s·i trô tr× .Chïa cã bèn m¸i, bèn cét, cã tr−íng ®Ò

“Böu S¬n Kú H−¬ng”, cã bμi vÞ ®Ò râ “TrÇn phñ §øc ¤ng”, bªn c¹nh lμ bμi vÞ “NguyÔn phñ §øc Bμ”, cã qu¹t thê ®Ò “ViÖt Nam ®¹i c−êng quèc”; hμng n¨m, cóng giç «ng vμo ngμy 21 vμ 22 th¸ng 2, giç bμ vμo ngμy 5 th¸ng 5, giç con trai tr−ëng cña «ng bμ lμ TrÇn V¨n Nhu vμo hai ngμy 24 vμ 25 th¸ng 3 ¢m lÞch./.

(K× sau ®¨ng tiÕp)