DANH T¡NG thêi §INH - TIÒN L£

(1)

DANH T¡NG thêi §INH - TIÒN L£

TRONG C¤NG CUéC GIµNH §éC LËP, Tù CHñ CHO D¢N TéC

rong cuèn “TiÓu sö danh t¨ng ViÖt Nam”, c− sÜ Vâ §×nh C−êng - Tr−ëng ban V¨n hãa Trung −¬ng Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam viÕt: “PhËt gi¸o ViÖt Nam cïng víi vËn mÖnh ®Êt n−íc ®·

tr¶i qua bao th¨ng trÇm cña lÞch sö. NÕu nh− thêi nµo còng cã anh hïng th× PhËt gi¸o giai ®o¹n nµo còng cã danh t¨ng dùng §¹o gióp N−íc. §ã lµ nh÷ng tÊm g−¬ng gãp phÇn t¹o nªn lÞch sö… C«ng lao cña c¸c bËc cao T¨ng tiÒn bèi, nh÷ng danh t¨ng hé quèc kiªn tr× gi÷ ®¹o, tÞnh tiÕn tu hµnh… lµ nh÷ng ng−êi cã nh©n c¸ch, chÝ h−íng, t− t−ëng cho chóng ta häc tËp, noi g−¬ng”⁽¹⁾.

Trong mçi giai ®o¹n lÞch sö, PhËt gi¸o lu«n song hµnh víi lÞch sö d©n téc.

C¸c danh t¨ng ®· cã nh÷ng ®ãng gãp trong mét sè lÜnh vùc cña ®êi sèng nh−:

kinh tÕ, v¨n hãa, x· héi. Cã thÓ thÊy r»ng, nÕu so s¸nh gi÷a c¸c thêi ®¹i, th×

vai trß cña c¸c danh t¨ng thêi Lý - TrÇn

®−îc thÓ hiÖn trong viÖc cè vÊn chÝnh trÞ, qu©n sù, chÝnh s¸ch ®èi néi, ®èi ngo¹i…

tham gia vµo c¸c c«ng viÖc nhiÕp chÝnh, gióp c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ®¹t ®−îc nhiÒu thµnh tùu rùc rì. Tuy nhiªn, ®Ó cã

®−îc nh÷ng thµnh tù ®ã, ph¶i b¾t nguån tõ truyÒn thèng cña PhËt gi¸o thêi §inh - TiÒn Lª. C¸c danh t¨ng thêi §inh - TiÒn Lª lµ nh÷ng ng−êi ®i ®Çu vµ khëi x−íng cho truyÒn thèng nhËp thÕ cña PhËt gi¸o, gióp c¸c vua lùa chän ®−îc mét ý thøc hÖ

Ng« ThÞ BÝch^(*) d©n téc ®éc lËp. ChÝnh v× vËy, cã thÓ nãi r»ng, danh t¨ng thêi §inh - TiÒn Lª lµ nh÷ng bËc ®øc cao, väng träng, uyªn th©m ®¹o mÇu, lµ nh÷ng nhµ chÝnh trÞ, qu©n sù, ®èi néi, ®èi ngo¹i tµi t×nh, gãp phÇn t¹o nªn nh÷ng thµnh c«ng cho c¸c v−¬ng triÒu thêi k× nµy, t¹o thµnh khèi

®oµn kÕt d©n téc, chèng thï trong, giÆc ngoµi, gi÷ yªn ®Êt n−íc…

N¨m 938, Ng« QuyÒn chiÕn th¾ng qu©n Nam H¸n trªn s«ng B¹ch §»ng, më ra mét thêi k× míi cho d©n téc - thêi k× ®éc lËp, tù chñ vµ chÊm døt mét ngh×n n¨m B¾c thuéc. Thêi Ng«, §inh - TiÒn Lª, PhËt gi¸o chiÕm vÞ trÝ ®éc t«n.

“BÊy giê Nho, §¹o ®· truyÒn vµo ViÖt Nam, nh−ng ¶nh h−ëng gi¸o lÝ kh«ng phæ cËp trong nh©n gian b»ng PhËt gi¸o. N−íc nhµ ®−îc ®éc lËp, nh−ng cßn non trÎ, nhµ vua ph¶i t×m ®iÓm tùa v÷ng ch¾c vÒ ý thøc hÖ, mét c«ng cô vÒ mÆt tinh thÇn ®Ó qu¶n lÝ vµ x©y dùng

®Êt n−íc. Trong thêi ®iÓm ®ã, PhËt gi¸o lµ mét ®iÓm tùa v÷ng ch¾c nhÊt… PhËt gi¸o cã uy thÕ nhê c¸c nhµ s− vµ PhËt tö tham gia vµo viÖc gi¶i phãng giµnh

®éc lËp cho d©n téc⁽²⁾.

*. Ban TrÞ sù PhËt gi¸o tØnh Ninh B×nh.

1. ThÝch §ång Bæn (chñ biªn), Lêi giíi thiÖu, TiÓu sö Danh T¨ng ViÖt Nam, Nxb. T«n gi¸o, Hµ Néi.

2. Th−îng täa ThÝch Minh TuÖ, L−îc sö PhËt gi¸o ViÖt Nam, Thµnh héi PhËt gi¸o Thµnh phè Hå ChÝ Minh Ên hµnh, PL.2536, 1993, tr. 138 -139.

T

(2)

D−íi triÒu ®¹i §inh - TiÒn Lª, PhËt gi¸o thÊm dÇn vµo ®êi sèng çc tÇng líp nh©n d©n. Hä tin vµ t×m thÊy ë ®¹o PhËt mét niÒm an ñi cho ®êi sèng khæ cùc cña m×nh sau thêi gian sèng d−íi ¸ch thèng trÞ hµ kh¾c cña phong kiÕn Ph−¬ng B¾c. “Lóc nµy, t¨ng sÜ gi÷ mét vai trß quan träng. Hä lµ mét lùc l−îng chÝnh trÞ vµ kinh tÕ v÷ng vµng, n¾m ®éc quyÒn vÒ v¨n hãa nghÖ thuËt. Cïng víi viÖc çc vua §inh - TiÒn Lª träng dông çc thiÒn s−, trÝ thøc cña d©n téc lóc bÊy giê, vµo viÖc cè vÊn trÞ v× ®Êt n−íc, ®iÒu ®ã khiÕn cho hä chÞu nhiÒu ¶nh h−ëng cña t− t−ëng PhËt gi¸o⁽³⁾…”. Çc danh t¨ng thêi §inh - TiÒn Lª kh«ng chØ lo truyÒn ®¹o mµ cßn ®ãng gãp nhiÒu c«ng søc cho viÖc giµnh ®éc lËp tù chñ cña d©n téc. N¨m 971, §inh Tiªn Hoµng ®· quy ®Þnh çc cÊp bËc t¨ng ®¹o qu¶n lÝ chïa chiÒn gÇn nh− çc cÊp bËc v¨n vâ b¸ quan. “Theo sö liÖu Trung Quèc, T¨ng Thèng vµ T¨ng Lôc ®Òu qu¶n lÝ chïa chiÒn, T¨ng Ni, coi viÖc bæ sung çc chøc quan qu¶n lÝ PhËt gi¸o. T¨ng Thèng lÇn ®Çu tiªn do triÒu

®×nh B¾c Ngôy ®Æt n¨m 937, ®Õn ®êi

§−êng th× dïng T¨ng Lôc thay cho T¨ng Thèng. T¨ng Lôc ®−îc triÒu ®×nh HËu TÇn (284 - 417) ®Æt ra ®Ó qu¶n lÝ chïa chiÒn, T¨ng Ni, ®Õn ®êi §−êng th× chøc tr¸ch míi cô thÓ h¬n”. Nh−ng ë ViÖt Nam vµo thêi §inh ®· cã c¶ hai chøc quan T¨ng Thèng vµ T¨ng Lôc; vËy T¨ng Lôc lµ chøc quan qu¶n lÝ PhËt gi¸o⁽⁴⁾.

Nhµ s− Ng« Ch©n L−u (933 - 1011), ®−îc cö lµm T¨ng Thèng, chøc quan ®øng ®Çu PhËt gi¸o, vµ ®−îc ban hiÖu Khu«ng ViÖt

§¹i s−. Tr−¬ng Ma Ni ®−îc cö lµm T¨ng Lôc, chøc quan d−íi T¨ng Thèng. Ph¸p s− §Æng Huy Quang ®−îc sung chøc Sïng ChÊn Uy Nghi. VÒ sau, T¨ng Thèng vµ T¨ng Lôc lµ c¸c chøc t¨ng quan vÉn

®−îc sö dông lµm chøc danh trong c¸c triÒu ®¹i sau nµy⁽⁵⁾.

Trong sö liÖu Trung Quèc ghi râ, thêi nhµ §−êng, T¨ng Thèng kh«ng ®−îc tham chÝnh. Nh−ng T¨ng Thèng Khu«ng ViÖt

§¹i s− th× l¹i ®−îc tham gia viÖc qu©n quèc. §©y còng lµ lÇn ®Çu tiªn c¸c danh t¨ng ViÖt Nam ®−îc ®Þnh phÈm trËt vµ träng dông. NhiÒu danh t¨ng ®· trë thµnh cè vÊn cho vua vÒ ®−êng lèi ®èi néi, ®èi ngo¹i. Tªn hiÖu Khu«ng ViÖt §¹i s− mµ

§inh Tiªn Hoµng ban cho nhµ s− Ng«

Ch©n L−u cã ý nghÜa “gióp n−íc ViÖt”⁽⁶⁾. Sö liÖu ghi l¹i “N¨m 40 tuæi, danh s− vang kh¾p tïng l©m, vua §inh Tiªn Hoµng mêi vµo cung hái ®¹o. S− øng ®èi rµnh rÏ, vua rÊt mÕn phôc, phong chøc T¨ng Thèng. N¨m sau, niªn hiÖu Th¸i B×nh thø 2 (971), vua l¹i phong lµ Khu«ng ViÖt Th¸i s−. Bao nhiªu viÖc binh, viÖc n−íc, vua ®Òu mêi ThiÒn s− vµo hái⁽⁷⁾”.

Thêi TiÒn Lª vÉn tiÕp tôc träng dông c¸c danh t¨ng. Ngoµi ThiÒn s− Khu«ng ViÖt th× ThiÒn s− §ç Ph¸p ThuËn (914 - 990), thuéc dßng Tú Ni §a L−u Chi, còng lµ mét cè vÊn cña vua Lª Hoµn: “Trong buæi ®Çu, khi nhµ TiÒn Lª míi dùng nghiÖp, ThiÒn s− cã c«ng dùng bµn ho¹ch ®Þnh s¸ch l−îc. Khi thiªn h¹ th¸i b×nh, kh«ng nhËn chøc t−íc cña triÒu

®×nh phong th−ëng, vua Lª Hoµn l¹i cµng thªm kÝnh träng, th−êng kh«ng gäi tªn mµ gäi lµ §ç Ph¸p s−, vua th−êng ñy th¸c cho ThiÒn s− c¸c c«ng viÖc v¨n

3. Xem NguyÔn §¹i §ång. Bå §Ò T©n Thanh - PhËt gi¸o ViÖt Nam (tõ khëi nguyªn ®Õn 1981), Nxb. V¨n häc v¨n hãa Liªn ViÖt, 2012, tr. 80.

4. Xem: Lª §øc H¹nh. Sù nhËp thÕ cña c¸c ThiÒn s−

§inh - TiÒn Lª, trong KØ yÕu PhËt gi¸o thêi §inh - TiÒn Lª trong c«ng cuéc dùng n−íc, Nxb. Khoa häc xN héi, Hµ néi, 2010, tr. 88.

5,6. NguyÔn Tµi Th− (chñ biªn), LÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc xN héi, Hµ Néi, 1988, tr. 125.

7. Xem: Lª §øc H¹nh. Sù nhËp thÕ cña c¸c ThiÒn s−

§inh - TiÒn Lª, trong KØ yÕu PhËt gi¸o thêi §inh - TiÒn Lª trong c«ng cuéc dùng n−íc, Nxb. Khoa häc xN héi, Hµ néi, 2010, tr. 89.

(3)

hµn⁽⁸⁾. Khi lªn ng«i, vua Lª Hoµn cã hái

§ç Ph¸p ThuËn vÒ vËn n−íc, ®−îc ThiÒn s− øng t¸c bµi th¬ nh− sau:

答國王國祚之問答國王國祚之問答國王國祚之問答國王國祚之問國祚如藤絡國祚如藤絡國祚如藤絡國祚如藤絡南天裏太平南天裏太平南天裏太平南天裏太平無為居殿閣無為居殿閣無為居殿閣無為居殿閣處處息刀兵處處息刀兵處處息刀兵處處息刀兵

Phiªn ©m: §¸p Quèc v−¬ng té chi vÊn Quèc té nh− ®»ng l¹c

Nam thiªn lÝ th¸i b×nh V« vi c− ®iÖn c¸c Xø xø tøc ®ao binh

DÞch nghÜa: Tr¶ lêi nhµ vua vÒ vËn n−íc VËn n−íc liªn hÖ víi nhau nh− m©y quÊn ë chèn trêi Nam ®ang trong c¶nh th¸i b×nh NÕu triÒu ®×nh ®−îc bËc v« vi ngåi trªn ®iÖn

Th× kh¾p mäi n¬i sÏ chÊm døt ®ao binh⁽⁹⁾

§©y lµ bµi th¬ ThiÒn s− tr¶ lêi vua Lª Hoµn vÒ vËn n−íc. Khi Lª Hoµn lªn ng«i vua, mÇm mèng næi lo¹n vÉn cßn, ch¼ng kh¸c nµo d©y m©y leo quÊn, ph¶i ¸p dông chÝnh s¸ch ngo¹i giao khÐo lÐo, «n hßa th×

®Êt n−íc míi th¸i b×nh, nh©n d©n an l¹c.

ChÝnh s¸ch ®ã lµ V« Vi (PhËt gi¸o), ®em

®¹o lÝ nµy cai trÞ tõ trong cung ®×nh cho

®Õn ngoµi x· héi míi mong døt tuyÖt chiÕn tranh. Bµi th¬ trªn nh− mét bµi sÊm,

®o¸n ®−îc vËn mÖnh cña quèc gia vµ d¹y vua phÐp cai trÞ ®Êt n−íc.

N¨m Thiªn Phóc thø nhÊt (981), khi qu©n Tèng sang x©m l−îc n−íc ta, nh−ng tr−íc ®ã, vua ®· biÕt chuyÖn nµy, bÌn thØnh §¹i s− Khu«ng ViÖt ®Õn cÇu ®¶o, xin thÇn phï hé. Qu©n giÆc kinh sî lui vÒ gi÷ s«ng H÷u Ninh (nh¸nh s«ng thuéc

h¹ l−u s«ng Cµ Lå, ë bªn ph¶i s«ng CÇu).

§Õn ®©y, bän chóng l¹i thÊy sãng giã næi lªn ïn ïn, giao long nh¶y tung trªn mÆt n−íc, qu©n giÆc sî h·i tan ch¹y⁽¹⁰⁾”. N¨m 987, vua Lª Hoµn ®· thØnh Ph¸p ThuËn, gi¶ lµm giang lÖnh ®Ó tiÕp ®ãn sø gi¶

nhµ Tèng - Lý Gi¸c. Trong cuéc tiÕp ®ãn, Ph¸p ThuËn ®ãng vai trß lµ ng−êi l¸i ®ß trªn s«ng ®i vµo kinh thµnh, Lý Gi¸c thÊy hai con ngçng b¬i léi trªn mÆt n−íc bÌn ng©m r»ng:

鵝鵝兩鵝鵝鵝鵝兩鵝鵝鵝鵝兩鵝鵝鵝鵝兩鵝鵝，，，，仰面向天涯仰面向天涯仰面向天涯仰面向天涯。。。。 Phiªn ©m:

“Nga nga l−ìng nga nga

Ng−ìng diÖn h−íng Thiªn nhai”

DÞch nghÜa: Ngçng kia! Ngçng mét ®«i NghÓn cæ nh×n ch©n trêi

DÞch kh¸c: Song song Ngçng mét ®«i Ngöa cæ ngã ven trêi.

ThiÒn s− ®ang cÇm chÌo liÒn ng©m tiÕp:

白毛鋪綠水白毛鋪綠水白毛鋪綠水白毛鋪綠水，，，，紅棹擺青波紅棹擺青波紅棹擺青波紅棹擺青波。。。。

Phiªn ©m: “B¹ch mao ph« lôc thñy Hång tr¹o b·i thanh ba”

DÞch nghÜa: N−íc xanh bµy l«ng tr¾ng Sãng biÕc ch©n hång b¬i.

DÞch kh¸c: L«ng tr¾ng ph« dßng biÕc Ch©n hång khua sãng xanh⁽¹¹⁾

8.Xem: NguyÔn §¹i §ång - Bå §Ò T©n Thanh, PhËt gi¸o ViÖt Nam (tõ khëi nguyªn ®Õn 1981), Nxb. V¨n häc v¨n hãa Liªn ViÖt, 2012, tr. 83.

9. Ph−íc S¬n - Tr× Liªn, Th¬ ThiÒn ViÖt Nam, Nxb.

Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 2002, tr. 26 - 32.

10. Xem: NguyÔn §¹i §ång - Bå §Ò T©n Thanh, PhËt gi¸o ViÖt Nam (tõ khëi nguyªn ®Õn 1981), Nxb.

V¨n häc v¨n hãa Liªn ViÖt, 2012, tr. 83.

11. Ph−íc S¬n - Tr× Liªn, Th¬ ThiÒn ViÖt Nam, Nxb.

(4)

§©y kh«ng ph¶i lµ bµi th¬ cña Ph¸p s− §ç ThuËn, mµ chØ lµ c©u øng khÈu cña hai ng−êi. Bµi th¬ nµy cña Ngµi ®· khiÕn cho Lý Gi¸c, sø gi¶ nhµ Tèng ph¶i kÝnh phôc. Tr−íc khi ra vÒ cã lµm bµi th¬ tÆng Ph¸p s− §ç ThuËn:

DÞch th¬: “Mõng gÆp th¸i b×nh gióp trÞ m−u,

Mét th©n hai l−ît xø Giao Ch©u

§«ng §« ®«i biÖt se lßng kh¸ch Nam ViÖt ngh×n trïng mái m¾t nhau Ngùa ®¹p khãi m©y b¨ng ®¸ hiÓm Xe bon rõng tuyÕt v−ît dßng s©u Ngoµi trêi cßn cã trêi nªn chiÕu Sãng lÆng khÏ ®Çm, räi m¶nh th©y⁽¹²⁾ Khi Lý Gi¸c trë vÒ Trung Quèc, Vua thØnh Khu«ng ViÖt lµm bµi tõ “Ngäc lang quy” ®Ó tiÔn biÖt

送玉郎歸送玉郎歸送玉郎歸送玉郎歸祥光風好錦帆張祥光風好錦帆張祥光風好錦帆張祥光風好錦帆張，，，，神僊復帝鄉神僊復帝鄉神僊復帝鄉神僊復帝鄉。。。。千重萬里涉滄浪千重萬里涉滄浪千重萬里涉滄浪千重萬里涉滄浪，，，，九天歸路長九天歸路長九天歸路長九天歸路長。。。。人情慘切對離觴人情慘切對離觴人情慘切對離觴人情慘切對離觴，，，，攀戀星星郎攀戀星星郎攀戀星星郎攀戀星星郎。。。。願將深意為南強願將深意為南強願將深意為南強願將深意為南強，，，，

DÞch nghÜa: “Trêi quang giã thuËn buåm gi−¬ng

ThÇn tiªn chèc ®· giôc ®−êng bång lai Mªnh m«ng mu«n dÆm bÓ kh¬i Lèi vÒ tr«ng ngãng chÝ trêi xa xa B©ng khu©ng tr−íc chÐn quan hµ Nhí ai lßng nh÷ng thiÕt tha nçi lßng Xa ai v× câi Nam trung

Râ rµng göi l¹i mÆt rång tr−íc sau⁽¹³⁾

®Çu tiªn. Mµ lêi chóc nµy l¹i lµ cña mét nhµ s−. Víi nh÷ng lêi lÏ tèt ®Ñp, thÓ hiÖn t×nh c¶m th©n thiÖn vµ göi g¾m lêi nh¾n nhñ t«n träng lÉn nhau trong tinh thÇn Tõ bi vµ B×nh ®¼ng. Nh©n sinh vµ Vò trô

®· trän trong mét bµi ca ng¾n nµy, ®ã lµ quan ®iÓm thÕ gian, ®èi víi lÝ ®¹o.

Vò trô v¹n vËt lµ gi¶ t−íng trong t©m, cã kh«ng - kh«ng cã nh−ng h− kh«ng, ®ã lµ “Ch©n nh− DiÖn h÷u” khi ®· nhËn ch©n ®−îc b¶n thÓ cña sù vËt. §−a b¶n thÓ cña sù vËt lªn ®Ønh cao cña nhËn thøc. Nh− vËy, cã thÓ thÊy, mÆc dï kh«ng tham chÝnh, nh−ng c¸c danh t¨ng ®·

tham dù vµo bé m¸y chÝnh quyÒn, vµ vai trß cña hä ®èi víi c«ng cuéc giµnh ®éc lËp, tù chñ cho d©n téc lµ rÊt lín. C¸c danh t¨ng cßn lËp ®¹o trµng ®Ó thuyÕt ph¸p truyÒn b¸ ®¹o PhËt. ¶nh h−ëng cña PhËt gi¸o ®i s©u vµo ®êi sèng nh©n d©n.

ë vïng ®ång b»ng vµ nhiÒu n¬i cã c−

d©n tËp trung ®«ng, c¸c danh t¨ng cho x©y nhiÒu chïa chiÒn. §Ó thÓ hiÖn lßng biÕt ¬n n¨ng ®øc vµ t©m ph¸p cña c¸c danh t¨ng, d©n chóng thêi §inh - TiÒn Lª

®· thÇn th¸nh hãa c¸c thiÒn s− thµnh nh÷ng mÉu h×nh ®Ó thê phông, thay dÇn vÞ trÝ c¸c thiªn thÇn cò cña nh©n d©n⁽¹⁴⁾. C©u chuyÖn sau ®©y vÒ ThiÒn s− Ma Ha

®−îc viÕt trong “ThiÒn UyÓn TËp Anh” ®·

§¨ng. Tôc d©n ë ®©y chuéng quû thÇn mµ ai còng thÝch s¸t sinh. S− khuyªn d©n ¨n chay th× mäi ng−êi ®Òu nãi: “thiªn thÇn cña chóng t«i gi¸ng phóc, gi¸ng häa,

12. Ph−íc S¬n - Tr× Liªn. Th¬ ThiÒn ViÖt Nam, Nxb.

13. Ph−íc S¬n - Tr× Liªn. Th¬ ThiÒn ViÖt Nam, S®d, tr. 33 - 37.

14. NguyÔn Tµi Th− (chñ biªn). LÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc xN héi, Hµ Néi, 1988, tr. 128.

(5)

chóng t«i kh«ng d¸m tr¸i”. ThiÒn s− nãi:

“c¸c ng−¬i h·y bá ®iÒu ¸c mµ lµm ®iÒu thiÖn, nÕu cã x¶y ra tai n¹n g×, l·o t¨ng nµy xin chÞu c¶”. Mét ng−êi nãi: “Lµng nµy cã mét ng−êi bÞ bÖnh hñi ®· l©u, thÇy thuèc, «ng ®ång ®Òu bã tay kh«ng ch÷a

®−îc. NÕu s− ch÷a khái th× chóng t«i xin theo lêi s− d¹y”. S− bÌn lÊy n−íc phÐp phun vµo ng−êi hñi th× ng−êi Êy khái bÖnh ngay”⁽¹⁵⁾.

¸nh r»ng, nh©n d©n vèn cã nh÷ng thiªn thÇn riªng vµ hä chØ tin theo PhËt gi¸o khi t«n gi¸o nµy cã ®ñ søc m¹nh thay thÕ c¸c thiªn thÇn ®ã hoÆc tèt h¬n, cïng víi c¸c thiªn thÇn ®ã b¶o vÖ che chë cho hä. §iÒu

®ã cho thÊy vÞ trÝ tiÒn ®Ò cña PhËt gi¸o thêi §inh - TiÒn Lª, më ra niÒm tin vµo sù ph¸t triÓn cña PhËt gi¸o trong c¸c triÒu

®¹i tiÕp theo, ®ã lµ thêi Lý - TrÇn.

C¸c danh t¨ng thêi §inh - TiÒn Lª cßn cã nh÷ng ®ãng gãp trong viÖc t¹o dùng mét triÒu ®¹i hoµng kim trong lÞch sö d©n téc víi vÞ trÝ ®éc t«n PhËt gi¸o, t¹o nªn nh÷ng trang sö vÎ vang cho lÞch sö PhËt gi¸o vµ lÞch sö d©n téc. §iÒu nµy

®−îc thÓ hiÖn qua vai trß quan träng cña Quèc s− V¹n H¹nh khi phß Lý C«ng UÈn lªn lµm vua, lËp nªn mét triÒu ®¹i míi.

Sö liÖu chÐp r»ng: Lµ mét danh t¨ng th«ng hiÓu Tam gi¸o (Nho, PhËt, §¹o), ThiÒn s− V¹n H¹nh ®−îc vua Lª Hoµn kÝnh nÓ tµi n¨ng vµ cho mêi vµo triÒu tham gia nhiÕp chÝnh, cè vÊn thao l−îc, chÝnh trÞ, qu©n sù, ®èi néi, ®èi ngo¹i.

¤ng ®· cã nhiÒu kÕ s¸ch cè vÊn gióp vua Lª Hoµn dùng n−íc vµ chèng giÆc ngo¹i x©m. §iÒu ®ã thÓ hiÖn, tuy theo ®¹o PhËt, song «ng vÉn quan t©m ®Õn nh÷ng biÕn cè chÝnh trÞ, x· héi ®−¬ng thêi. Khi vua Lª Hoµn mÊt, V¹n H¹nh phß t¸ Lª Long

§Ünh. Nh−ng thÊy vua Lª Long §Ünh

¸ v−¬ng §µo Cam Méc cã c«ng lín trong viÖc quyÕt ®Þnh vËn mÖnh d©n téc, më ra mét thêi ®¹i huy hoµng, mét triÒu ®¹i míi thay thÕ cho triÒu TiÒn Lª, ®ã lµ viÖc

®−a Lý C«ng UÈn lªn ng«i vua.

Nh− vËy, víi sù ®ãng gãp v« cïng to lín cña c¸c danh t¨ng, PhËt gi¸o thêi

§inh - TiÒn Lª cã søc táa réng vÒ mÆt kh«ng gian, còng nh− th©m nhËp vµo ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n, b−íc ®Çu chiÕm ®−îc mét vÞ trÝ v÷ng ch¾c trong x· héi. TÊt nhiªn, sù thÞnh trÞ cña nã chØ cã ®−îc trong hai triÒu ®¹i Lý - TrÇn tiÕp theo⁽¹⁶⁾. D−íi sù ho¹t ®éng tÝch cùc vµ hiÖu qu¶ cña c¸c danh t¨ng PhËt gi¸o triÒu §inh, TiÒn Lª, nhiÒu trung t©m PhËt gi¸o ®−îc cñng cè, ph¸t triÓn, vµ lan réng kh¾p n¬i. Ngoµi nh÷ng trung t©m PhËt gi¸o cã tõ ®Çu C«ng nguyªn nh− Luy L©u (ThuËn Thµnh, B¾c Ninh), nhiÒu chïa ®−îc x©y, t¹o thµnh nh÷ng trung t©m sinh ho¹t PhËt gi¸o s©u réng trong nh©n gian nh−: trung t©m §¹i La - Th¨ng Long; trung t©m Hoa L−.

Tãm l¹i, d−íi c«ng søc vµ tµi tiªn ®o¸n cña c¸c danh t¨ng, tÝn ®å PhËt tö, PhËt gi¸o thêi §inh - TiÒn Lª cho thÊy nh÷ng b−íc ph¸t triÓn v−ît bËc, ®ãng gãp to lín trong c«ng cuéc giµnh ®éc lËp, tù chñ cho d©n téc. Danh t¨ng ViÖt Nam thêi §inh - TiÒn Lª lµ nh÷ng trÝ thøc lçi l¹c, uyªn th©m Kinh s¸ch, tá t−êng viÖc ®êi, tham gia cè vÊn chÝnh trÞ, qu©n sù, ®èi néi, ®èi ngo¹i gãp phÇn quan träng trong viÖc cñng cè vµ b¶o vÖ nh÷ng thµnh qu¶ ®· ®¹t

15. NguyÔn Tµi Th− (chñ biªn). LÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam, S®d, tr. 128.

16. NguyÔn Tµi Th− (chñ biªn). LÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam, S®d, tr.129.