GUSTAVE DUMOUTIER VíI LÞCH Sö Vµ V¡N HãA VIÖT NAM

(1)

GUSTAVE DUMOUTIER

VíI LÞCH Sö Vµ V¡N HãA VIÖT NAM

NguyÔn V¨n Tr−êng^(*) Gustave Dumoutier lµ nhµ ViÖt Nam häc ng−êi Ph¸p thuéc thÕ hÖ ®Çu tiªn, mét häc gi¶ cã tµi, mét con ng−êi g¾n bã vµ yªu mÕn lÞch sö v¨n hãa ViÖt Nam. Lµ nhµ §«ng ph−¬ng häc ®Çy nhiÖt huyÕt, «ng chñ tr−¬ng hîp t¸c víi giíi nho sÜ ViÖt Nam, tr©n träng vµ b¶o tån nÒn v¨n hãa ViÖt Nam truyÒn thèng, duy tr× ch÷ nho vµ khuyÕn khÝch ch÷ quèc ng÷. ¤ng ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ kh¶o cæ, lÞch sö, v¨n hãa ViÖt nãi chung vµ Hµ Néi nãi riªng. ¤ng lµ mét tr−êng hîp kh¸ ®Æc biÖt: v× së thÝch c¸ nh©n mµ bá nghiÖp lín cña ng−êi cha muèn

®Ó l¹i cho «ng kÕ nghiÖp. Khi cuèi thÕ kû XIX, kh«ng mÊy ai trong sè nh÷ng ng−êi Ph¸p quan t©m t×m hiÓu v¨n hãa vµ lÞch sö ViÖt Nam th× «ng l¹i lµ ng−êi tiªn phong vµ “sè phËn” cña

«ng còng lµ mét bi kÞch.

ustave Dumoutier sinh ngµy 03/6/

1850 t¹i Courpalay, gÇn Coulommier. Cha «ng lµ mét nhµ c«ng nghiÖp lín cã tham väng ®−îc thÊy con trai m×nh kÕ nghiÖp, nh−ng nghiÖp lín nµy cña ng−êi cha kh«ng thu hót ®−îc ng−êi con trÎ. Së thÝch c¸ nh©n ®· ®−a G. Dumoutier ®Õn sù nghiÖp nghiªn cøu kh¶o cæ häc tiÒn sö vµ ®Õn ViÖt nam.

G. Dumoutier trë thµnh héi viªn Héi Kh¶o cæ Seine et Marne, vµ ®· viÕt hai cuèn s¸ch: Ph¸t hiÖn - kh¶o cæ tiÒn sö.

Nh÷ng ng−êi Briards tr−íc lÞch sö (Coulommier, 1877) vµ Nh÷ng cæ tÝch cña Montapeine vµ cña Beautheil (Coulommier, 1878). Tõ kh¶o cæ häc, «ng chuyÓn sang nghiªn cøu nh©n häc, d©n téc häc vµ khoa häc t«n gi¸o. N¨m 1882,

«ng ®· xuÊt b¶n mét c«ng tr×nh cã ¶nh minh häa Nh÷ng ®Þa ®iÓm cña ng−êi tiÒn sö trªn cao nguyªn Grand-Morin (Seine et Marne): x−ëng, tr¹i, trung t©m, d©n c−, t−îng ®µi, l¨ng mé cña ng−êi nguyªn thñy. Tuy nhiªn, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu ®−îc xuÊt b¶n trong giai

®o¹n nµy kh«ng ®ñ gióp «ng nu«i sèng b¶n th©n, «ng ®· ph¶i lµm viÖc ®ång thêi trong mét x−ëng in, vµ cã ý ®Þnh phÊn

®Êu trë thµnh gi¸m ®èc nh−ng x−ëng nµy m¾c vµo nhiÒu vô viÖc xÊu.^(*)

Dumoutier còng theo häc ngµnh lÞch sö b¶o tµng, chÝnh ngµnh häc nµy ®·

cho «ng gÆp ®−îc Paul Bert, ng−êi sau nµy cã nh÷ng ¶nh h−ëng lín tíi sù

(*)Tr−êng ViÔn §«ng B¸c cæ Ph¸p t¹i Hµ Néi.

G

G. Dumoutier (1850-1904)

(2)

nghiÖp vµ quyÕt ®Þnh sè mÖnh cña Dumoutier.

N¨m 1883, Dumoutier n¶y sinh ý

®Þnh ®−îc ®i ®Õn vïng thuéc ®Þa cña Ph¸p mµ B¾c kú lµ ®iÓm ng−êi ta nãi

®Õn rÊt nhiÒu, khiÕn «ng quan t©m ®Æc biÖt. ¤ng b¾t ®Çu theo häc líp tiÕng ViÖt vµ ch÷ H¸n ë Tr−êng Ng«n ng÷ Ph−¬ng

§«ng, b¾t ®Çu göi niÒm tin theo mét khoa häc míi. N¨m 1885, «ng viÕt bµi

“Ch÷ v¹n vµ b¸nh xe mÆt trêi trong hÖ thèng ký hiÖu vµ ký tù ch÷ H¸n” ®¨ng trªn t¹p chÝ D©n téc häc. ¤ng cã tham väng tù hãa gi¶i mét chñ ®Ò lín nh−

vËy, nh−ng cuèi cïng còng chØ ®Ò cËp ë khu«n khæ mét tiÓu luËn gi¶n ®¬n trong thÓ lo¹i míi.

N¨m 1886, sau sù vô chÝnh trÞ x¶y ra ë L¹ng S¬n, Paul Bert ®−îc phong chøc Tæng Tró sø Trung-B¾c kú. Lóc nµy, Paul Bert nhí ®Õn ng−êi b¹n häc cò vµ ®Ò nghÞ Dumoutier cïng ®Õn ViÖt Nam víi t− c¸ch phiªn dÞch hai thø tiÕng ViÖt vµ H¸n.

Dumoutier tíi Hµ Néi ngµy 8/4/1886, ë B¾c vµ Trung kú lóc nµy, ngµnh häc chÝnh Ýt ®−îc quan t©m tæ chøc. ChØ ë thµnh phè Hµ Néi vµ L¹ng S¬n míi cã mét vµi tr−êng Ph¸p-ViÖt, kh«ng cã mét phiªn dÞch nµo cña ®Þa ph−¬ng, phÇn lín phiªn dÞch ®−îc tuyÓn

®Õn tõ Nam kú. Dumoutier ®−îc Paul Bert tin cÈn giao cho lµm “ng−êi tæ chøc vµ thanh tra c¸c tr−êng Ph¸p-ViÖt” t¹i B¾c kú, n¬i sau nµy Dumoutier trë thµnh Gi¸m §èc Nha Häc ChÝnh.

Ngay sau khi ®Õn B¾c kú (chØ tõ th¸ng 4 ®Õn ngµy 11/11/1886 - ngµy Paul Bert chÕt), Dumoutier ®· ra søc gióp Paul Bert ®Ò ra ch−¬ng tr×nh vµ tæ chøc ë B¾c kú ®−îc 1 tr−êng phiªn dÞch;

9 tr−êng Ph¸p-ViÖt dµnh cho con trai; 4 tr−êng Ph¸p-ViÖt dµnh cho con g¸i; 117 tr−êng t− b¶n xø vµ c¸c líp häc tiÕng Ph¸p cho gi¸o viªn tiÓu häc; 1 tr−êng

®µo t¹o nghÒ, mét tr−êng nghÖ thuËt trang trÝ vµ më cho c¸c viªn chøc nh÷ng líp häc tiÕng ViÖt vµ ch÷ H¸n khuyÕn khÝch nh÷ng ng−êi ®ç ®¹t. ë HuÕ më

®−îc 1 tr−êng d¹y cho con em hoµng téc vµ con cña c¸c quan l¹i.

§Æc biÖt, ë Hµ Néi thµnh lËp ®−îc 1 ViÖn Hµn l©m B¾c kú víi ch−¬ng tr×nh riªng kh¸ réng më nh− sau:

Nghiªn cøu vµ tËp hîp tÊt c¶ nh÷ng g× cã thÓ nghiªn cøu, trªn mäi lÜnh vùc ë B¾c kú; Quan t©m viÖc b¶o tån c¸c c«ng tr×nh nghÖ thuËt, t−îng ®µi, ®Òn th¸p;

ChØ dÉn cho nh©n d©n hiÓu biÕt nh÷ng kiÕn thøc khoa häc hiÖn ®¹i vµ tiÕn bé cña c¸c nÒn v¨n minh; DÞch vµ ph¸t hµnh nh÷ng Ên phÈm b»ng tiÕng ViÖt vµ tãm t¾t kh¸i qu¸t trªn c¸c s¸ch tiÕng

¢u ch©u.

- DÞch vµ ph¸t hµnh b»ng tiÕng Ph¸p nh÷ng trÝch ®o¹n sö ký quan träng d−íi çc triÒu ®¹i còng nh− çc c«ng tr×nh cña çc ®oµn nghiªn cøu. Më çc khãa ®µo t¹o vÒ th− viÖn céng ®ång trong çc thµnh phè vµ th− viÖn quèc gia t¹i thµnh phè Hµ Néi.

- §iÒu tra ®Ó më h−íng b¶o tån c¸c v¨n bia, v¨n kh¾c, c«ng tr×nh nghÖ thuËt quan träng trªn thùc ®Þa, t×m l¹i, th«ng b¸o vµ chuyÓn vÒ n¬i v÷ng ch¾c, æn ®Þnh khi c¸c ®×nh, chïa ®ang bÞ h− háng, hoÆc b¶o qu¶n bªn ngoµi cã hiÖu qu¶.

- Biªn so¹n vµ ph¸t hµnh t¹p chÝ ra hµng th¸ng trong ®ã ®¨ng c¸c kÕt qu¶

nghiªn cøu vµ xö lý c¸c vÊn ®Ò khoa häc, v¨n häc, kinh tÕ vµ kü thuËt.

(3)

- LËp quan hÖ gi÷a çc Héi nghiªn cøu ph−¬ng §«ng cña ch©u ¢u víi çc hiÖp héi ch©u ¸ ®Ó liªn tôc cã çc c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Æc biÖt mang tÝnh b¸c häc ë çc vïng nµy.

Lµ ng−êi ®−îc Paul Bert giao cho

®¶m tr¸ch viÖc dÞch còng nh− c¸c phiªn dÞch viªn nªn Dumoutier cã ý muèn

®iÒu chØnh viÖc gi¶ng d¹y, ®Ò cao ngang nhau viÖc häc ch÷ quèc ng÷, ch÷ H¸n vµ tiÕng Ph¸p. ¤ng lu«n cho r»ng biÕt tiÕng ViÖt, nghiªn cøu H¸n v¨n nh− lµ nguån gèc cña mét ng«n ng÷ ®Ó hiÓu

®−îc c¶ hai x· héi ViÖt Nam vµ Ph¸p. V×

thÕ «ng tiÕn hµnh so¹n th¶o rÊt nhiÒu s¸ch song ng÷ vÒ ng÷ ph¸p vµ s¸ch häc

®äc tiÕng ViÖt.

Dumoutier chñ tr−¬ng hîp t¸c víi giíi nho sÜ ViÖt Nam, tr©n träng nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n cã s½n vµ b¶o tån nÒn v¨n hãa ViÖt Nam truyÒn thèng, t«n träng thÓ chÕ, duy tr× ch÷ nho vµ khuyÕn khÝch ch÷ quèc ng÷. ¤ng còng bµy tá c«ng khai r»ng “kh«ng nªn b·i bá nÒn gi¸o dôc cò theo kiÓu Trung Hoa”, vµ nhËn ®Þnh “nÕu nh÷ng ®øa trÎ ng−êi ViÖt ra tr−êng kh«ng thÓ ®äc vµ viÕt næi nh÷ng ch÷ H¸n th«ng dông nhÊt th×

nh÷ng ®øa trÎ Êy trë thµnh ng−êi ngo¹i quèc trong ®Êt n−íc cña hä”. VÒ vÊn ®Ò nµy, Dumoutier còng nªu râ ý kiÕn vµ

®¸nh gi¸ cña Paul Bert lµ “ViÖc xãa bá viÖc d¹y häc ch÷ H¸n ch¼ng kh¸c g× xãa bá viÖc d¹y ®¹o ®øc ë n¬i ®©y vµ chóng ta sÏ ch¼ng cã g× bï ®¾p ®−îc thø ®·

mÊt”. Dumoutier nhËn thÊy t×nh tr¹ng thiÕu nhµ nho ®Ó d¹y ch÷ H¸n vµ còng kh«ng cã ®ñ s¸ch, ®ñ thµy d¹y çc t¸c phÈm cña çc nhµ lu©n lý häc, triÕt häc Trung Hoa, hay nh÷ng t¸c phÈm vÒ t«n gi¸o cña çc nhµ truyÒn gi¸o... Tõ ®ã, Dumoutier t¨ng thªm gi¸o viªn d¹y ch÷

H¸n vµo c¸c tr−êng Ph¸p ë §«ng D−¬ng

®Ó chØ d¹y ch÷ quèc ng÷. Vµ, Dumoutier tuyªn bè b¾t buéc häc ch÷ H¸n ë tr−êng phiªn dÞch bëi «ng rót kinh nghiÖm tõ m×nh, muèn dÞch mét v¨n b¶n chÝnh thèng, phiÒn to¸i nhÊt lµ nhµ H¸n häc kh«ng biÕt tiÕng Ph¸p vµ tr¸i l¹i, ng−êi phiªn dÞch chuyªn Ph¸p l¹i kh«ng biÕt ch÷ H¸n, tÊt nhiªn viÖc häc tiÕng Ph¸p kh«ng ®−îc sao nh·ng. Dumoutier còng

®· cè g¾ng phæ biÕn réng r·i trong x·

héi −u tó ng−êi ViÖt b»ng c¸ch dÇn dÇn

®−a tiÕng Ph¸p lµm m«n thi b¾t buéc ë c¸c kú thi h−¬ng.

Qua c¸c chñ tr−¬ng ®Ò ra vµ ch−¬ng tr×nh ®· thùc hiÖn, ng−êi ta thÊy c¶

Dumoutier vµ Paul Bert muèn nÐ tr¸nh sù lÆp l¹i sai lÇm ë Nam kú. C¸i sai lÇm ë ®ã lµ “Ph¸p hãa” toµn diÖn d©n b¶n xø.

ThËt kh«ng may, ngµy 11/11/1886 Paul Bert chÕt, tõ sau ngµy ®ã, Dumoutier ®· g¾ng søc theo ®uæi vµ thùc hiÖn mét m×nh ch−¬ng tr×nh hai ng−êi ®· v¹ch ra. Song, ch−¬ng tr×nh tèt

®Ñp nµy tiªu tan dÇn tr−íc sù thê ¬ cña chÝnh quyÒn kÕ nhiÖm, tr−íc tiªn lµ

“ViÖn B¾c kú”, sau ®ã lµ Tr−êng Trung häc HuÕ, çc líp cho gi¸o sinh, tr−êng nghÒ, tr−êng Mü thuËt trang trÝ, çc líp tiÕng ViÖt vµ ch÷ H¸n cho çc viªn chøc.

Hä ®· tr¸ch cø Dumoutier vµ c¶ vÏ tranh biÕm häa vÒ «ng lµ ph−¬ng ph¸p thiÕu tÝnh khoa häc, qu¸ c©u nÖ vµo sù céng t¸c cña c¸c nhµ nho.

Tr−íc nh÷ng tr¸ch cø vµ sù thê ¬ cña chÝnh quyÒn kÕ nhiÖm, Dumoutier

®Êu tranh kh«ng ngõng, cè g¾ng lµm s¸ng tá quan ®iÓm cña m×nh, ph¶n biÖn nh÷ng gi¶i ph¸p kh¸c. Cuèi cïng, sù cè g¾ng vµ tÝnh kiªn tr× cña «ng còng ®−îc bï ®¾p dÇn dÇn: n¨m 1894, ng−êi ta quyÕt ®Þnh më l¹i c¸c líp häc tiÕng ViÖt

(4)

vµ ch÷ H¸n cho viªn chøc. N¨m 1897, Toµn quyÒn Paul Doumer ®· t¸i lËp tr−êng Trung häc HuÕ víi tªn gäi míi Tr−êng Quèc häc, t¸i tæ chøc l¹i Tr−êng Mü thuËt C«ng nghiÖp. N¨m 1898, ®−a vµo ch−¬ng tr×nh thi tiÕng Ph¸p ë tr−êng thi Nam §Þnh...

Song song viÖc gióp Paul Bert ®Ò ra çc chñ tr−¬ng, ®−êng h−íng vµ thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ çc ch−¬ng tr×nh phôc vô nhiÖm vô chÝnh trÞ, Dumoutier rÊt quan t©m ®Õn ngµnh häc chÝnh, viÕt nhiÒu s¸ch gi¸o khoa gi¶ng d¹y trong çc tr−êng nh−: S¸ch häc vÇn vµ bµi tËp

®äc s¸ch dïng cho c¸c tr−êng Ph¸p-ViÖt (Hµ Néi, 1886); Bµi tËp thùc hµnh tiÕng ViÖt - Exercices pratiques de langue annamite (Hµ Néi, 1889); Gi¸o tr×nh qu©n sù Ph¸p-B¾c kú (Hµ Néi, 1888);

Nh÷ng bµi lÞch sö n−íc An-nam (in theo lèi b¶n th¶o, 1899); Nh÷ng bµi häc tiÕng ViÖt vµ tiÕng H¸n gi¶ng d¹y ë Hµ Néi tõ n¨m 1886 ®Õn n¨m 1889 (in theo lèi b¶n th¶o). Bªn c¹nh ®ã, Dumoutier còng rÊt say mª nghiªn cøu khoa häc, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ kh¶o cæ, d©n téc häc, t«n gi¸o, d©n gian, lÞch sö v¨n hãa ViÖt nãi chung vµ Hµ Néi nãi riªng mµ

«ng ®· c«ng bè thËt ®¸ng kÓ:

- Ng−êi ta tÝnh tõ n¨m 1887-1889,

«ng ®· cho xuÊt b¶n mét lo¹t c¸c chuyªn kh¶o c«ng tr×nh kiÕn tróc, phong tôc, truyÒn thuyÕt lÞch sö ë B¾c kú. §ã lµ:

TruyÒn thuyÕt lÞch sö Trung vµ B¾c kú;

Chïa Hµ Néi vµ chïa ë B¾c kú qua nghiªn cøu kh¶o cæ; Chïa Hµ Néi qua nghiªn cøu kh¶o cæ vµ v¨n kh¾c ch÷

n«m; §¹i t−îng phËt ë Hµ Néi nghiªn cøu qua lÞch sö, kh¶o cæ, v¨n kh¾c vµ kh¶o cæ häc ë chïa TrÊn Vò; V¨n MiÕu,

s¶n phÈm víi tªn gäi tiÕng ViÖt, tiÕng Ph¸p, tiÕng La-tinh, tiÕng H¸n vµ chØ dÉn c¸ch ®iÒu trÞ qua c¸c ph−¬ng thuèc ®−îc bµo chÕ cña ng−êi ViÖt vµ ng−êi Hoa.

Nh÷ng Ên phÈm trªn ®· cã tiÕng vang rÊt lín ë Ph¸p vµ ®−îc chän ®i triÓn l·m ë Paris n¨m 1889. T¹i ®©y ng−êi ta tæ chøc riªng thµnh mét gian trung t©m nghiªn cøu d©n téc, t«n gi¸o ng−êi ViÖt. §Æc biÖt, ng−êi ta cßn thÊy ë

®ã “mét ng«i chïa b»ng gç quý chøa

®ùng mét khu ®iÖn thê phËt, n¬i c¸c nhµ mé ®¹o ®Õn lµm lÔ”.

- Tõ n¨m 1890 ®Õn 1903, Dumoutier c«ng bè mét sè c«ng tr×nh kh¶o cøu cã gi¸ trÞ vÒ ViÖt Nam nh−:

Nh÷ng bµi h¸t vµ truyÒn thèng d©n gian cña ng−êi ViÖt; Nh÷ng biÓu t−îng vµ ®å thê cña ng−êi ViÖt; ThuËt phï thñy vµ bãi to¸n cña ng−êi ViÖt; ThuËt phong thñy cña ng−êi ViÖt; LÞch sö b¸t vÞ bÊt tö cña ®¹o gi¸o; TruyÒn thuyÕt cña ng−êi ViÖt vÒ PhËt vµ ®¹o PhËt; Du nhËp ®¹o PhËt ë Trung Quèc; S¸ch tang chÕ; S¸ch tu luyÖn cña çc nhµ s− ViÖt Nam; Çc vÞ thÇn hé vÖ çc cöa ®Òn ViÖt; Kh¶o cøu vÒ xø B¾c kú (mét trong nh÷ng t¸c phÈm næi tiÕng nhÊt); §Òn Hai Bµ; Çc th−¬ng qu¸n ng−êi Bå ë Phè HiÕn; Nghiªn cøu qua tµi liÖu lÞch sö vµ kh¶o cæ vÒ Hoa L−, thñ ®« ®Çu tiªn cña n−íc ViÖt ®éc lËp (968-1010);

Nghiªn cøu qua tµi liÖu lÞch sö vµ kh¶o cæ vÒ Cæ Loa, cè ®« v−¬ng quèc ¢u L¹c;

T−êng thµnh nhµ M¹c; Kh¶o cøu vÒ c¸c tuyÕn ®−êng thñy, ®−êng bé duyªn h¶i, c¸c cöa s«ng, h¶i c¶ng ViÖt Nam thÕ kû XV (C«ng tr×nh nµy ®−îc ®¸nh gi¸ rÊt cao vµ t¸c gi¶ ®· ®−îc nhËn gi¶i “Prix Jomard” cña HiÖp héi §Þa lý n¨m 1897); Ghi chÐp vÒ vïng S«ng §µ vµ nói Ba V×...

(5)

Ngoµi ra, «ng cßn viÕt rÊt nhiÒu bµi

®¨ng trªn T¹p chÝ H¶i Phßng (Courrier d'Hai-phong), b¸o T−¬ng lai B¾c kú (l'Avenir du Tonkin).

* * *

Sau nhiÒu lÇn bÞ thÊt sñng, bÞ trï dËp, n¨m 1903, Dumoutier lµm ®¬n xin t¹m nghØ viÖc, nh−ng ®¬n cña «ng bÞ b¸c vµ «ng bÞ Ðp nghØ h−u ngµy 23/4/1904.

¤ng cho r»ng viÖc phª chuÈn nµy kh«ng chÝnh ®¸ng. Do bøc xóc, suy nghÜ nhiÒu nªn søc khoÎ cña Dumoutier bÞ ¶nh h−ëng nghiªm träng, «ng ®· l©m träng bÖnh. Ngµy 02/8/1904, Dumoutier tõ trÇn trong nçi c« ®¬n buån tÎ t¹i §å

S¬n, n¬i «ng lui vÒ ®Ó d−ìng bÖnh. ¤ng

®−îc ch«n cÊt t¹i nghÜa trang Hµ Néi, gÇn bªn phÇn mé cña vî m×nh

Tµi liÖu tham kh¶o

1. Cl. E. Maitre (1904), “Gustave Dumoutier”, Bulletin de l'Ecole Franςaise d'Extrªme-Orient (BEFEO), tËp IV, tr.790-803.

2. RenÐ Despierres (1944), “G.

Dumoutier, Directeur de l'enseignement en Annam - Tonkin (1850-1904)”, Indochine hebdomadaire illustrÐ, n^o220, tr.27-30.