v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc

(1)

v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc

trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng, toµn cÇu hãa vµ héi nhËp quèc tÕ (vÒ kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi KH-CN cÊp Nhµ n−íc KX.05.01)

Hå SÜ Quý^(*) Ngµy 7/4/2007 t¹i ViÖn Th«ng tin KHXH, ®Ò tµi KH-CN cÊp nhµ n−íc KX.05.01 “C¬ së ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng, toµn cÇu hãa vµ héi nhËp quèc tÕ” do PGS.TS. Hå SÜ Quý lµm chñ nhiÖm ®· ®−îc nghiÖm thu cÊp Nhµ n−íc. §©y lµ ®Ò tµi thuéc Ch−¬ng tr×nh KH-CN cÊp Nhµ n−íc KX.05: “Nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng, toµn cÇu hãa vµ héi nhËp quèc tÕ”; Ch−¬ng tr×nh do GS.VS.TSKH.

Ph¹m Minh H¹c lµm chñ nhiÖm. Sau khi nghiÖm thu, ®Ò tµi

®· ®−îc ®¨ng ký t¹i Bé KH&CN víi GiÊy chøng nhËn sè 6381/KQ-TTKHCN. §Ó kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi cã thÓ nhanh chãng ®Õn víi b¹n ®äc, Th«ng tin KHXH xin giíi thiÖu bµi viÕt cña Chñ nhiÖm ®Ò tµi trong t¹p chÝ kú nµy vµ kú sau.

I

Kh¸ch thÓ nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ ph−¬ng ph¸p luËn- c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn vµ nh÷ng vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p luËn cña viÖc nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn v¨n hãa-con ng−êi-nguån nh©n lùc trong

®iÒu kiÖn cña x· héi ViÖt Nam ngµy nay- mét x· héi chÊp nhËn toµn cÇu hãa nh− bèi c¶nh kh¸ch quan cña nh÷ng c¬

héi vµ th¸ch thøc ®ang ®Æt ra cho sù ph¸t triÓn; mét x· héi hiÓu vµ n¨ng

®éng sö dông c¸c ph−¬ng thøc cña kinh tÕ thÞ tr−êng ®Ó x©y dùng ®Êt n−íc; mét x· héi chñ ®éng vµ tÝch cùc héi nhËp quèc tÕ vµ trªn thùc tÕ, ®ã lµ x· héi thay

®æi tõng ngµy víi tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ kho¶ng 7-8%/n¨m.

VÊn ®Ò lµ ë chç, ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu víi çc ph¹m vi øng dông vµ tr×nh ®é kh¸i qu¸t réng hÑp kh¸c nhau, x−a nay lu«n ®−îc quan t©m trong hÇu hÕt çc c«ng tr×nh, thËm chÝ trong tõng c«ng ®o¹n nghiªn cøu v¨n hãa-con ng−êi-nguån nh©n lùc.^(∗)Dï ý thøc hay (v« t×nh/cè ý) kh«ng ý thøc, kh«ng cã nghiªn cøu nµo l¹i tho¸t ly ®−îc çc

®Þnh h−íng, chØ dÉn ph−¬ng ph¸p luËn.

Sù thËt nµy ®· ®−îc x¸c nhËn trong suèt chiÒu dµi cña lÞch sö khoa häc, c¶

(∗) PGS., TS. Chñ nhiÖm ®Ò tµi KX.05.01.

(2)

trªn thÕ giíi còng nh− ë ViÖt Nam. Tuy thÕ, ®èi víi sù t×m tßi khoa häc, ph−¬ng ph¸p luËn ®· cã ch−a bao giê ®−îc coi lµ

®· tuyÖt ®èi ®Çy ®ñ, hoµn thiÖn hoÆc v¹n n¨ng ®èi víi hÇu hÕt çc quy tr×nh nghiªn cøu. Bëi thÕ çc nghiªn cøu vÒ ph−¬ng ph¸p luËn lu«n ®−îc chó ý bæ sung, c¶i t¹o hoÆc x©y dùng theo nh÷ng ý t−ëng míi. Çc nhµ nghiªn cøu ®Òu Ýt nhiÒu hy väng r»ng, cã thÓ cã mét ph−¬ng ph¸p luËn tèt h¬n, cã hiÖu qu¶

h¬n hoÆc ®ì phiÕn diÖn h¬n cho c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh.

§Ò tµi ®· triÓn khai theo h−íng võa chó träng nghiªn cøu ®Þnh tÝnh, võa chó träng nghiªn cøu ®Þnh l−îng, nh»m t×m hiÓu (tõ hai phÝa cã vÎ nh− ng−îc nhau) nh÷ng ph−¬ng ph¸p luËn ®· cã vÒ nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn v¨n ho¸ - con ng−êi - nguån nh©n lùc vµ x¸c ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa ph−¬ng ph¸p luËn míi.

1. C¸ch thøc triÓn khai ®Ò tµi - Mét lÇn n÷a, ®Ò tµi chó träng rµ so¸t l¹i c¸c t¸c phÈm cña K.Marx vµ F.Engels, nh÷ng t− t−ëng c¬ b¶n cña Hå ChÝ Minh, nh÷ng v¨n kiÖn quan träng cña §¶ng vµ Nhµ n−íc vÒ lÜnh vùc v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc;

nghiªn cøu lµm râ mét sè kh¸i niÖm c¬

b¶n, nhÊn m¹nh hoÆc bæ sung cho nh÷ng c¸ch tiÕp cËn, nh÷ng chØ dÉn ph−¬ng ph¸p luËn mµ l©u nay, do ®iÒu kiÖn nµo ®ã, c¸c nhµ nghiªn cøu vµ ho¹t

®éng x· héi ®· l·ng quªn hoÆc kh«ng chó ý tháa ®¸ng.

- T×m hiÓu nh÷ng vÊn ®Ò míi ®Æt ra cho sù nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn cña v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc

trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay: tiÕn bé KH- CN ë thÕ kû XXI, kinh tÕ thÞ tr−êng ë tr×nh ®é toµn cÇu hãa, nh÷ng ®ßi hái vÒ t− duy phøc hîp vÒ con ng−êi, vÊn ®Ò gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ ch©u ¸, vÊn ®Ò sö dông bé c«ng cô HDI… ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng

®Þnh h−íng vµ nh÷ng chØ dÉn ph−¬ng ph¸p luËn cÇn thiÕt, phï hîp cho sù nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc ë ViÖt Nam giai

®o¹n hiÖn nay.

- §Ò tµi ®· tæ chøc ®iÒu tra x· héi häc víi tiªu ®Ò Ng−êi ViÖt Nam trong quan niÖm cña c¸c tÇng líp c− d©n tiªu biÓu ®Ó kh¶o s¸t quan niÖm cña chÝnh ng−êi ViÖt Nam (c¸c tÇng líp c− d©n tiªu biÓu) vÒ ng−êi ViÖt Nam (theo mÉu

®−îc lùa chän t−¬ng øng víi d©n sè cña 6 tØnh/thµnh gåm Hµ Néi, Tp. Hå ChÝ Minh, §µ N½ng, Hµ TÜnh, L¹ng S¬n vµ CÇn Th¬; tæng sè nghiÖm thÓ lµ 1043).

T×m hiÓu th¸i ®é (tõ c¶m nhËn ®Õn c¸c tr×nh ®é nhËn thøc s©u s¾c h¬n) vµ sù

®¸nh gi¸ cña c¸c tÇng líp c− d©n tiªu biÓu vÒ nh÷ng nÐt ®Æc thï, nh÷ng phÈm chÊt tÝch cùc, thÕ m¹nh vµ nh÷ng h¹n chÕ cña ng−êi ViÖt Nam tr−íc ®ßi hái míi cña x· héi trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng, toµn cÇu hãa vµ héi nhËp quèc tÕ. Trªn c¬ së ®ã (tõ thùc tÕ) x¸c

®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p luËn ®èi víi c«ng t¸c nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn con ng−êi trong quan hÖ víi v¨n hãa vµ nguån nh©n lùc.

2. Tæ chøc lùc l−îng nghiªn cøu - Nhãm c¸c céng sù (cã sù tham gia cña nhiÒu sinh viªn, häc viªn cao häc vµ nghiªn cøu sinh) t¹i tr−êng §¹i

(3)

häc KHXH&NV, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, do TS. L−u Minh V¨n, Phã Chñ nhiÖm Bé m«n ChÝnh trÞ häc vµ TS.

NguyÔn Anh TuÊn, Khoa TriÕt häc chñ tr×: §äc l¹i toµn bé c¸c t¸c phÈm cña K.

Marx vµ F. Engels, Toµn tËp V. I.

Lenin, nh÷ng t− t−ëng c¬ b¶n cña Hå ChÝ Minh, nh÷ng v¨n kiÖn quan träng cña §¶ng vµ Nhµ n−íc vÒ lÜnh vùc v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc.

Nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò vÒ di s¶n kinh

®iÓn, vÒ Chñ nghÜa nh©n v¨n Hå ChÝ Minh. Tæ chøc b¶n th¶o mét sè Ên phÈm.

- Nhãm c¸c céng sù ViÖn Nghiªn cøu con ng−êi, do TSKH. TrÞnh ThÞ Kim Ngäc chñ tr×: Nghiªn cøu c¸c lý thuyÕt hiÖn ®¹i vÒ v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc, mèi quan hÖ h÷u c¬, nh©n qu¶

cña quan hÖ v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc.

- Nhãm c¸c céng sù §¹i häc Má §Þa chÊt, do TS. NguyÔn B×nh Yªn chñ tr×:

Nghiªn cøu VÊn ®Ò vÒ quan hÖ v¨n ho¸- con ng−êi - nguån nh©n lùc trong t−

t−ëng truyÒn thèng; khai th¸c di s¶n t−

t−ëng cña mét sè danh nh©n d©n téc.

- Nhãm c¸c céng sù ViÖn TriÕt häc, do PGS., TSKH. L−¬ng ViÖt H¶i, Phã ViÖn tr−ëng ViÖn TriÕt häc chñ tr×:

Nghiªn cøu tiÕn bé KH-CN trong thÕ kû XXI vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc ë ViÖt Nam vµ trªn thÕ giíi.

- Nhãm c¸c céng sù ViÖn TriÕt häc, do PGS. TS. Ph¹m V¨n §øc, ViÖn tr−ëng ViÖn TriÕt häc chñ tr×: Nghiªn cøu vai trß nguån nh©n lùc trong sù

ph¸t triÓn x· héi hiÖn ®¹i; kinh nghiÖm quèc tÕ vµ kinh nghiÖm ViÖt Nam trong viÖc x©y dùng vµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc sao cho thÝch øng víi nhu cÇu cña thêi ®¹i ngµy nay.

- Nhãm c¸c céng sù §¹i häc KHXH&NV Hµ Néi, ViÖn KHXH ViÖt Nam, §¹i häc KHXH&NV Tp. Hå ChÝ Minh, Cao ®¼ng S− ph¹m Hµ TÜnh, §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi II… do PGS. TS.

Vò Hµo Quang, Chñ nhiÖm Khoa X· héi häc, §¹i häc KHXH&NV Hµ Néi, TS.

D−¬ng B¹ch Kim,ViÖn Nghiªn cøu Con ng−êi vµ TS. NguyÔn H÷u V−îng, Khoa X· héi häc §¹i häc KHXH&NV Tp. Hå ChÝ Minh chñ tr×: ThiÕt kÕ vµ tæ chøc

®iÒu tra x· héi häc t¹i c¸c tØnh/thµnh trong c¶ n−íc; xö lý kÕt qu¶ ®iÒu tra theo phÇn mÒm SPSS, lµm b¸o c¸o kÕt qu¶ ®iÒu tra.

- Nhãm çc céng sù ViÖn Nghiªn cøu con ng−êi, mét sè viÖn thuéc ViÖn KHXH ViÖt Nam, §¹i häc KHXH&NV Tp. Hå ChÝ Minh… do PGS. TS. Hå SÜ Quý, Chñ nhiÖm §Ò tµi chñ tr×: Nghiªn cøu çc vÊn ®Ò vÒ t− duy phøc hîp, vÒ gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ ch©u ¸, vÒ sö dông bé c«ng cô HDI…, vÒ nh÷ng kÕt luËn chung vµ çc b¸o ço cña §Ò tµi.

- Th− ký ®Ò tµi: ThS. NguyÔn Hoµi Sanh, Cao ®¼ng S− ph¹m Hµ TÜnh; CN.

NguyÔn §×nh TuÊn, ViÖn Nghiªn cøu con ng−êi.

3. Ngoµi B¸o c¸o tãm t¾t vµ B¶n kiÕn nghÞ, kÕt qu¶ nghiªn cøu phong phó cña ®Ò tµi ®−îc tr×nh bµy trong B¸o c¸o tæng hîp (h¬n 400 trang khæ A4) gåm 4 phÇn:

- PhÇn thø nhÊt: Nghiªn cøu vµ

(4)

ph¸t triÓn v¨n ho¸ - con ng−êi - nguån nh©n lùc: tõ lý luËn ®Õn thùc tiÔn Kinh nghiÖm thÕ giíi vµ Kinh nghiÖm ViÖt Nam.

- PhÇn thø hai: Chñ nghÜa Marx, di s¶n t− t−ëng truyÒn thèng vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh: nh÷ng chØ dÉn trong nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn v¨n ho¸, con ng−êi vµ nguån nh©n lùc trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng, toµn cÇu hãa vµ héi nhËp quèc tÕ.

- PhÇn thø ba: Ng−êi ViÖt Nam trong quan niÖm cña c¸c tÇng líp d©n c− tiªu biÓu (KÕt qu¶ §iÒu tra x· héi häc).

- PhÇn thø t−: KÕt luËn.

Sau ®©y lµ mét sè kÕt qu¶ ®¸ng l−u ý cña ®Ò tµi vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p luËn

®èi víi sù nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc trong

®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng, toµn cÇu hãa vµ héi nhËp quèc tÕ.

II

1. VÊn ®Ò sö dông thµnh qu¶ cña tiÕn bé KH-CN

Tõ vµi thËp niªn tr−íc, tiÕn bé KH- CN ®· ®−îc nhËn ®Þnh lµ cã ý nghÜa c¸ch m¹ng ®èi víi sù ph¸t triÓn cña x·

héi loµi ng−êi; sù t¸c ®éng m¹nh vµ s©u cña KH-CN ®· hiÓn nhiªn ®Õn møc kh«ng cßn lµ vÊn ®Ò ph¶i bµn c·i. §Õn nay, d−íi gãc ®é ph−¬ng ph¸p luËn, nÕu ph¶i nãi ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra tõ tiÕn bé KH-CN, Ýt nhÊt, cã hai ®iÒu cÇn

®−îc l−u ý:

Thø nhÊt, ngµy nay KH-CN ®· ®em l¹i “nh÷ng kÕt qu¶ cã lîi ë møc cao

nhÊt” cho con ng−êi - tÝnh chÊt “vÞ nh©n sinh” cña KH-CN ch−a bao giê ®¹t tíi tr×nh ®é nh− hiÖn nay. Mçi thÕ hÖ ng−êi ngµy nay ®Òu ®−îc h−ëng “mét phæ c¸c s¶n phÈm c«ng nghÖ vµ c«ng nghiÖp”

lín h¬n so víi cha anh hä; nÕu tr−íc ®©y ph¶i mét vµi thÕ hÖ, th× nay chØ trong kho¶ng 7-10 n¨m, s¶n phÈm KH-CN ®·

ph¶i chuyÓn sang mét thÕ hÖ míi. Trªn thùc tÕ, KH-CN “®· t¸c ®éng s©u s¾c tíi hµnh vi vµ triÓn väng” cña chÝnh con ng−êi (21; 10, ch.3).

Thø hai, nh−ng KH-CN thÕ giíi l¹i

®ang vËn ®éng víi tèc ®é “v−ît qu¸ kh¶

n¨ng tiÕp nhËn cña phÇn lín c− d©n”

(21; 10, ch.3): ng−êi cã møc sèng thÊp, ng−êi nghÌo còng ®−îc h−ëng thµnh qu¶ KH-CN, nh−ng qu¸ Ýt, trong khi sè ng−êi nghÌo l¹i chiÕm phÇn lín nh©n lo¹i.

§©y lµ bµi to¸n hãc bóa nhÊt vÒ mÆt v¨n hãa - con ng−êi - nguån nh©n lùc

®Æt ra cho mäi chiÕn l−îc ph¸t triÓn.

2. Toµn cÇu ho¸, kinh tÕ thÞ tr−êng vµ héi nhËp quèc tÕ: vÊn ®Ò vÒ t− duy toµn cÇu, hµnh ®éng ®Þa ph−¬ng

Trong khi t¹i c¸c khu vùc kh¸c trªn thÕ giíi, toµn cÇu hãa bÞ tÈy chay vµ chèng ®èi rÊt m¹nh, th× ë §«ng ¸, §«ng Nam ¸, trong ®ã cã ViÖt Nam, toµn cÇu hãa ®−îc ®ãn nhËn kh¸ nång nhiÖt. ë khu vùc nµy, tÊt c¶ c¸c chÝnh phñ ®Òu chñ tr−¬ng chÊp nhËn vµ tham gia toµn cÇu hãa (ngay c¶ Malaysia, n¬i lªn ¸n trùc diÖn nhÊt vµ gay g¾t nhÊt toµn cÇu hãa, còng kh«ng tÈy chay toµn cÇu hãa theo kiÓu ë Italy, Ph¸p, Mü Latin hay Nam Phi...). Ng−êi ta th−êng gi¶i thÝch

®iÒu nµy r»ng, ®©y lµ khu vùc ®−îc

(5)

h−ëng lîi nhiÒu h¬n tõ toµn cÇu hãa.

Tuy nhiªn, nguyªn nh©n kh«ng chØ lµ kinh tÕ, mµ s©u xa h¬n, hiÖn t−îng nµy cßn do nh÷ng nguyªn nh©n thuéc vÒ v¨n hãa vµ con ng−êi. Kh«ng thÓ gi¶i thÝch thÊu ®¸o bÊt cø ho¹t ®éng nµo nÕu ng−êi ta t¸ch kinh tÕ ra khái nh©n tè con ng−êi vµ v¨n hãa.

MÊu chèt cña vÊn ®Ò lµ, toµn cÇu hãa më ra c¬ héi vµ ®Æt ra th¸ch thøc

®èi víi mäi quèc gia, mäi khu vùc, nh−ng n¾m b¾t ®−îc c¬ héi vµ khèng chÕ ®−îc th¸ch thøc ®Õn møc nµo l¹i lµ

®iÒu phô thuéc ®¸ng kÓ vµo néi lùc cña tõng quèc gia vµ cña tõng chñ thÓ.

Nh©n tè v¨n hãa vµ con ng−êi cã vai trß rÊt lín ë ®©y^(∗).

Cïng víi toµn cÇu hãa, lµ kinh tÕ thÞ tr−êng ë tr×nh ®é toµn cÇu. Tõ h¬n 20 n¨m nay, nÒn kinh tÕ thÕ giíi ®· tõng b−íc thiÕt lËp ®−îc nh÷ng quan hÖ vµ thÓ chÕ ®a quèc gia, xuyªn quèc gia.

Ngµy nay, bÊt cø nÒn kinh tÕ nµo còng ph¶i tù ®Æt m×nh trong xu thÕ toµn cÇu

®Ó ho¹ch ®Þnh c¸c kÕ ho¹ch ph¸t triÓn.

C¸c nh©n tè chung cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ trong thêi ®¹i toµn cÇu hãa mµ c¸c quèc gia ®Òu buéc ph¶i chó ý lµ (2):

- Tr×nh ®é d©n trÝ cña c− d©n. VÞ thÕ cña tiÕng Anh trong ®êi sèng x· héi.

- Sù chuÈn bÞ c¸c nguån lùc cña sù ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lµ nguån lùc lao

®éng trÝ tuÖ. ThÞ tr−êng lao ®éng sÏ

(∗) Xem B¶n tin TTX VN sè 150/TKNB-QT ngµy 9/8/2005: T¹i Héi nghÞ Bé tr−ëng ch©u ¸ -Th¸i B×nh D−¬ng, Jakarta, 8/8/2005, Rodrik so s¸nh ViÖt Nam víi Mexico vµ cho r»ng, ®−îc h−ëng lîi tõ toµn cÇu hãa th× kh«ng n−íc nµo cã ®iÒu kiÖn nh− Mexico, cßn chÞu thiÖt thßi v× toµn cÇu hãa, th× kh«ng n−íc nµo r¬i vµo hoµn c¶nh nh− ViÖt Nam. VËy mµ kÕt qu¶ ph¸t triÓn l¹i tr¸i ng−îc nhau.

ngµy cµng ®−îc quèc tÕ hãa. §éi ngò c¸c nhµ doanh nghiÖp buéc ph¶i cã tr×nh ®é ngµy cµng cao h¬n, n¨ng ®éng h¬n.

- Th«ng tin ngµy cµng chiÕm tû träng cao h¬n trong t¨ng tr−ëng kinh tÕ.

- HÖ thèng tµi chÝnh bÞ chi phèi tõ bªn ngoµi nhiÒu h¬n. ThÞ tr−êng tiÒn tÖ trë thµnh thÞ tr−êng quèc tÕ.

- C¸c chÕ ®Þnh quèc gia ngµy cµng thÝch nghi víi c¸c chÕ ®Þnh quèc tÕ. HÖ thèng ph¸p chÕ trë thµnh hÖ thèng ph¸p chÕ toµn cÇu.

- C¸c c«ng ty ®a quèc gia - xuyªn quèc gia sÏ ngµy cµng chi phèi c¶ bèn thÞ tr−êng: hµng hãa, dÞch vô, tiÒn tÖ vµ lao ®éng.

- C¸c môc tiªu cña nh©n lo¹i sÏ ngµy cµng nhÊt trÝ hoÆc tháa hiÖp víi nhau.

TÊt c¶ ®Òu lµ nh÷ng bµi to¸n vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p luËn: Ngµy nay, nÕu mçi quèc gia muèn ph¸t triÓn theo c¸c chiÕn l−îc cña m×nh, th× b¶n th©n c¸c chiÕn l−îc ®ã ph¶i ®−îc ho¹ch ®Þnh ë tÇm t−

duy toµn cÇu, ph¶i gi¶i quyÕt ®−îc c¸c quan hÖ vÒ chñ quyÒn quèc gia - thÓ chÕ quèc tÕ, khèng chÕ ®−îc c¸c nguån néi lùc vµ nguån lùc bªn ngoµi… T− duy toµn cÇu, hµnh ®éng ®Þa ph−¬ng lµ mét

®ßi hái thùc tÕ ®èi víi mçi ho¹t ®éng cô thÓ, dï lµ ho¹t ®éng chØ diÔn ra ë ph¹m vi côc bé ®Þa ph−¬ng.

3. Ph¸t triÓn nguån nh©n lùc: kinh nghiÖm NhËt B¶n, Hµn Quèc vµ §µi Loan

Quy ho¹ch, ®µo t¹o vµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc lµ mét nhiÖm vô míi ®èi víi sù ph¸t triÓn ë ViÖt Nam. Kinh

(6)

nghiÖm vÒ lÜnh vùc nµy, thÕ giíi, ®Æc biÖt khu vùc §«ng ¸, cã nh÷ng bµi häc rÊt quý. VÊn ®Ò lµ lµm thÕ nµo ®Ó ViÖt Nam sö dông ®−îc nh÷ng kinh nghiÖm

®ã.

Sau ChiÕn tranh ThÕ giíi II, sè ng−êi kh«ng cã viÖc lµm ë NhËt B¶n lªn tíi 13,1 triÖu ng−êi, chiÕm 17,5% d©n sè vµ 37,4% lùc l−îng lao ®éng. Nhê mét lo¹t chÝnh s¸ch kÞp thêi, trong ®ã vÒ lao

®éng lµ gi¶m tèc ®é t¨ng d©n sè, ph¸t triÓn c¬ cÊu kinh tÕ phï hîp, c¶i c¸ch qu¶n lý ë c¸c c«ng ty, chó träng ch¨m sãc søc kháe vµ ph¸t triÓn gi¸o dôc, nªn chØ sau mét thêi gian ng¾n, NhËt B¶n

®· trë thµnh c−êng quèc cã nÒn kinh tÕ

®øng thø hai trªn thÕ giíi vµ vÒ ph−¬ng diÖn ph¸t triÓn con ng−êi, NhËt B¶n còng trë thµnh n−íc cã chØ sè ph¸t triÓn ng−êi cao (2005: HDI 0,943; xÕp thø 11/177 n−íc).

§¸ng l−u ý lµ, lóc ®Çu (kho¶ng nh÷ng n¨m 1946-1952) ë NhËt B¶n còng ®· cã nh÷ng quan ®iÓm ¶o t−ëng vÒ søc m¹nh cña KH-CN, mµ cô thÓ lµ qu¸ ®Æt niÒm tin vµo t¸c dông cña tù

®éng hãa. Nh−ng chØ sau vµi n¨m, ng−êi ta sím nhËn ra c¸i quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn lµ con ng−êi, nh©n tè con ng−êi råi míi ®Õn c¸c nh©n tè kh¸c. §Ò cao con ng−êi kh«ng ph¶i chØ lµ mét khÈu hiÖu su«ng. Sù tØnh t¸o nµy lµ bµi häc rÊt

®¸ng l−u ý cho c¸c quèc gia ®i sau.

Bªn c¹nh NhËt B¶n, Hµn Quèc trong ba thËp kû (1961-1991), còng tõ mét n−íc nghÌo, bÞ chiÕn tranh tµn ph¸

trë thµnh mét trong nh÷ng con hæ ch©u

¸ (NICs), cã nÒn kinh tÕ m¹nh nhÊt trong ThÕ giíi Thø ba. Tõ 1963 - 1978,

GNP thùc tÕ cña Hµn Quèc t¨ng gÇn 10%/n¨m vµ trong suèt nh÷ng n¨m 1973 - 1978, t¨ng h¬n 11%/n¨m. Tõ 100 USD/ng−êi n¨m 1963 (t−¬ng ®−¬ng víi ViÖt Nam lóc ®ã), ®Õn 1988 Hµn Quèc

®· v−ît qu¸ 3.500 USD, vµ nay (2005) lµ 17.971 USD/ng−êi. Theo ®¸nh gi¸ cña mét sè häc gi¶, Hµn Quèc lµ tÊm g−¬ng næi bËt nhÊt vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ dµi h¹n (3; 19 tr.165).

Bµi häc chung vÒ sù ph¸t triÓn cña Hµn Quèc lµ sù kÕt hîp mét c¸ch h÷u c¬

c¸c nh©n tè kinh tÕ víi c¸c nh©n tè x·

héi: 1/ tØ lÖ cao vÒ biÕt ch÷ vµ sù cÇn cï cña d©n chóng, 2/ chÝnh s¸ch c¶i c¸ch kinh tÕ ®Çu nh÷ng n¨m 60 nh»m ph¸t triÓn c¸c ngµnh cÇn nhiÒu lao ®éng vµ s¶n phÈm nh»m xuÊt khÈu, 3/ tÝnh linh ho¹t rÊt cao trong qu¶n lý (lu«n lu«n s½n sµng ph¶n øng ®èi víi nh÷ng tÝn hiÖu ph¸t sinh tõ nÒn kinh tÕ), 4/ sù phèi hîp hîp lý gi÷a kinh tÕ khu vùc nhµ n−íc vµ khu vùc t− nh©n,v.v...

(xem: 19, tr.165). VÒ nh©n tè con ng−êi, bµi häc cña Hµn Quèc lµ ®¸nh thøc ®−îc

"t©m thÕ ph¸t triÓn" cña c¶ mét d©n téc:

Tinh thÇn tù nguyÖn lµm thªm giê víi

®ång l−¬ng thÊp, th¸i ®é s½n sµng hy sinh v× xÝ nghiÖp, v× ®Êt n−íc nh÷ng lóc khã kh¨n (®Æc biÖt, khi khñng ho¶ng tµi chÝnh nh÷ng n¨m 90), chia sÎ víi chÝnh phñ trong nh÷ng quyÕt s¸ch lín… ®· bï

®¾p ®¸ng kÓ cho sù thiÕu hôt vÒ vèn vµ nguån lùc tù nhiªn.

Cßn ë §µi Loan, cÇn l−u ý r»ng ®Çu nh÷ng n¨m 60, chÝnh phñ “kh«ng hÒ biÕt ®−îc m×nh ®ang cã nguån nh©n lùc nh− thÕ nµo, vµ nghiªm träng h¬n, chÝnh phñ còng hoµn toµn kh«ng biÕt g×

vÒ nhu cÇu nguån nh©n lùc trong vßng 5

(7)

n¨m hay 10 n¨m tiÕp” (13, tr.3). N¨m 1964, §µi Loan ®· thµnh lËp tæ chøc

“Nh©n lùc t− nguyÖn tiÓu tæ” (c¬ quan quèc gia vÒ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc) víi nhiÖm vô gióp chÝnh phñ quy ho¹ch nguån nh©n lùc quèc gia, ®iÒu chØnh ngµnh nghÒ, phèi hîp vµ thóc ®Èy kÕ ho¹ch ®Þnh kú ph¸t triÓn quèc gia. Tõ n¨m 1966, c¨n cø vµo nhu cÇu ph¸t triÓn ®Þnh kú, tæ chøc nµy ®· ®Ò xuÊt

“KÕ ho¹ch ph¸t triÓn nh©n lùc” mçi n¨m, c¨n cø theo ®ã mµ kiÓm tra, ®iÒu phèi quy ho¹ch ph¸t triÓn nguån nh©n lùc quèc gia. Tr¶i qua 40 n¨m, tæ chøc nµy ®· ®ãng vai trß v« cïng quan träng

®èi víi sù phån vinh kinh tÕ còng nh−

æn ®Þnh x· héi t¹i §µi Loan. Sau 20 n¨m thùc hiÖn chÝnh s¸ch ph¸t triÓn nh©n lùc, nÒn gi¸o dôc §µi Loan ®· ®i theo h−íng tõ môc tiªu d©n trÝ chuyÓn m¹nh sang môc tiªu h−íng nghiÖp, phæ cËp gi¸o dôc phæ th«ng råi chuyÓn ngay sang h−íng nghiÖp. §iÒu ®ã t−¬ng øng víi kÕt cÊu kinh tÕ ®· chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ x· héi cã tÝnh truyÒn thèng sang nÒn c«ng nghiÖp tËp trung nh©n c«ng cao råi ®Õn c«ng nghÖ cao cã ®Çu t− t−

b¶n lín.

Bµi häc cña hßn ®¶o §µi Loan ®Êt chËt ng−êi ®«ng, tµi nguyªn Ýt ái, trong nöa thÕ kû qua ®· t¹o nªn “kú tÝch kinh tÕ” lµ bµi häc vÒ c¬ chÕ chØnh thÓ ®iÒu chØnh nguån nh©n lùc quèc gia víi mét s¸ch l−îc "liÒn m¹ch l©u dµi". Nguån nh©n lùc lµ nh©n tè ®Æc biÖt cÇn cã sù båi d−ìng vµ huÊn luyÖn kh«ng ngõng.

Tµi nguyªn nh©n lùc lµ c¸i buéc ph¶i sö dông chø kh«ng thÓ ®Ó "thõa" (l·ng phÝ) hoÆc vøt bá nh− c¸c tµi nguyªn kh¸c.

Kinh nghiÖm NhËt B¶n, §µi Loan, Singapore, Hµn Quèc vµ c¸c n−íc c«ng nghiÖp ®Òu chØ ra r»ng, kh«ng mét quèc gia nµo, mét d©n téc nµo trªn thÕ giíi cã thÓ trë nªn giµu cã vµ cã tû lÖ t¨ng tr−ëng kinh tÕ cao tr−íc khi hoµn thµnh phæ cËp gi¸o dôc phæ th«ng. C¸c n−íc NICs cã tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ nhanh trong nh÷ng thËp kû 70, 80 ®Òu

®¹t ®−îc møc ®é phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc tr−íc khi nÒn kinh tÕ ®ã cÊt c¸nh.

MÆt kh¸c, çc nghiªn cøu tr¾c nghiÖm l©u nay còng ®· chØ ra r»ng nh÷ng ®Çu t− vÒ vèn chØ gãp mét phÇn nhá vµo sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ. PhÇn lín gi¸ trÞ cña s¶n phÈm thÆng d− lµ do chÊt l−îng lùc l−îng lao ®éng quyÕt ®Þnh. Thªm vµo ®ã, trong thêi ®¹i cña çch m¹ng KH&CN, yÕu tè th«ng tin vµ tri thøc trë thµnh thµnh phÇn cèt lâi cña c¶ hÖ thèng kinh tÕ hiÖn ®¹i. Çc sè liÖu thèng kª chØ ra r»ng, phÇn ®ãng gãp cña th«ng tin, tri thøc trong thu nhËp quèc d©n cña Mü lµ 47,4%, Anh lµ 45,8%,

§øc lµ 40% (20, tr.24). V× thÕ, kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ Gary Becker, ng−êi

®−îc gi¶i th−ëng Nobel vÒ kinh tÕ n¨m 1992, ®· kh¼ng ®Þnh r»ng “kh«ng cã ®Çu t− nµo mang l¹i nguån lîi lín nh− ®Çu t− vµo nguån lùc con ng−êi, ®Æc biÖt lµ

®Çu t− cho gi¸o dôc" (24).

4. Nghiªn cøu phøc hîp vÒ con ng−êi - vÊn ®Ò cña khoa häc hiÖn ®¹i vµ cña x·

héi hiÖn ®¹i

Con ng−êi lµ nguån lùc quyÕt ®Þnh, lµ môc tiªu vµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn; con ng−êi ngµy nay gi÷ vÞ trÝ trung t©m trong sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña mçi quèc gia. Nh÷ng mÖnh

®Ò nµy ®· kh¸ quen thuéc vµ ®−îc thõa

(8)

nhËn réng r·i. Nh−ng con ng−êi lµ g×?

C©u hái nµy l¹i cÇn ®Õn khoa häc, nhÊt lµ khoa häc hiÖn ®¹i - nh÷ng khoa häc chñ tr−¬ng nghiªn cøu phøc hîp - liªn ngµnh vÒ con ng−êi.

Tõ nh÷ng n¨m 70 (thÕ kû XX), xu h−íng nghiªn cøu phøc hîp - liªn ngµnh vÒ con ng−êi xuÊt hiÖn. Xu h−íng nµy

®−îc n¶y sinh tõ thùc tiÔn ph¸t triÓn khoa häc vµ s©u xa h¬n, tõ b¶n th©n ®èi t−îng nghiªn cøu con ng−êi víi ®Æc tr−ng ®éc ®¸o, bÝ Èn vµ phong phó cña nã. Khoa häc hiÖn ®¹i nhËn ra nh÷ng bÊt cËp khi qu¸ ®Ò cao nghiªn cøu chuyªn s©u ®èi víi con ng−êi - mét thùc thÓ võa tù nhiªn, võa x· héi, võa tinh thÇn: “Çc ®Æc tr−ng sinh häc cña loµi ng−êi bÞ c¾t rêi tõng m¶ng cho çc khoa sinh häc vµ y häc. Çc ®Æc tr−ng t©m lý, v¨n ho¸ vµ x· héi bÞ ph©n chia thµnh nhiÒu m¶ng bè trÝ trong nhiÒu bé m«n riªng biÖt cña cña khoa häc nh©n v¨n vµ x· héi, ®Õn nçi x· héi ho¸ mÊt hÕt kh¶

n¨ng nh×n vµo x· héi, sö häc tù thu m×nh l¹i trong b¶n th©n, vµ kinh tÕ häc th× cè khai th¸c tõ Homo sapien demens (ng−êi kh«n/®iªn rå) c¸i phÇn cÆn b· ®·

v¾t kiÖt m¸u cña con ”ng−êi kinh tÕ"

(homo economicus). Tåi tÖ h¬n thÕ, ý t−ëng vÒ loµi ng−êi, t×nh ng−êi ®· bÞ ®Ëp n¸t vôn thµnh nh÷ng mÈu nhá..." (11, tr.143).

Tr¶i qua h¬n nöa thÕ kû nÕu tÝnh tõ M. Scheler, hoÆc tr¶i qua h¬n 30 n¨m nÕu tÝnh tõ E. Morin vµ I.T. Frolov, nhu cÇu nghiªn cøu phøc hîp vÒ con ng−êi vµ sù triÓn khai c¸ch tiÕp cËn phøc hîp- liªn ngµnh trong nghiªn cøu con ng−êi

®· tá râ lµ mét ®ßi hái kh¸ch quan cña sù tiÕn triÓn khoa häc. HiÖn nay, bªn

c¹nh çc chuyªn gia nhÉn n¹i triÓn khai ph−¬ng thøc nghiªn cøu nµy trong çc c«ng tr×nh cô thÓ cña m×nh, ®· cã mét sè trung t©m khoa häc trùc tiÕp ®iÒu phèi vµ khuyÕn khÝch ng−êi nghiªn cøu ®i vµo theo çch tiÕp cËn nµy^(∗).

VÊn ®Ò lµ ë chç, nhËn thøc vÒ con ng−êi sÏ rÊt khã ®i xa h¬n nÕu kh«ng biÕt øng dông c¸ch tiÕp cËn phøc hîp - liªn ngµnh. Trong khi ®ã, ë ViÖt Nam, ngoµi ViÖn nghiªn cøu con ng−êi, gÇn nh− kh«ng mÊy ai quan t©m nhiÒu ®Õn xu h−íng ph¸t triÓn nµy cña khoa häc.

Bëi vËy, cÇn cã kÕ ho¹ch nghiªn cøu triÓn khai c¸ch tiÕp cËn nµy ®Ó viÖc nghiªn cøu con ng−êi vµ x· héi trong c¸c KHXH&NV trë nªn s©u s¾c h¬n.

5. VÊn ®Ò gi¸ trÞ quan ch©u ¸

Kho¶ng 15 n¨m nay, thÕ giíi nãi nhiÒu ®Õn gi¸ trÞ ch©u ¸ vµ coi ®ã lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n v¨n hãa gi¶i thÝch sù h−ng vong cña khu vùc nµy, trong ®ã cã ViÖt Nam. Ngµy nay, trong ®èi tho¹i §«ng - T©y vÒ c¸c vÊn ®Ò nh©n quyÒn, c¸c vÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm x·

héi vµ tù do c¸ nh©n, c¸c vÊn ®Ò vÒ d©n téc, t«n gi¸o ®¶ng ph¸i hay lèi sèng…

c¸c nhµ nghiªn cøu vµ c¸c chÝnh kh¸ch

¸ §«ng khã cã thÓ cã ®−îc lËp luËn v÷ng vµng nÕu l·ng quªn vÊn ®Ò gi¸ trÞ ch©u ¸.

MÆc dï ë tõng nhµ nghiªn cøu, bøc tranh cô thÓ vÒ c¸c gi¸ trÞ ch©u ¸ cã thÓ

(∗) Ch¼ng h¹n, Institute for Human Studies, Hoa Kú;

Maison des sciences de l’homme, Ph¸p; Otdel Cheloveka, IF, Nga. Xem thªm th«ng tin t¹i c¸c website: www.theihs.org Institute for Human Studies, thuéc George Mason University, Hoa Kú;

http://www.mhs-paris.fr Maison des sciences de l’homme, thuéc Centre national de la recherche scientifique (CNRS http://www.ncrs.fr) Ph¸p; Otdel Cheloveka, RAN, http://www.ras.ru, Nga.

(9)

lµ kh«ng gièng nhau, song nÕu chän ra nh÷ng ®iÓm gièng nhau cã trong mäi quan niÖm, th× ë tÊt c¶ nh÷ng ng−êi ®·

tõng suy nghÜ vÒ sù kh¸c biÖt gi¸ trÞ gi÷a ch©u ¸ vµ ph−¬ng T©y Ýt nhÊt ®Òu cã nh÷ng ý t−ëng chung lµ: 1/ ë c¸c x·

héi ch©u ¸ ch¾c ch¾n cã nh÷ng gi¸ trÞ

®Æc thï so víi ph−¬ng T©y. 2/ Trong x·

héi hiÖn ®¹i, nh÷ng gi¸ trÞ nµy cã thÓ −u tréi h¬n so víi c¸c gi¸ trÞ ph−¬ng T©y.

3/ CÇn ph¶i ®Ò cao gi¸ trÞ ch©u ¸ trong sù ph¸t triÓn cña x· héi hiÖn ®¹i. Theo thèng kª cña chóng t«i, nh÷ng gi¸ trÞ −u tréi cña v¨n hãa ¸ §«ng ®−îc ®«ng ®¶o c¸c häc gi¶ §«ng vµ T©y thõa nhËn lµ:

1/ HiÕu häc, ®Ò cao gi¸o dôc. 2/ CÇn cï, yªu lao ®éng. 3/ §Ò cao tr¸ch nhiÖm c¸

nh©n ®èi víi céng ®ång. 4/ §Ò cao quan hÖ gia ®×nh, huyÕt téc (17; 14, tr.191- 195).

VÊn ®Ò lµ ë chç, l©u nay, khi bµn tíi c¸c gi¸ trÞ −u tréi ch©u ¸, nhµ nghiªn cøu nµo còng bÞ ph¶n b¸c bëi lËp luËn:

ch¼ng cã gi¸ trÞ nµo lµ cña “riªng” ch©u

¸; ®iÒu g× ch©u ¸ t«n vinh th× vÒ ®¹i thÓ ë n¬i kh¸c ng−êi ta còng t«n vinh. CÇn cï, hiÕu häc, t«n träng gia ®×nh, ®Ò cao tr¸ch nhiÖm céng ®ång… lµ nh÷ng ®øc tÝnh chung cña toµn nh©n lo¹i. Ch¼ng lÏ chØ cã ng−êi ch©u ¸ lµ hiÕu häc vµ yªu lao ®éng cßn ë nh÷ng n¬i kh¸c tÝnh c¸ch con ng−êi l¹i kÐm cái h¬n hay sao.

LËp luËn trªn lµ x¸c ®¸ng. Vµ, sù kh¸c biÖt ®¸ng ph¶i bµn luËn, ë ®©y, hãa ra lµ kh¸c biÖt vÒ gi¸ trÞ quan chø kh«ng ph¶i lµ kh¸c biÖt gi÷a c¸c gi¸ trÞ cô thÓ. Nãi ®Õn gi¸ trÞ ®Æc thï ch©u ¸, thùc chÊt, lµ nãi tíi sù kh¸c biÖt vÒ gi¸

trÞ quan, thÓ hiÖn trong viÖc ®¸nh gi¸, xÕp lo¹i (®Ò cao, t«n vinh hay coi

th−êng) c¸c gi¸ trÞ cô thÓ trong b¶ng gi¸

trÞ hoÆc trong hÖ thèng gi¸ trÞ. NghÜa lµ, víi çc nÒn v¨n hãa kh¸c nhau, th«ng th−êng, b¶ng gi¸ trÞ hay hÖ thèng gi¸ trÞ còng kh¸c nhau. Tuy nhiªn, çc gi¸ trÞ cô thÓ trong mçi hÖ thèng gi¸ trÞ ®ã phÇn nhiÒu l¹i th−êng gièng nhau. RÊt hiÕm cã gi¸ trÞ ®Æc thï vÒ tÝnh çch con ng−êi chØ thuéc vÒ riªng mét d©n téc nµo ®ã. Nh− vËy, çi kh¸c nhau gi÷a çc b¶ng gi¸ trÞ, tr−íc hÕt lµ kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ cña tõng gi¸ trÞ. Ng−êi ch©u ¸ coi cÇn cï, yªu lao ®éng lµ gi¸ trÞ hµng ®Çu cña sù lµm ng−êi. Nh−ng ng−êi Mü l¹i coi tinh thÇn tù lùc çnh sinh míi lµ gi¸

trÞ ®¸ng quý nhÊt, cÇn cï còng ®−îc coi träng nh−ng chØ ®øng thø ba sau tù lùc çnh sinh vµ thµnh ®¹t ç nh©n. Nãi r»ng ng−êi §«ng ¸ cÇn cï, ng−êi Do th¸i kh«n ngoan, hay ng−êi §øc −a chÝnh x¸c... nÕu ®óng, còng chØ cã nghÜa lµ çc gi¸ trÞ ®ã ®−îc t«n träng h¬n,

®−îc xÕp vµo vÞ trÝ −u tiªn h¬n so víi c¸c gi¸ trÞ kh¸c. TuyÖt nhiªn kh«ng cã nghÜa lµ chØ cã ng−êi §«ng ¸ míi cÇn cï cßn ng−êi n¬i kh¸c l−êi biÕng, chØ cã ng−êi Do th¸i lµ kh«n ngoan cßn l¹i lµ ngèc nghÕch hay kÐm th«ng minh...

Víi quan niÖm nh− trªn, chóng t«i cho r»ng, mÆc dï gi¸ trÞ truyÒn thèng ch©u ¸ kh«ng ph¶i “chØ toµn lµ nh÷ng

®iÒu tèt ®Ñp khiÕn cho ph−¬ng T©y ph¶i th¸n phôc, ng−ìng mé”, nh− mét vµi t¸c gi¶ v× qu¸ yªu ch©u ¸ ®· nhÊn m¹nh mét c¸ch c−êng ®iÖu. Song nh÷ng nÐt

−u tréi cña gi¸ trÞ quan ch©u ¸ lµ cã thËt. SÏ lµ sai lÇm nÕu kh«ng chó ý tháa

®¸ng ®Õn sù kh¸c biÖt nµy trong nghiªn cøu so s¸nh gi÷a c¸c nÒn v¨n hãa, ®Æc biÖt, trong viÖc ho¹ch ®Þnh c¸c kÕ ho¹ch

(10)

ph¸t triÓn tiÕp theo cña c¸c x· héi ch©u

¸, trong ®ã cã ViÖt Nam.

6. Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ph¸t triÓn con ng−êi vµ bé c«ng cô HDI

TriÕt lý con ng−êi lµ trung t©m cña UNDP cã ph¹m trï h¹t nh©n lµ ph¸t triÓn con ng−êi, ®−îc ®−a ra n¨m 1990 trong B¸o c¸o ®Çu tiªn vÒ ph¸t triÓn con ng−êi víi tuyªn ng«n ®Çy Ên t−îng cña nã: “Cña c¶i ®Ých thùc cña mét quèc gia lµ con ng−êi cña quèc gia ®ã. Vµ môc

®Ých cña ph¸t triÓn lµ ®Ó t¹o ra mét m«i tr−êng thuËn lîi cho phÐp con ng−êi

®−îc h−ëng cuéc sèng dµi l©u, khoÎ m¹nh vµ s¸ng t¹o. Ch©n lý gi¶n ®¬n nh−ng ®Çy søc m¹nh nµy rÊt hay bÞ ng−êi ta quªn mÊt trong lóc theo ®uæi cña c¶i vËt chÊt vµ tµi chÝnh” (22, tr.9).

Néi dung chñ yÕu cña kh¸i niÖm ph¸t triÓn con ng−êi gåm: 1/ Ph¸t triÓn con ng−êi lµ qu¸ tr×nh më réng c¬ héi lùa chän cña tõng ng−êi vµ cña tõng céng

®ång: ë ®©u con ng−êi cã nhiÒu c¬ héi h¬n ®Ó lùa chän, th× ë ®ã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn con ng−êi sÏ tèt h¬n. 2/ Ph¸t triÓn con ng−êi lµ qu¸ tr×nh t¨ng c−êng c¸c n¨ng lùc lùa chän cho tõng ng−êi vµ tõng céng ®ång: ë ®©u con ng−êi cã n¨ng lùc lùa chän cao h¬n, th× ë ®ã tr×nh ®é ph¸t triÓn con ng−êi còng cao h¬n. 3/

Qu¸ tr×nh më réng c¬ héi vµ t¨ng c−êng n¨ng lùc lùa chän chÝnh lµ m«i tr−êng lµm cho kh¶ n¨ng s¸ng t¹o, sèng kháe m¹nh, ®−îc häc hµnh vµ tr−êng thä...

cña con ng−êi t¨ng lªn.

Nh− vËy, t− t−ëng vÒ sù më réng c¸c lùa chän cho mäi ng−êi cã h¹t nh©n hîp lý cña nã. Ph¸t triÓn con ng−êi kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng tiÖn mµ lµ môc tiªu cña

sù ph¸t triÓn. Nh»m môc tiªu ®ã, chÊt l−îng sèng cña con ng−êi (c¸i kh«ng hÒ trõu t−îng mµ cã thÓ ®o ®Õm ®−îc) ®−îc xem nh− t−¬ng ®−¬ng víi h¹nh phóc hay còng chÝnh lµ h¹nh phóc. Con ng−êi trong quan niÖm nµy chiÕm vÞ thÕ trung t©m cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi.

“®Çu vµo”, ë c¶ “®Çu ra” vµ trong toµn bé qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. ë “®Çu vµo”

nh©n tè quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn lµ vèn con ng−êi, tiÒm n¨ng con ng−êi. ë “®Çu ra”, môc tiªu cña sù ph¸t triÓn lµ chÊt l−îng sèng, ph¸t triÓn con ng−êi, h¹nh phóc con ng−êi. Trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, nh©n tè quyÕt ®Þnh lµ nguån nh©n lùc, lµ nguån lao ®éng, con ng−êi lµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn.

VÊn ®Ò lµ ë chç, do tÝnh chÊt vÜ m«

cña quan ®iÓm nµy nªn trong ho¹t ®éng thùc tiÔn, kh«ng Ýt ng−êi ®· chØ coi “con ng−êi lµ trung t©m” nh− lµ mét lêi hiÖu triÖu hoa mü. C¸c thµnh tè vèn con ng−êi, vèn x· héi, tiÒm n¨ng con ng−êi, nguån lao ®éng, nguån nh©n lùc, chÊt l−îng sèng, v.v... (tøc lµ c¸c kh¸i niÖm cÇn ®−îc hiÓu víi hµm luîng t− duy kinh tÕ rÊt cao) th−êng ®· bÞ bá qua hoÆc kh«ng tÝnh ®Õn khi øng dông quan

héi” chØ lµ mét t− t−ëng thuÇn tóy trõu t−îng, hay lµ mét lêi hiÖu triÖu cã tÝnh chÊt hoa mü. Quan ®iÓm nµy lµ mét

®Þnh h−íng ho¹t ®éng cô thÓ, cÇn ph¶i

®−îc nhËn thøc vµ øng dông víi hµm luîng t− duy kinh tÕ cao nhÊt.

(11)

G¾n liÒn víi lý thuyÕt ph¸t triÓn con ng−êi cña UNDP lµ bé c«ng cô chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi (HDI) ®Ó ®o ®¹c nh÷ng khÝa c¹nh c¬ b¶n cña n¨ng lùc con ng−êi. B¸o c¸o 2005 vµ 2006 ®·

xuÊt hiÖn gÇn 100 chØ sè, song khi tÝnh to¸n, ng−êi ta vÉn quy vÒ ba chØ sè c¬

b¶n (®iÒu kiÖn sèng, n¨ng lùc sinh thÓ vµ n¨ng lùc tinh thÇn), ph¶n ¸nh ba mÆt c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn con ng−êi.

Çc chØ sè kh¸c, trªn thùc tÕ, chØ lµ bæ sung nh»m lµm râ nh÷ng khÝa c¹nh, nh÷ng s¾c th¸i kh¸c nhau cña ba chØ sè c¬ b¶n ®ã. Çc chØ sè HDI cã gi¸ trÞ tõ 0 (thÊp nhÊt) ®Õn 1 (cao nhÊt). Víi B¸o ço n¨m 2006, chØ sè gi¸o dôc ®−îc coi lµ cã gi¸ trÞ b»ng 1 khi 100% ng−êi lín (trªn 15 tuæi) biÕt ®äc, biÕt viÕt; b»ng 0 khi 0% ng−êi lín (trªn 15 tuæi) biÕt ®äc, biÕt viÕt. ChØ sè tuæi thä ®−îc coi lµ cã gi¸ trÞ b»ng 1 khi tuæi thä b×nh qu©n lµ 85 tuæi; b»ng 0 khi tuæi thä b×nh qu©n chØ ®¹t 25 tuæi. ChØ sè kinh tÕ ®−îc coi lµ cã gi¸ trÞ b»ng 1 khi GDP b×nh qu©n

®Çu ng−êi ®¹t 40.000 USD (tÝnh theo søc mua ngang gi¸ - PPP); b»ng 0 khi GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi chØ ®¹t 100 USD (tÝnh theo PPP).

Khi ®o b»ng kho¶ng çch tõ 0 ®Õn 1, mçi n−íc sÏ thÊy ®−îc tiÕn bé cña m×nh so víi çc n¨m tr−íc vµ so víi gi¸ trÞ lý t−ëng lµ 1. VÞ trÝ xÕp h¹ng cña mçi n−íc trong b¶ng nh÷ng n−íc ®−îc tÝnh HDI cho phÐp mçi n−íc thÊy ®−îc tiÕn bé mµ m×nh ®· ®¹t so víi çc n−íc kh¸c. Hai

®¹i l−îng nµy (®é chªnh lÖch HDI gi÷a çc n−íc vµ kho¶ng çch gi÷a chØ sè mµ mçi n−íc ®· ®¹t ®−îc so víi chØ sè lý t−ëng) chÝnh lµ c¨n cø rÊt cô thÓ cho phÐp mçi n−íc h×nh dung ®−îc çi ®Ých

trÞ tuyÖt ®èi cña chØ sè HDI cña ViÖt Nam liªn tôc t¨ng ®Òu, ph¶n ¸nh ®êi sèng toµn d©n ®−îc c¶i thiÖn c¶ vÒ thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi, tuæi thä vµ gi¸o dôc. N¨m 2001: HDI cña ViÖt Nam lµ 0,682; n¨m 2003: 0,688; n¨m 2004:

0,691; n¨m 2005: 0,704; n¨m 2006:

0,709. DÜ nhiªn, tèc ®é t¨ng nµy ch−a ph¶i lµ cao, song ®Ó t¨ng ®−îc chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi, th× c¶ ba chØ sè

®−îc chót Ýt th× ®ßi hái tÊt c¶ mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi ®Òu ph¶i tèt lªn, tõ y tÕ, ch¨m sãc søc khoÎ, ®Õn thu nhËp, chÕ ®é ¨n uèng, thÓ dôc thÓ thao… vµ cßn ph¶i kh«ng cã dÞch bÖnh n÷a. §iÒu nµy râ rµng lµ kh«ng ®¬n gi¶n.

Tuy nhiªn, chØ sè HDI kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã mÆt tr¸i cña nã. Víi tÝnh kh¸i qu¸t vµ phÐp quy gi¶n ®Ó t×m ra c¸c ®¹i l−îng t−¬ng ®èi ph¶n ¸nh ®êi sèng vËt chÊt, n¨ng lùc sinh thÓ vµ n¨ng lùc tinh thÇn cña c− d©n, bé c«ng cô HDI cã thÓ che giÊu nh÷ng h¹n chÕ trong ph¸t triÓn kinh tÕ, nh÷ng yÕu kÐm trong chÊt l−îng gi¸o dôc, nh÷ng tiªu cùc trong thùc tr¹ng trËt tù an toµn x· héi, nh÷ng hiÖn t−îng tham nhòng trong bé m¸y c«ng quyÒn, hay nh÷ng bÊt æn trong

®¶m b¶o an toµn giao th«ng c«ng céng…

Ch¼ng h¹n, nÕu so s¸nh ViÖt Nam n¨m 2005 víi Nam Phi, mét n−íc kh¸

ph¸t triÓn, th× ViÖt Nam cã vÞ trÝ xÕp h¹ng HDI lµ 108, ®øng tr−íc Nam Phi 12 bËc, v× Nam Phi xÕp h¹ng HDI thø 120. Nh−ng thùc ra, Nam Phi lµ n−íc cã nhiÒu mÆt kh¸ ph¸t triÓn, thu nhËp

(12)

quèc d©n ®Çu ng−êi kh¸ cao: 10.346 US$, trong khi GDP ViÖt Nam lµ 2.490 US$ tÝnh theo PPP). Hay nÕu so s¸nh vÒ chØ sè gi¸o dôc, ViÖt Nam (0,82) cã vÞ thÕ t−¬ng ®−¬ng víi Malaysia (0,83) vµ Trung Quèc (0,84), cao h¬n Thæ NhÜ Kú (0,82) vµ thËm chÝ cao h¬n rÊt nhiÒu so víi Ên §é (0,61). Nh−ng thùc ra, nhiÒu ng−êi biÕt r»ng nÒn gi¸o dôc cña Malaysia, Trung Quèc, Thæ NhÜ Kú vµ Ên §é ®Òu lµ nh÷ng nÒn gi¸o dôc mµ ViÖt Nam cßn ph¶i häc hái rÊt nhiÒu.

Ng−êi ®øng tr−íc cã quyÒn tù hµo, nh−ng vÉn cÇn thiÕt ph¶i tØnh t¸o.

Víi chØ sè gi¸o dôc lµ 0,82 = 90,3%

ng−êi lín biÕt ®äc biÕt viÕt vµ 64% sè ng−êi ghi danh ®i häc c¸c cÊp; con sè nµy cßn che giÊu nh÷ng h¹n chÕ trong chÊt l−îng gi¸o dôc, tr×nh ®é ®µo t¹o nguån nh©n lùc. Chóng ta tù hµo vÒ thµnh tùu ®· ®¹t ®−îc trong nÒn gi¸o dôc, song kh«ng nªn quªn r»ng, hai sè liÖu nµy ch−a nãi lªn kh¶ n¨ng cña gi¸o dôc cã thÓ ®¸p øng yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn ®Êt n−íc ®Õn møc nµo, ng−êi tµi, nguån nh©n lùc chÊt l−îng cao ®−îc ®µo t¹o tõ nÒn gi¸o dôc cã tr×nh ®é ra sao so víi c¸c nÒn gi¸o dôc kh¸c... Trªn thùc tÕ, thùc tr¹ng gi¸o dôc cña ta cßn cã nhiÒu vÊn ®Ò bøc xóc, thËm chÝ cã c¶

nh÷ng ung nhät. §−¬ng nhiªn, víi nh÷ng ung nhät th× cÇn ph¶i gi¶i phÉu

®Ó ViÖt Nam kh«ng ngõng c¶i thiÖn chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi nh− NghÞ quyÕt

§¹i héi X cña §¶ng ®· ®ßi hái.

§iÒu ®¸ng l−u ý lµ, ®Æc tr−ng lý thuyÕt ph¸t triÓn con ng−êi cña UNDP lµ chó ý ®Õn sè ®«ng, h−íng tíi céng

sè ®¸nh gi¸ thµnh tùu cña c¶ mét céng

®ång, chø kh«ng chó ý nhiÒu ®Õn chÊt l−îng cña mét sè c¸ nh©n ®Ønh cao cña céng ®ång ®ã. Ng−êi ta ®Ò cao chØ sè kinh tÕ, chØ sè gi¸o dôc vµ chØ sè søc kháe cña c¶ mét céng ®ång h¬n lµ ®Ò cao sè ng−êi giµu cã, sèng l©u vµ cã häc vÊn cao cña céng ®ång ®ã. §Æc ®iÓm nµy cÇn

®−îc chó ý tháa ®¸ng khi triÓn khai ®o chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi ë ph¹m vi nhá h¬n cÊp tØnh/thµnh. Mét x· hoÆc mét huyÖn cã chØ sè HDI rÊt cao còng ch¼ng mÊy ý nghÜa nÕu mÆt b»ng chØ sè HDI cña c¶ n−íc vÉn thÊp hoÆc kh«ng thay ®æi do c¸c n¬i kh¸c chØ sè HDI kÐm h¬n.

(cßn tiÕp)

Tµi liÖu trÝch dÉn

1. §µo Duy Anh. ViÖt Nam v¨n ho¸ sö c−¬ng. H.: Héi nhµ v¨n, 2000.

2. Asian Week. Volume 26. No. 48.

November 2006.

VietNamNet, ngµy 3/8/2006.

4. Russell J. Dalton, Ph¹m Minh H¹c, Ph¹m Thµnh NghÞ & ¤ng Thuþ Nh−

Ngäc. Quan hÖ X· héi vµ Nguån vèn X· héi ë ViÖt Nam: WVS 2001. T¹p chÝ Nghiªn cøu Con ng−êi, sè 2/2002.

5. Gurovich P.S. TriÕt häc con ng−êi (Filosofija cheloveka). Nota Bene.

Moskva, 1999.

2001.

7. Minh Huy. Ng−êi ViÖt Nam l¹c quan

(13)

nhÊt thÕ giíi.

http://www.tuoitre.com.vn, ngµy 02/01/2007.

8. TrÇn §×nh H−îu. §Õn hiÖn ®¹i tõ truyÒn thèng. KX.07 xuÊt b¶n. H.:

1994.

9. KÕt qu¶ kh¶o s¸t cña tæ chøc Gallup International (GIA) t¹i 53 n−íc.

VietNamNet.

H.: 2005.

11.E. Morin, A.B. Kern. Tr¸i ®Êt - tæ quèc chung: tuyªn ng«n cho thiªn niªn kû míi. H.: Khoa häc x· héi, 2002.

nguyªn quy ho¹ch. §µi B¾c: 1996.

14.Phan Ngäc. B¶n s¾c v¨n hãa ViÖt Nam. H.: V¨n häc, 2002.

15.NhiÒu t¸c gi¶. Tranh luËn ®Ó ®ång thuËn. H.: Tri thøc, 2000.

16.Richard Quesd. ViÖt Nam cã thÓ

¸. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 2006.

18.Thanyathip Seriphamap. ViÖt Nam sím b¾t kÞp Th¸i Lan. VietNamNet, ngµy 10/02/2006.

19.Michael P. Todaro. Kinh tÕ häc cho thÕ giíi thø Ba. H.: Gi¸o dôc, 1998.

ChÝnh trÞ quèc gia, 1996.

21.Tuyªn bè cña Héi nghÞ thÕ giíi

“Khoa häc cho thÕ kû XXI: Nh÷ng tr¸ch nhiÖm míi”. T¹p chÝ Th«ng tin KHXH sè 5, 2000.

22.UNDP. HDR, 1990.

23.UNDP. HDR 2005.

24.VÒ gi¶i th−ëng Nobel kinh tÕ n¨m 1992. The Economist, ngµy 17 th¸ng 10 n¨m 1992.

25.Vietnam: Goodmorning at last.

http://www.economic.com.

26.ViÖt Nam 20 n¨m ®æi míi. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 2006.

27.ViÖt Nam ®ang t¨ng tèc.