Tình hình beänh lao treân theá giôùi trong nhöõng naêm gaàn ñaây ñaõ coù xu höôùng quay trôû laïi vaø traàm troïng leân. Vieäc tuaân thuû ñuùng caùc nguyeân taéc ñieàu trò (NTÑT) lao laø ñieàu kieän quyeát ñònh keát quaû ñieàu trò, giaûm tình traïng khaùng thuoác. Nghieân cöùu nhaèm xaùc ñònh moät soá yeáu toá lieân quan tôùi thöïc haønh tuaân thuû nguyeân taéc ñieàu trò lao cuûa caùc beänh nhaân lao phoåi ñöôïc quaûn lyù vaø ñieàu trò taïi phoøng khaùm lao quaän Hai Baø Tröng, Haø Noäi. Nghieân cöùu söû duïng thieát keá moâ taû caét ngang. Choïn maãu toaøn boä, soá lieäu ñöôïc thu thaäp treân 174 beänh nhaân lao phoåi, söû duïng boä caâu hoûi coù caáu truùc ñaõ ñöôïc thieát keá saün.
Keát quaû cho thaáy, tyû leä ñoái töôïng nghieân cöùu chöa tuaân thuû ñuùng nguyeân taéc coøn cao (36,2%). Coù moái lieân quan giöõa vieäc tuaân thuû caùc nguyeân taéc vôùi caùc yeáu toá nhö: trình ñoä hoïc vaán, ngheà nghieäp, söï ñoäng vieân nhaéc nhôû cuûa ngöôøi thaân, söï hieåu bieát toát veà caùc nguyeân taéc ñieàu trò, vaø söï giaùm saùt ñieàu trò cuûa caùn boä y teá. Lyù do beänh nhaân ñöa ra ñeå giaûi thích cho vieäc khoâng tuaân thuû ñieàu trò (TTÑT) laø khaùc nhau vôùi caùc NTÑT, chuû yeáu laø do meät, sôï taùc duïng phuï, queân, ñi vaéng, baän, khoâng kòp ñeán laáy thuoác. Caàn taêng cöôøng kieán thöùc, tö vaán kyõ cho beänh nhaân, ñoäng vieân ngöôøi nhaø tham gia hoã trôï taêng cöôøng TTÑT.
Töø khoùa: Yeáu toá lieân quan, tuaân thuû ñieàu trò, lao.
Associated factors on TB treatment adherence among pulmonary tuberculosis patients at
Hai Ba Trung District TB clinic, Ha Noi
Uong Thi Mai Loan (*); Ho Thi Hien (**), Vu Thi Tuong Van (***)
In recent years, the global tuberculosis (TB) situation has been getting worse. The treatment adherence of TB is the most important factor to the effectiveness of treatment, and in reducing drug resistance. This paper identifies some associated factors on the treatment adherence of pulmonary TB patients at Hai Ba Trung TB clinic, Ha Noi. Cross sectional design was employed, and all pulmonary tuberculosis patients (174) were selected for interview, using a structured questionnaire.
Results show that there is still a relatively high percentage of patients (36.2%) with failure of adherence of TB treatment principles. There is a statistical association between TB treatment adherence and level of education, occupation, the encouragement of family members, awareness on the TB treatment adherence, and observation by the health staff. Reasons for not implementing the adherence of treatment principles were tiredness, being afraid of side effects, drug dose missing,
Moät soá yeáu toá lieân quan vôùi thöïc haønh tuaân thuû ñieàu trò cuûa beänh nhaân lao phoåi taïi phoøng khaùm
lao quaän Hai Baø Tröng, Haø Noäi
Uoâng Thò Mai Loan (*),Hoà Thò Hieàn (**), Vuõ Thò Töôøng Vaên (***)
being busy, and failure to get dispensed drugs from clinic. There is a need to provide increased awareness, proper counseling to patients, and to encourage family members to participate in the treatment process for improving adherence among TB patients.
Keywords: Association, associated factors, TB, tuberculosis, treatment adherence.
Taùc giaû:
(*) BS. Uoâng Thò Mai Loan: Beänh vieän Phoåi Haø Noäi.
(**) TS. Hoà Thò Hieàn: Boä moân Dòch teã - Thoáng keâ, Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá coâng coäng. Ñòa chæ: 138 Giaûng Voõ - Ba Ñình - Haø Noäi. E.mail: hth1@hsph.edu.vn
(***) TS. Vuõ Thò Töôøng Vaên: Khoa Vi sinh - Beänh vieän Baïch Mai - Haø Noäi.
1. Ñaët vaán ñeà
Tình hình beänh lao treân theá giôùi trong nhöõng naêm gaàn ñaây ñaõ coù xu höôùng quay trôû laïi vaø traàm troïng leân. Treân theá giôùi hieän nay coù khoaûng 2,2 tyû ngöôøi ñaõ nhieãm lao (chieám 1/3 daân soá theá giôùi) [1].
Coù khoaûng 95% soá beänh nhaân lao vaø 98% soá ngöôøi cheát do lao ôû caùc nöôùc coù thu nhaäp vöøa vaø thaáp, 75%
soá beänh nhaân ôû ñoä tuoåi lao ñoäng.
Maëc duø vaéc-xin BCG ñaõ ñöôïc ñöa vaøo chöông trình tieâm chuûng môû roäng, chöông trình choáng lao trieån khai ñeán tuyeán xaõ ñaûm baûo phaùt hieän vaø toå chöùc quaûn lyù theo chieán löôïc ñieàu trò ngaén ngaøy coù kieåm soaùt tröïc tieáp (DOTS) cuûa Toå chöùc Y teá Theá giôùi vôùi ñoä bao phuû hôn 99% daân soá, Vieät Nam vaãn ñöùng thöù 12 trong 22 quoác gia coù tyû leä lao cao treân theá giôùi. Haøng naêm caû nöôùc xuaát hieän khoaûng 150.000 beänh nhaân lao môùi (töông ñöông vôùi 173/100.000 daân), tyû leä hieän maéc caùc theå lao laø 225/100.000 daân. Soá ngöôøi cheát do lao khoaûng 20.000 (23/100.000 daân) [2]. Beân caïnh ñoù, tyû leä khaùng thuoác ôû möùc baùo ñoäng cao [5], chieám 32,5%, chæ ñöùng sau Thaùi Lan (36,6%), Latvia (34%) vaø Coäng hoøa Dominica (40,6%) [7]. Song haønh vôùi lao laø ñaïi dòch HIV laøm traàm troïng theâm tình traïng nhieãm lao vaø hieäu quaû ñieàu trò cuûa hai beänh naøy. Vì thôøi gian ñieàu trò lao thöôøng keùo daøi, cho neân TTÑT lao coøn gaëp nhieàu khoù khaên. Vieäc tuaân thuû ñuùng caùc nguyeân taéc ñieàu trò (NTÑT) lao laø ñieàu kieän quyeát ñònh keát quaû ñieàu trò, giaûm tình traïng khaùng thuoác.
Phoøng khaùm lao thuoäc quaän Hai Baø Tröng laø moät quaän noäi thaønh coù soá beänh nhaân lao nhieàu nhaát thaønh phoá, tyû leä maéc lao cao nhaát thaønh phoá Haø Noäi [1]. Moãi naêm phoøng khaùm naøy thu nhaän khoaûng 300 beänh nhaân lao. Tyû leä taùi phaùt vaø thaát baïi khaù cao so vôùi tyû leä chung cuûa toaøn quoác, chieám 13,8%, tyû leä
ñieàu trò khoûi naêm 2009 ôû ñaây chæ ñaït 78%. Trong khi ñoù, muïc tieâu chöông trình choáng lao Haø Noäi laø ñaït tyû leä khoûi treân 90%. Qua soå saùch vaø ñaùnh giaù sô boä veà tình hình tuaân thuû caùc NTÑT beänh lao ôû ñaây cho thaáy, tyû leä beänh nhaân khoâng laøm ñuû xeùt nghieäm ñôøm trong ñieàu trò lao phoåi laø 12%, khoâng lónh ñuû thuoác laø 16%. Vieäc ñieàu trò lao coøn gaëp nhieàu khoù khaên chuû yeáu laø do beänh nhaân chöa tuaân thuû ñieàu trò (TTÑT) ñuùng. Thoâng tin veà tình hình thöïc hieän NTÑT cuûa beänh nhaân lao taïi phoøng khaùm coøn chöa ñöôïc ghi nhaän ñaày ñuû, ñaëc bieät laø veà nhöõng yeáu toá lieân quan ñeán vieäc tuaân thuû NTÑT.
Muïc tieâu nghieân cöùu: Xaùc ñònh moät soá yeáu toá lieân quan tôùi thöïc haønh tuaân thuû nguyeân taéc ñieàu trò lao cuûa caùc beänh nhaân lao phoåi ñöôïc quaûn lyù vaø ñieàu trò taïi phoøng khaùm lao quaän Hai Baø Tröng, Haø Noäi.
2. Phöông phaùp nghieân cöùu
Nghieân cöùu söû duïng thieát keá moâ taû caét ngang.
Choïn maãu toaøn boä, soá lieäu ñöôïc thu thaäp treân 174 beänh nhaân lao phoåi, söû duïng boä caâu hoûi caáu truùc ñaõ ñöôïc thieát keá saün.
Ñoái töôïng nghieân cöùu: Beänh nhaân lao phoåi ñöôïc thu nhaän quaûn lyù, ñieàu trò taïi phoøng khaùm lao Hai Baø Tröng keå töø thaùng 1/2009 ñeán 12/2009 ñaùp öùng ñöôïc caùc tieâu chuaån sau: 1/ Töø 15 tuoåi trôû leân; 2/
Beänh nhaân ñaêng kyù ñieàu trò taïi phoøng khaùm thu nhaän töø thaùng 1-12/2009; 3/Coù ñuû ñieàu kieän söùc khoûe ñeå tham gia phoûng vaán.
3. Keát quaû
3.1. Thoâng tin chung veà ñoái töôïng nghieân cöùu Coù 174 beänh nhaân (91% soá beänh nhaân ñöôïc choïn) tham gia vaøo nghieân cöùu. Thoâng tin chung cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu ñöôïc trình baøy ôû Baûng 1.
Phaàn lôùn beänh nhaân lao phoåi trong nghieân cöùu laø nam giôùi, chieám 82,2%. Tuoåi trung bình cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu laø 42. Haàu heát beänh nhaân tham gia nghieân cöùu ñaõ hoïc heát trung hoïc cô sôû vaø trung hoïc phoå thoâng, chieám tyû leä töông öùng laø 32,8% vaø 39,7%. Ngheà töï do, bao goàm buoân baùn, noäi trôï, laùi xe chieám tyû leä cao nhaát (58%).
3.2. Thöïc haønh TTÑT vaø moät soá yeáu toá lieân quan ñeán TTÑT ñuùng
Ñeå ñaùnh giaù thöïc haønh vieäc TTÑT chuùng toâi tính ñieåm TTÑT, coù 6 nguyeân taéc vôùi 6 caâu hoûi trong boä caâu hoûi, thöïc hieän ñuùng moãi nguyeân taéc tính 1 ñieåm. Bieán soá toång ñieåm ñaït 6 laø beänh nhaân tuaân thuû ñuùng caùc NTÑT, döôùi 6 laø khoâng tuaân thuû ñuùng caùc NTÑT. Bieåu ñoà 1 cho thaáy tyû leä TTÑT ñuùng ôû beänh nhaân laø 63,8%.
Moät soá lyù do khieán beänh nhaân khoâng tuaân thuû töøng nguyeân taéc ñieàu trò ñöôïc trình baøy trong Baûng 2. Lyù do chuû yeáu maø beänh nhaân ñöa ra cho vieäc khoâng tuaân thuû nguyeân taéc duøng thuoác ñeàu ñaën laø meät, queân (25,9%); baän coâng vieäc (24,1%); cho laø beänh ñaõ khoûi (20,7%); chöa kòp lónh thuoác khi heát (10,3%). Moät soá (8 beänh nhaân) khoâng duøng thuoác ñuùng caùch. Caùc nguyeân nhaân laø meät, cho laø phaûi uoáng thuoác luùc no, chia nhieàu laàn trong ngaøy toát hôn.
Moät soá lyù do beänh nhaân baùo caùo veà vieäc khoâng duøng thuoác ñuû thôøi gian laø caûm thaáy ñôõ cho laø beänh ñaõ khoûi, nghæ ñeå ñieàu trò beänh khaùc, quaù meät khoâng chòu ñöôïc, taùc duïng phuï cuûa thuoác. Queân, ñi vaéng, khoâng thaáy caàn thieát, cho laø beänh ñaõ khoûi laø nhöõng lyù do beänh nhaân ñöa ra ñeå giaûi thích cho vieäc khoâng ñeán xeùt nghieäm vaø khaùm beänh ñuùng heïn.
Baûng 1. Thoâng tin chung cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu
Bieåu ñoà 1. Tyû leä beänh nhaân tuaân thuû ñuùng caùc NTÑT
Baûng 2. Lyù do khoâng tuaân thuû moät soá nguyeân taéc ñieàu trò
Baûng 3 cho thaáy, caùc moái lieân quan coù yù nghóa thoáng keâ (p<0,05) tìm thaáy trong nghieân cöùu laø trình ñoä hoïc vaán, ngheà nghieäp, thaùi ñoä cuûa ngöôøi thaân, hieåu bieát cuûa beänh nhaân veà lao, giaùm saùt ñieàu trò cuûa caùn boä y teá. Beänh nhaân laø CBCNVC, höu trí, hoïc sinh tuaân thuû ñuùng caùc NTÑT toát hôn beänh nhaân coù ngheà nghieäp töï do, khoâng ngheà nghieäp vaø ñaëc bieät laø ngheà laùi xe. Beänh nhaân coù hieåu bieát toát thì tuaân thuû nguyeân taéc ñieàu trò toát hôn beänh nhaân coù hieåu bieát chöa toát. Coù söï giaùm saùt ñieàu trò cuûa caùn boä y teá thì beänh nhaân seõ thöïc hieän caùc nguyeân taéc ñieàu trò toát hôn. Taùc duïng phuï cuûa thuoác; hoã trôï cuûa caùc toå chöùc ñoaøn theå khoâng coù moái lieân quan coù yù nghóa thoáng keâ vôùi thöïc haønh ñuùng caùc NTÑT.
4. Baøn luaän
4.1. Moät soá thoâng tin chung veà ñoái töôïng nghieân cöùu
Trong maãu nghieân cöùu, coù 174 beänh nhaân lao phoåi ñöôïc quaûn lyù vaø ñieàu trò taïi quaän Hai Baø Tröng töø 01/01/2009 ñeán 31/12/2009, nam giôùi laø chuû yeáu,
chieám 82%. Keát quaû naøy phuø hôïp vôùi tình traïng maéc lao chung laø nam gaëp nhieàu hôn nöõ vaø töông töï vôùi keát quaû nghieân cöùu cuûa Nguyeãn Ñình Tieán trong 6 naêm 1998-2003 [5]. Maéc beänh taäp trung ôû löùa tuoåi lao ñoäng, 15-49 chieám tyû leä cao 52,2%; löùa tuoåi töø 45-59 chieám 28,7%.
4.2. Moät soá yeáu toá lieân quan ñeán vieäc thöïc hieän caùc NTÑT cuûa beänh nhaân
Beänh nhaân coù trình ñoä hoïc vaán caøng cao thì tuaân thuû ñuùng caùc nguyeân taéc ñieàu trò hôn so vôùi beänh nhaân coù trình ñoä hoïc vaán thaáp hôn. Keát quaû naøy laø phuø hôïp vì ngöôøi coù trình ñoä hoïc vaán thaáp hôn thì söï hieåu bieát cuûa hoï coù haïn vaø hoï ít coù ñieàu kieän ñeå caäp nhaät thoâng tin hôn ngöôøi coù trình ñoä hoïc vaán cao.
Ngheà nghieäp cuõng coù aûnh höôûng ñeán vieäc thöïc hieän caùc nguyeân taéc ñieàu trò. Beänh nhaân laø caùn boä coâng nhaân vieân chöùc, hoïc sinh sinh vieân tuaân thuû ñuùng caùc nguyeân taéc ñieàu trò cao hôn beänh nhaân coù ngheà nghieäp töï do (buoân baùn, laùi xe, ôû nhaø…). Coù leõ vì caùn boä coâng nhaân vieân, hoïc sinh sinh vieân coù ñieàu kieän ñeå hieåu bieát vaø thöïc hieän ñuùng caùc nguyeân taéc ñieàu trò hôn nhöõng ngöôøi laøm ngheà töï do vaø ôû nhaø, hoï khoâng bò aûnh höôûng bôûi nhöõng ñieàu kieän soáng vaø laøm vieäc bò ñoäng nhö nhöõng ngöôøi laøm ngheà töï do vaø coù leõ hoï cuõng coù thu nhaäp vaø cuoäc soáng oån ñònh hôn nhöõng ngöôøi laøm ngheà töï do vaø ôû nhaø.
Baûng 3 chöa cho thaáy moái lieân quan coù yù nghóa thoáng keâ giöõa TTÑT vaø taùc duïng phuï cuûa thuoác.
Trong nghieân cöùu cuûa Nguyeãn Ñaêng Tröôøng naêm 2009 taïi Thanh Trì, Haø Noäi laïi theå hieän moái lieân quan naøy raát roõ: beänh nhaân khoâng coù bieåu hieän taùc duïng phuï cuûa thuoác thì tyû leä tuaân thuû cao gaáp 6,7 laàn so vôùi nhöõng beänh nhaân coù taùc duïng phuï (p<0,001) [6]. Trong keát quaû nghieân cöùu naøy, soá lieäu ñònh tính cuõng chæ roõ, nhöõng beänh nhaân coù taùc duïng phuï cuûa thuoác, nhaát laø trong giai ñoaïn ñieàu trò taán coâng thöôøng lo ngaïi vaø khoâng tuaân thuû ñuùng caùc NTÑT.
Côõ maãu ñònh löôïng cuûa nghieân cöùu laø 174 beänh nhaân laø khoâng lôùn, coù theå ñaây laø lyù do khoâng tìm thaáy moái lieân quan coù yù nghóa thoáng keâ giöõa taùc duïng phuï cuûa thuoác vaø tuaân thuû ñuùng caùc NTÑT trong nghieân cöùu naøy.
Chuùng ta cuõng thaáy roõ khi coù söï quan taâm gaàn guõi, ñoäng vieân nhaéc nhôû cuûa ngöôøi thaân, gia ñình thì vieäc tuaân thuû caùc NTÑT cao hôn. Söï hoã trôï cuûa caùc toå chöùc, ban ngaønh, ñoaøn theå cuõng raát quan troïng. Coù söï hoã trôï beänh nhaân seõ TTÑT toát hôn laø khoâng coù söï hoã trôï, maëc duø moái lieân quan naøy khoâng coù yù nghóa Baûng 3. Moái lieân quan giöõa moät soá yeáu toá vaø tuaân
thuû caùc NTÑT
thoáng keâ. Hieåu bieát toát caùc nguyeân taéc ñieàu trò thì vieäc tuaân thuû caùc nguyeân taéc ñieàu trò cao hôn (p<0,001). Keát quaû nghieân cöùu cuûa chuùng toâi hieåu bieát toát thì tuaân thuû caùc nguyeân taéc toát laø 71,4%, thaáp hôn nghieân cöùu cuûa Phaïm Ngoïc Haân (81,1%) [7].
Baûng 3 cho thaáy beänh nhaân ñöôïc caùn boä y teá giaùm saùt kieåm tra thì TTÑT toát hôn nhöõng beänh nhaân khoâng ñöôïc giaùm saùt. Moái lieân quan naøy coù yù nghóa thoáng keâ (p = 0,01). Ñieàu naøy cho thaáy neáu ñöôïc ñoäng vieân nhaéc nhôû thöôøng xuyeân thì beänh nhaân seõ coá gaéng vaø TTÑT toát hôn.
Balasubramanian vaø coäng söï nghieân cöùu taïi AÁn Ñoä naêm 2000 khoâng ñöa ra moái lieân quan giöõa giaùm saùt vaø TTÑT nhöng ñaõ chæ ra söï khaùc bieät coù yù nghóa veà keát quaû ñieàu trò giöõa nhöõng beänh nhaân ñöôïc giaùm saùt ñieàu trò vaø nhöõng beänh nhaân khoâng ñöôïc giaùm saùt ñieàu trò. ÔÛ nhöõng beänh nhaân khoâng ñöôïc giaùm saùt ñieàu trò coù tæ leä AFB(+) cao sau 2 thaùng ñieàu trò, tyû leä khoûi thaáp, tyû leä thaát baïi vaø taùi phaùt cao [10].
Caùc lyù do khoâng tuaân thuû caùc NTÑT trong nghieân cöùu naøy bao goàm: caûm thaáy ñôõ cho laø beänh ñaõ khoûi, nghæ ñeå ñieàu trò beänh khaùc, quaù meät khoâng chòu ñöôïc, taùc duïng phuï cuûa thuoác, chöa kòp lónh thuoác khi heát. Quan nieäm uoáng thuoác phaûi uoáng luùc
no, chia ñeàu trong ngaøy vaãn coøn toàn taïi. Queân, ñi vaéng, khoâng thaáy caàn thieát, cho laø beänh ñaõ khoûi laø nhöõng lyù do beänh nhaân ñöa ra ñeå giaûi thích cho vieäc khoâng ñeán xeùt nghieäm vaø khaùm beänh ñuùng heïn.
Ñieàu naøy cho thaáy caàn taêng cöôøng vai troø tö vaán cuûa CBYT ñeå beänh nhaân duøng thuoác ñuùng caùch laø raát quan troïng, traùnh khaùng thuoác. Keát quaû naøy cuõng phuø hôïp vôùi soá lieäu thu ñöôïc qua soá lieäu ñònh tính cuûa nghieân cöùu naøy [6].
Tyû leä ñoái töôïng nghieân cöùu tuaân thuû ñuùng nguyeân taéc coøn chöa cao (63,8%). Keát quaû cho thaáy coù 6 moái lieân quan giöõa vieäc tuaân thuû caùc nguyeân taéc vôùi caùc yeáu toá nhö: trình ñoä hoïc vaán, ngheà nghieäp, söï ñoäng vieân nhaéc nhôû cuûa ngöôøi thaân, söï hieåu bieát toát veà caùc nguyeân taéc ñieàu trò, vieäc caàn thieát phaûi thöïc hieän caùc nguyeân taéc naøy vaø söï giaùm saùt ñieàu trò cuûa caùn boä y teá. Lyù do beänh nhaân ñöa ra ñeå giaûi thích cho vieäc khoâng TTÑT laø khaùc nhau vôùi caùc NTÑT, chuû yeáu laø do meät, sôï taùc duïng phuï, queân, ñi vaéng, baän, khoâng kòp ñeán laáy thuoác.
Caàn taêng cöôøng kieán thöùc, tö vaán kyõ cho beänh nhaân veà caùch duøng thuoác ñuùng thôøi gian vaøo moät laàn trong ngaøy. Caàn ñoäng vieân ngöôøi nhaø tham gia hoã trôï taêng cöôøng TTÑT cho beänh nhaân. Taêng cöôøng thöïc hieän DOTS cuûa caùn boä y teá.
Taøi lieäu tham khaûo Tieáng Vieät
1. Beänh vieän lao vaø beänh phoåi (2009). Baùo caùo hoaït ñoäng chöông trình phoøng choáng lao Haø Noäi 6 thaùng ñaàu naêm 2009, Haø Noäi.
2. Chöông trình choáng lao quoác gia Vieät Nam (2009). Höôùng daãn quaûn lyù beänh lao, NXB Y hoïc, Haø Noäi.
3. Chöông trình phoøng choáng lao Vieät Nam (2009), Beänh lao, truy caäp töø:
http//:digitaltelevision.wetpaint.com/page/CHÖÔNG+TRÌ NH+PHOØNG+CHOÁNG+LAO+VIEÄT+NAM, ngaøy 20/3/2009.
4. Löu Thò Lieân, Traàn Vaên Saùng (2002). Nhaän xeùt tình hình khaùng thuoác cuûa vi khuaån lao ôû nhöõng beänh nhaân lao phoåi thaát baïi vaø taùi phaùt, Toùm taét caùc coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc Beänh vieän lao vaø beänh phoåi Haø Noäi, Haø Noäi.
5. Nguyeãn Ñình Tieán (2004), "Tình hình phaùt hieän vaø ñieàu trò lao trong 6 naêm (1998 - 2003) taïi khoa lao vaø beänh phoåi - Beänh vieän 103 Vientiane - Laøo", Noäi san lao vaø beänh phoåi, 40, 27-30.
6. Nguyeãn Ñaêng Tröôøng (2009). Ñaùnh giaù kieán thöùc, thöïc haønh vieäc tuaân thuû ñieàu trò lao taïi coäng ñoàng huyeän Thanh Trì, Haø Noäi naêm 2009, Luaän vaên thaïc syõ y teá coâng coäng, Tröôøng Ñai hoïc Y teá Coâng coäng, Haø Noäi.
7. Phaïm Ngoïc Haân (2005), Thöïc traïng vaø moät soá yeáu toá lieân quan tôùi vieäc tuaân thuû nguyeân taéc ñieàu trò cuûa beänh nhaân lao ñöôïc quaûn lyù, ñieàu trò taïi quaän Hoaøn Kieám, Haø Noäi, Luaän vaên thaïc syõ y teá coâng coäng, Tröôøng Ñaïi hoïc y teá Coâng coäng, Haø Noäi.
8. Traàn Vaên Saùng (1999), Vi khuaån lao khaùng thuoác caùch phoøng vaø ñieàu trò, Nhaø xuaát baûn y hoïc, Haø Noäi.
9. Uoâng Thò Mai Loan (2010). Thöïc traïng vaø moät soá yeáu toá aûnh höôûng tôùi tuaân thuû ñieàu trò lao taïi phoøng khaùm lao Hai Baø Tröng 2009, Luaän vaên thaïc syõ y teá coâng coäng, Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng, Haø Noäi.
Tieáng Anh
1. Balasubramanian VN, Oommen K, Samuel R (2000).
DOTS or not? Direct observation of anti-tuberculosis treatment and patients outcomes, Kerala State, India, Int J Tuberc Lung Dis, 4(5): 409-413.
