Toån thöông HIV/AIDS cuûa lao ñoäng ñi laøm aên xa vaø haäu quaû ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ôû laïi
PGS. TS. Ñaëng Nguyeân Anh(*)
Haàu heát caùc nghieân cöùu tröôùc ñaây veà di daân vaø söùc khoeû taäp trung xem xeùt ngöôøi di cö vaø ít chuù troïng ñeán nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán söùc khoûe vaø phuùc lôïi cuûa nhöõng ngöôøi ôû laïi. Baøi vieát naøy nhaèm tìm hieåu taùc ñoäng veà maët söùc khoûe cuûa lao ñoäng ñi laøm aên xa töø goùc ñoä coäng ñoàng ñòa phöông.
Thoaùt ly ñi laøm cuûa quaàn theå lao ñoäng noâng thoân vaø nguy cô phôi nhieãm ñoái vôùi caùc beänh laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc, bao goàm caû HIV/AIDS khi xa nhaø coù theå taùc ñoäng ñeán ngöôøi thaân vaø gia ñình khi hoï veà thaêm nhaø hoaëc quay veà soáng taïi queâ höông. Vaán ñeà raát ñaùng quan taâm laø söï laây nhieãm HIV vaø caùc beänh laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc maø ngöôøi ñi laøm aên xa ñem veà cho vôï/choàng cuûa mình ôû queâ nhaø. Ngöôøi phuï nöõ noâng thoân vaø nhaát laø ngöôøi vôï thöôøng ôû vò trí bò ñoäng, deã toån thöông ñoái vôùi HIV do töø ngöôøi choàng ñi laøm aên xa ñem veà. Ñoái vôùi nhieàu gia ñình, ñoù laø nhöõng moái quan heä giaèng xeù giöõa nguy cô laây nhieãm HIV/AIDS vôùi tình yeâu, tình caûm vôï choàng, thu nhaäp vaø nguoàn sinh keá maø di cö ñi laøm aên xa ñem laïi. Baøi vieát keát luaän baèng moät soá ñeà xuaát khuyeán nghò phuø hôïp ñoái vôùi chính saùch vaø chöông trình nhaèm ñaùp öùng nhu caàu caàn ñöôïc baûo veä vaø caùc kyõ naêng phoøng choáng HIV/AIDS trong coäng ñoàng di cö cuõng nhö coäng ñoàng ôû laïi queâ nhaø, theo höôùng xaây döïng caùc moâ hình di cö an toaøn.
Töø khoùa: Di cö, phôi nhieãm.
The HIV/AIDS Vulnerability of Labour out-Migrants and its Consequences on
the Left-behind
Most previous studies on migration and health have focused on the migrants themselves. Little is known about the health and well-being of those who remained in the source communities. This paper is aimed at exploring how labour migration and its health risk effects can be assessed at a local con- text. The out-migration of the rural labours and their exposure to STDs, including HIV/AIDS, can put families at risk. Of foremost concerns are the HIV/STD transmissions which the migrants pass on to their left-behind spouses. Women and wives are in a passive and vulnerable position of con- tracting HIV from migrant husbands. For many families, there exist tensions between the HIV/AIDS risk, love, affection, income and secured livelihoods brought about by out-migration. The paper con- cludes with relevant recommendations for policies and programs, aiming at building models of safe mobility.
Key words: Migration, exposure
Taùc giaû:
PGS.TS. Ñaëng Nguyeân Anh, Tröôûng phoøng Quan heä Quoác teá - Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam, soá 1 Lieãu Giai - Haø Noäi. Email: danganhphat@yahoo.com.
PGS. TS. Ĉһng Nguyên Anh (*)
1. Ñaët vaán ñeà
Tính ñeán ngaøy 30/10/2006, soá beänh nhaân nhieãm HIV tích luyõ ñaõ ñöôïc thoâng baùo chính thöùc taïi Vieät Nam laø 112.444 tröôøng hôïp, trong ñoù soá ñaõ chuyeån sang giai ñoaïn AIDS laø 19.152 ca vaø soá ñaõ töû vong vì AIDS laø 11.555 ca. Tuy nhieân con soá öôùc tính treân thöïc teá cao gaáp ba laàn vaø theo döï baùo, seõ coù tôùi 1 trieäu ca nhieãm HIV vaøo naêm 2010. Maëc duø tyû leä nhieãm HIV/AIDS treân caû nöôùc vaãn döøng laïi ôû möùc 0,44% song tình traïng laây nhieãm HIV ñaõ lan ra coäng ñoàng vaø coù xu höôùng treû hoaù. Caùc tröôøng hôïp nhieãm HIV ñaõ ñöôïc ghi nhaän taïi taát caû 64 tænh thaønh cuûa caû nöôùc, treân ñòa baøn cuûa 50% xaõ phöôøng hieän nay.
Ña soá beänh nhaân nhieãm HIV trong nhoùm tuoåi 20-29 (chieám 55,3%) trong ñoù nam giôùi chieám 85% soá nhieãm phaùt hieän ñöôïc. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, laây truyeàn HIV dieãn ra deã daøng hôn vaø trôû neân phöùc taïp hôn [5]. Beân caïnh con ñöôøng laây truyeàn chính qua tieâm chích ma tuyù (51,4 %), nam giôùi laø khaùch laøng chôi coøn quan heä vôùi gaùi maïi daâm hoaëc coù tình duïc ñoàng giôùi vaø truyeàn virut cho vôï hay baïn tình cuûa mình, roài ñeán löôït mình nhöõng baïn tình naøy laïi coù theå coù quan heä tình duïc vôùi ngöôøi ñaøn oâng khaùc.
Ñoù laø chöa keå ñeán tình traïng ñeå coù tieàn tieâm chích hoaëc ñöôïc bao thuoác mieãn phí, gaùi maïi daâm saün saøng ñi khaùch vaø quan heä vôùi nhieàu baïn tình, töø ñoù HIV/AIDS lan roäng ra coäng ñoàng.
Trong taát caû caùc nguy cô laây nhieãm HIV/AIDS noùi treân thì di bieán ñoäng daân soá laïi ít ñöôïc xem xeùt (UNAIDS vaø WHO) [7]. Thöïc teá ñaõ cho thaáy tyû leä maéc caùc beänh laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc vaø HIV/AIDS khaù phoå bieán trong nhoùm ngöôøi coù tieàn söû ñi laïi vaø di bieán ñoäng nhieàu. Haàu heát nhöõng ngöôøi ñi laøm aên xa queâ höông khi veà thaêm nhaø, vôï choàng ñoaøn tuï theo ñònh kyø. Ñoái vôùi nhoùm lao ñoäng ñi laøm aên xa, sau nhöõng laàn trôû veà vaø ra ñi theo muøa vuï, lao ñoäng di cö coù theå ñeå laïi toån thöông HIV cho nhöõng ngöôøi thaân ôû laïi queâ höông. Tuy nhieân, coù raát ít nhöõng nghieân cöùu giaùm saùt dòch teã hoïc ôû chaâu AÙ ñöôïc tieán haønh trong nhoùm ngöôøi lao ñoäng di cö (UNAIDS[8]. Taïi Vieät Nam, tình hình nhieãm HIV trong nhoùm daân soá di cö vaø caùc yeáu toá daãn ñeán söï toån thöông HIV coøn ít ñöôïc bieát ñeán. Lao ñoäng di cö soáng vaø laøm vieäc ôû nhöõng nôi coù tyû leä nhieãm HIV cao nhö trung taâm ñoâ thò, khu coâng nghieäp, bieân giôùi, caûng bieån, vuøng moû, ñaøo ñaõi vaøng... Trong hoaøn caûnh ñi laøm aên coù tieàn, laïi khoâng coù söï kieåm soaùt cuûa coäng ñoàng hay gia ñình ôû beân neân moät soá ngöôøi coù ñieàu kieän quan heä vôùi gaùi maïi daâm, coù baïn
tình, söû duïng vaø tieâm chích ma tuyù. Trong khi ñoù, do vò theá phaùp lyù yeáu theá taïi nôi ñeán neân lao ñoäng di cö thieáu nhöõng kieán thöùc phoøng traùnh caùc beänh laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc, bao goàm caû HIV/AIDS vaø ít coù ñieàu kieän tieáp caän caùc dòch vuï y- teá coâng coäng. Ñieàu naøy caøng laøm traàm troïng theâm nhöõng ruûi ro vaø nguy cô toån thöông ñoái vôùi HIV/AIDS trong nhoùm daân di bieán ñoäng.
Cô sôû nghieân cöùu
Nghieân cöùu naøy nhaèm muïc ñích tìm hieåu moät soá yeáu toá gaây neân toån thöông vôùi HIV trong nhoùm lao ñoäng di cö, kieám soáng ôû nôi khaùc vaø taùc ñoäng ñeán nhöõng ngöôøi thaân ôû laïi töø goùc ñoä laây nhieãm HIV/AIDS. Ñaây laø chuû ñeà coøn ít ñöôïc bieát ñeán, song coù yù nghóa lôùn ñoái vôùi vieäc xem xeùt caùc chính saùch phaùt trieån noâng thoân cuõng nhö taïo cô sôû khoa hoïc cho nhöõng hoã trôï can thieäp nhaèm ngaên chaën toác ñoä laây lan cuûa ñaïi dòch AIDS ra ngoaøi coäng ñoàng.
2. Phöông phaùp nghieân cöùu
Nghieân cöùu ñaùnh giaù naøy söû duïng phöông phaùp ñònh tính ñeå thu thaäp soá lieäu vôùi caùc kyõ thuaät thaûo luaän nhoùm taäp trung (FGD), phoûng vaán saâu caù nhaân (IDI). Caùc cuoäc thaûo luaän nhoùm taäp trung ñöôïc thöïc hieän vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ töøng ñi laøm aên xa vaø vôùi nhöõng ngöôøi di bieán ñoäng ñang trong thôøi gian thaêm nhaø. Ñeå coù theå thu thaäp ñöôïc nhöõng thoâng tin toaøn caûnh veà ñôøi soáng gia ñình, ngöôøi thaân (vôï/choàng;
meï ñeû) cuûa hoï cuõng tham gia thaûo luaän. Taát caû caùc ñoái töôïng tham gia nghieân cöùu ñeàu ñöôïc giaûi thích cuï theå veà muïc ñích, noäi dung nghieân cöùu ñeå ñoái töôïng tham gia töï nguyeän vaø cung caáp caùc thoâng tin chính xaùc. Tính rieâng tö trong vieäc thu thaäp thoâng tin ñeàu ñöôïc ñaëc bieät nhaán maïnh, vaø thöïc hieän nghieâm tuùc trong suoát quaù trình nghieân cöùu. Caùc cuoäc thaûo luaän nhoùm taäp trung vaø phoûng vaán saâu caù nhaân chæ ñöôïc thöïc hieän sau khi coù söï ñoàng yù tham gia cuûa ñoái töôïng. Caùc thoâng tin ñöôïc giöõ kín, khoâng gaén vôùi teân cuûa ngöôøi ñöôïc phoûng vaán.
Nhöõng ngöôøi ñoàng yù tham gia phoûng vaán coù nam, coù nöõ, ñaõ xaây döïng gia ñình vaø chöa keát hoân, ngöôøi ñi laøm aên xa cuõng nhö ngöôøi ôû laïi. Ñoä tuoåi cuûa ngöôøi traû lôøi töø 18-54, nhöng soá ñoâng chuû yeáu trong nhoùm tuoåi döôùi 35 tuoåi. Nhieàu ngöôøi ñaõ coù moät quaù trình ñi laøm aên xa nhaø, ñeán nhieàu tænh thaønh vaø vuøng mieàn khaùc nhau. Thaønh phaàn tham gia phoûng vaán ñaûm baûo söï ña daïng veà giôùi tính, tuoåi vaø ñoâi khi trong ñieàu kieän cho pheùp caû veà ngheà nghieäp. Kieán
thöùc, thaùi ñoä, quan nieäm veà vieäc nhieãm vaø laây truyeàn HIV ñöôïc tìm hieåu kyõ trong quaù trình thu thaäp thoâng tin.
Baûng 1 toùm taét thoâng tin veà ñoái töôïng tham gia phoûng vaán. Toång soá, coù 5 cuoäc thaûo luaän nhoùm vaø 15 cuoäc phoûng vaán saâu caù nhaân ñöôïc thöïc hieän, vôùi toång soá 48 ñoái töôïng coù ñaëc tröng nhaân khaåu xaõ hoäi khaùc nhau. Moät soá ñaõ töøng ñi laøm aên xa tröôùc ñaây, nay quay veà queâ nhaø sinh soáng. Moät soá khaùc ñang veà thaêm nhaø, vaø taát nhieân khoâng theå thieáu ñöôïc nhöõng ngöôøi vôï/choàng cuûa ñoái töôïng hieän ñang ñi laøm aên xa.
3. Keát quaû nghieân cöùu 3.1. Lao ñoäng ñi laøm aên xa
Ñieàu kieän soáng, nôi aên choán ôû cuûa lao ñoäng ñi laøm aên xa laø nhaân toá gaây toån thöông ñoái vôùi söùc khoeû. Ñaïi ña soá soáng taïi nhaø troï hoaëc leàu quaùn döïng ngay taïi nôi laøm vieäc. Trong nhieàu tröôøng hôïp, 10- 15 nam giôùi coù theå ôû chung moät dieän tích 20m2vaø aên nguû luoân treân saøn nhaø. Thöôøng thì nôi ôû khoâng coù nhaø veä sinh. Gieáng khoan laø nguoàn nöôùc sinh hoaït chuû yeáu khi laøm ôû thaønh thò hoaëc soâng suoái ôû noâng thoân. Do coâng vieäc khaù naëng nhoïc vaø ñieàu kieän soáng thieáu thoán taïi nôi ñeán, moät soá ngöôøi bò soát reùt hay soát cao. Ñoái vôùi lao ñoäng nöõ ôû troï thì caùc ñieàu kieän sinh hoaït cuõng khoâng khaù hôn laø bao.
Coâng trình phuï ôû nhöõng ñieåm nguï cö naøy thöôøng laø nôi taém chung vaø seõ khoâng coøn choã neáu ñi taém muoän. Ñoái vôùi moät soá ngheà lao ñoäng phoå thoâng nhö chò em baùn chuoái rong hay nam giôùi ñaïp xích-loâ chôû haøng thì ngöôøi lao ñoäng phaûi thöùc giaác töø sôùm ñeå coù theå kòp ñeán caùc chôï ñaàu moái hoïp vaøo ban ñeâm hoaëc raïng saùng. Khoâng phaân bieät nam nöõ, taát caû ñeàu saün saøng chaáp nhaän nhöõng ñieàu kieän sinh hoaït thieáu thoán ñeå giöõ ngheà vaø coù ñuû tieàn cho gia ñình.
Ngöôøi lao ñoäng khoâng chæ traûi nghieäm nhöõng gì xaûy ra trong cuoäc soáng khi xa nhaø maø coøn thay ñoåi caû nhöõng haønh vi cuûa mình. Keát quaû töø nhieàu cuoäc thaûo luaän vôùi ngöôøi lao ñoäng ñi laøm aên xa cho thaáy hoï coù nhöõng thay ñoåi haønh vi cuøng vôùi di cö nhö uoáng röôïu, huùt thuoác, moät soá thöû hít heroin, ma tuyù, ñaùnh baøi: "Vaøo nhöõng ngaøy möa to, khi khoâng ñi laøm ñöôïc caû nhoùm chôi baøi, goùp moät ít tieàn. Nhöõng ngöôøi treû chöa coù gia ñình thì ñi vui veû. Boïn treû khoâng tieát kieäm ñöôïc nhieàu tieàn nhö chuùng toâi, vì chuùng noù ñi uoáng, haùt karaoke, vaø chôi gaùi”. (Nam, coâng nhaân xaây döïng, 39 tuoåi, 2 con).
Nam thanh nieân ñaõ coù gia ñình cuõng gaëp hoaøn caûnh nhö vaäy khi hoï soáng xa vôï con. Vôùi caùc tröôøng hôïp naøy, soáng xa nhaø cuõng laø cô hoäi traùnh ñöôïc söï kieåm soaùt cuûa cha meï, gia ñình, laùng gieàng, trong khi ñoù, trong tuùi laïi coù tieàn maët. Vieäc baïn beø môøi moïc ruû nhau ra quaùn aên uoáng vaø sau ñoù chôi bôøi laø khoù coù theå traùnh khoûi. Ñaëc bieät, nhöõng ngöôøi ôû thueâ nhaø rieâng thöôøng cho bieát hoï coù quan heä tình duïc vôùi gaùi maïi daâm hoaëc baïn tình deã daøng hôn do khoâng phaûi lo laéng e ngaïi baïn beø cuøng queâ bieát.
Coøn vôùi lao ñoäng nöõ khi xa nhaø, tuy nguy cô dính daùng ñeán ma tuyù, côø baïc hay teä naïn xaõ hoäi laø raát thaáp, song chò em laøm caùc ngheà nhö baùn haøng rong, gaùnh thueâ, lau chuøi nhaø cöûa, giuùp vieäc quaùn xaù laïi gaëp phaûi nhöõng ruûi ro khaùc. Nguy cô maø chò em thöôøng ñeà caäp laø söï quaáy roái vaø laïm duïng tình duïc cuûa nhöõng oâng chuû thueâ möôùn lao ñoäng vaø nhöõng keû xaáu. Baûn thaân lao ñoäng nam cuøng khu troï cuõng lôïi duïng nhöõng phuï nöõ xa nhaø. Qua trao ñoåi thaûo luaän, keát quaû coøn cho thaáy moät soá nöõ thanh nieân treû bò rôi vaøo caïm baãy vaø trôû thaønh ngöôøi phuïc vuï taïi caùc quaùn caø pheâ maø nhieàu khi khoâng hay bieát raèng nguy cô toån thöông HIV laø raát lôùn:
"Coâ em soáng ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh, coâ aáy goïi em vaøo baùn caøfeâ cho coâ aáy. Em soáng cuøng gia ñình coâ nhöng buoåi toái thì phuïc vuï khaùch khi quaùn baét ñaàu môû. Cuõng ñaõ xaûy ra chuyeän aáy vôùi khaùch ñeán quaùn. Coâ aáy traû em raát cao vaø em quyeát ñònh boû ngheà theâu trong xí nghieäp”. (Nöõ, 26 tuoåi, ñoäc thaân).
3.2. Traûi nghieäm cuûa nhöõng ngöôøi ñi laøm aên xa veà vaán ñeà söû duïng ma tuyù
Nhieàu lao ñoäng khi ñi laøm aên xa ñaõ thöû söû duïng ma tuyù cuøng vôùi nhoùm baïn, maø ña soá laø do bò ruû reâ, loâi keùo, toø moø, do aùp löïc cuûa coâng vieäc vaø ñaëc bieät laø do soáng xa gia ñình. Luùc ñaàu laø thöû huùt, vaø sau khi ñaõ quen roài chuyeån sang tieâm chích. Moät tröôøng hôïp ngöôøi ñöôïc hoûi ñaõ cho bieát haønh vi cuûa mình thay ñoåi chæ sau 1 naêm laøm vieäc: Ñaàu tieân laø huùt thöû vôùi beø baïn, huùt 3 laàn moät ngaøy, sau ñoù chuyeån sang chích heroin 1-2 laàn/ngaøy giaù cao khoaûng 300.000 ñoàng/ngaøy. Sau ñoù gia taêng cöôøng ñoä, chích 5-6 laàn/ngaøy söû duïng loaïi thuoác ñen reû tieàn chæ maát 20.000 ñoàng/ngaøy . Ñoái vôùi ngöôøi nghieän chích, laàn ñaàu tieân laø chích cocain/heroin, sau khi ñaõ laøm quen vôùi huùt thuoác phieän. Song do huùt thì caàn phaûi coù choã ñeå huùt, neân deã bò coâng an phaùt hieän, do ñoù hoï ñeàu coù xu höôùng chuyeån sang tieâm chích:
"Naêm 1996, khi maø ma tuyù bò caû xaõ hoäi leân aùn,
vieäc huùt trôû neân khoâng thuaän tieän nöõa vì chaúng coù nôi naøo baùn caû, neân chuùng em ñaõ chuyeån sang chích”. (Nam, tieâm chích, HIV+, 28 tuoåi, 1 con).
Thoâng thöôøng, nhöõng ngöôøi tieâm chích duøng chung bôm kim tieâm laàn ñaàu phaûi giuùp nhau tìm tónh maïch (ven) môùi. Ñieàu naøy daãn ñeán nguy cô söû duïng chung bôm kim tieâm ngay töø trong laàn ñaàu tieâm chích. Tuy nhieân lyù do cho thaáy thaät ña daïng, vaø trong hoaøn caûnh raát khaùc nhau:
"Vì maét chaùu keùm neân khoâng theå töï tìm tónh maïch cho mình ñöôïc. Chaùu phaûi nhôø baïn giuùp, chaúng bieát chuùng noù duøng xi lanh môùi hay cuõ nöõa”
(Nam, tieâm chích, 23 tuoåi, ñoäc thaân).
"Khi 5 ñöùa boïn em cuøng chôø ñeå chích thì chæ coù 3 xi lanh thoâi, neân moät ngöôøi phaûi röûa bôm kim tieâm baèng nöôùc tröôùc khi chích. Veà sau cöù hai ngöôøi chung moät bôm kim tieâm”. (Nam, tieâm chích, 42 tuoåi, ñaõ keát hoân).
3.3. Söû duïng bao cao su vaø nhaän thöùc veà HIV ÔÛ Vieät Nam, traûi qua moät thôøi gian daøi, bao cao su ñöôïc söû duïng chuû yeáu nhö laø bieän phaùp traùnh thai vaø ít ñöôïc tuyeân truyeàn nhö moät phöông tieän ñeå ngaên ngöøa caùc beänh laây qua ñöôøng tình duïc. Trong nhieàu giai ñoaïn thaêng traàm cuûa chöông trình Daân soá - Keá hoaïch hoaù gia ñình, voøng traùnh thai vaãn laø bieän phaùp traùnh thai phoå bieán ñöôïc tuyeân truyeàn söû duïng ôû noâng thoân. Coù nhieàu baèng chöùng cho thaáy töø caùc nghieân cöùu khaùc laø bao cao su ít khi ñöôïc söû duïng trong nhoùm khaùch laøng chôi [6]. Nam giôùi mua daâm saün saøng traû theâm tieàn cho gaùi ñeå khoâng phaûi söû duïng bao cao su hoaëc baûn thaân gaùi maïi daâm cuõng tuyø khaùch quen hay sô maø söû duïng [1,2]. Tyû leä söû duïng bao cao su vaø söû duïng thöôøng xuyeân cuûa gaùi maïi daâm ñöôïc baùo caùo laø khoâng quaù 20% ôû moät soá tænh ñöôïc tieán haønh khaûo saùt nhö Ñoàng Thaùp, An Giang, Kieân Giang[4].
Keát quaû phoûng vaán tieán haønh taïi Vuõ Taây, Thaùi Bình cho thaáy tyû leä söû duïng bao cao su thaáp trong nhoùm lao ñoäng nam ñi laøm aên xa maëc duø haàu heát yù thöùc ñöôïc raèng bao cao su coù theå giuùp ngaên ngöøa ñöôïc HIV vaø caùc beänh xaõ hoäi. Nam giôùi phaûn öùng khaù gay gaét vôùi vieäc duøng bao cao su ñeå phoøng laây truyeàn HIV vaø caùc beänh laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc bôûi vì trong yù kieán cuûa hoï “bao cao su khoâng thích hôïp vôùi nhöõng ngöôøi chung thuyû nhö chuùng toâi"
(Nam giôùi, 39 tuoåi, 2 con). Ñaây laø moät nghòch lyù phaûn aùnh nhaän thöùc vaø kieán thöùc phoøng choáng HIV/AIDS cuûa lao ñoäng ñi laøm aên xa coøn thieáu vaø yeáu.
Keát quaû nghieân cöùu cuõng cho thaáy nhieàu nam giôùi trong nhoùm lao ñoäng ñi laøm aên xa cho bieát hoï ñaõ coù quan heä vôùi gaùi maïi daâm vaø baïn tình. Raát ít ñoái töôïng söû duïng bao cao su vaø khoâng ai thöøa nhaän ñaõ söû bao cao su thöôøng xuyeân khi coù quan heä tình duïc vôùi gaùi maïi daâm: "Gaùi baùn daâm khoâng daùm yeâu caàu khaùch haøng söû duïng bao cao su bôûi vì hoï ñöôïc traû tieàn. Khi chuùng toâi uoáng röôïu say, chuùng toâi khoâng söû duïng bao cao su. Nhieàu khi ñaõ ôû trong roài thì ruùt ra ñeå ñi bao cuõng khoâng coù taùc duïng gì”
(Nam giôùi, buoân baùn nhoû, 28 tuoåi).
Tuy coù nhöõng haønh vi nguy cô cao nhö vaäy song taát caû ñeàu mong muoán mình khoâng bò dính vaøo beänh taät vaø laïi caøng khoâng muoán ñeå vôï con bieát chuyeän vui veû khi xa nhaø. Vaán ñeà laø ôû choã khoâng moät ai trong maãu khaûo saùt cho bieát coù söû duïng bao cao su khi veà thaêm nhaø. Ñieàu khaù ngaïc nhieân laø ñoái vôùi ngöôøi vôï ôû laïi queâ höông, haàu heát caùc chò ñeàu bieát raèng ñaøn oâng khoâng chung thuyû khi laøm aên xa nhaø.
Khoâng moät tröôøng hôïp ñöôïc phoûng vaán naøo cho raèng choàng mình coù söû duïng bao cao su khi coù quan heä tình duïc vôùi gaùi maïi daâm: "Toâi xin ñaùnh cuoäc raèng hoï khoâng bao giôø söû duïng vì ngay caû vôùi vôï hoï coøn khoâng duøng nöõa laø vôùi ngöôøi phuï nöõ môùi gaëp thì hoï caøng khoâng söû duïng bao cao su”. (Nöõ noâng daân, 26 tuoåi, 2 con). Nhaän ñònh naøy phaûn aùnh söï hieåu bieát cuûa chò em ñoái vôùi hoaøn caûnh vaø cuoäc soáng cuûa ngöôøi choàng khi laøm aên xa nhaø. Döôøng nhö trong suy nghó cuûa chò em, vieäc ñaøn oâng tìm ñeán gaùi maïi daâm khi coâ ñôn laø coù theå chaáp nhaän ñöôïc: "Toâi ñeå cho anh aáy ñi, ñieàu quan troïng nhaát laø anh aáy mang tieàn veà nhaø. Xa nhaø, xa vôï con, toâi khoâng ngaên anh aáy ñeán vôùi caùc thuù tieâu khieån ñöôïc, ngay caû chuyeän quan heä nam nöõ”. (Nöõ noâng daân, 32 tuoåi, 2 con).
Tuy nhieân, chò em laïi luoân töï nhuû vaø tin raèng neáu ngöôøi vôï chung thuyû vôùi choàng thì baûn thaân hoï seõ khoâng bò nhieãm HIV. Moät soá hieåu raèng hoï coù theå bò nhieãm caùc beänh laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc töø ngöôøi choàng nhöng khoâng ai nghó ñeán vieäc laây nhieãm HIV. Ñieàu naøy cho thaáy kieán thöùc vaø hieåu bieát cuûa chò em veà caên beänh naøy coøn raát haïn cheá.
Coâng taùc tuyeân truyeàn vaø thoâng ñieäp truyeàn thoâng HIV/AIDS chöa thöïc söï saâu roäng ñoái vôùi chò em phuï nöõ noâng thoân cuõng nhö ñoái vôùi coäng ñoàng ôû laïi. Haïn cheá naøy coøn ñöôïc theå hieän qua taâm söï cuûa moät soá chò em veà nhöõng khoù khaên trôû ngaïi veà maët xaõ hoäi vaø chöông trình khi tieáp caän vôùi bao cao su: "Em ñaõ ñaët voøng, vì vaäy maø khoâng ñöôïc nhaän bao cao su töø chöông trình coäng ñoàng. Ngoaøi ra, em khoâng daùm
mua bao cao su khi choàng ñi vaéng, meï choàng em seõ caên vaën ngay, vaø thaäm chí anh aáy cuõng nghi ngôø loøng chung thuyû cuûa em”. (Nöõ noâng daân, 26 tuoåi, 2 con). Roõ raøng laø trong boái caûnh ôû moät soá laøng queâ hieän nay, vieäc tieáp caän vaø söû duïng bao cao su coù nhöõng khoù khaên nhaát ñònh. Chò em phuï nöõ khoù coù theå chuû ñoäng söû duïng bao cao su neáu nhö thieáu söï hôïp taùc cuûa nam giôùi: "Choàng em thöôøng veà nhaø ban ñeâm, vì vaäy em khoâng coù caùch naøo ñeå chuaån bò tröôùc ñöôïc. Anh aáy cuõng phaûn ñoái raèng taïi sao laïi phaûi duøng bao cao su neáu nhö anh aáy chung thuyû vôùi em”. (Nöõ noâng daân, 25 tuoåi, 1 con).
Töông töï nhö vaäy, moät ñoái töôïng khaùc noùi ñeán trôû ngaïi trong vieäc söû duïng bao cao su moãi khi ngöôøi choàng veà thaêm nhaø: "Anh aáy thöôøng veà muoän maø khoâng thoâng baùo tröôùc gì caû. Maø khoâng deã daøng gì cho em laáy ñöôïc bao cao su khi quan heä, cho neân boïn em khoâng söû duïng noù trong taát caû caùc laàn”. (Nöõ noâng daân, 31 tuoåi, 2 con).
Nhìn chung, nhöõng ngöôøi vôï ôû laïi ñeàu nghe ñeán teân caên beänh HIV/AIDS vaø ña soá ñeàu bieát AIDS laø khoâng theå chöõa trò ñöôïc. Moät soá coù theå keå teân ñöôïc moät soá caùch phoøng choáng laây nhieãm cô baûn song khoâng ít ngöôøi vaãn tin raèng, HIV coù theå laây qua ñöôøng aên uoáng cuøng nhau, caét toùc, baét tay vôùi ngöôøi nhieãm HIV, v.v... Neáu so vôùi phuï nöõ thì nam giôùi coù kieán thöùc veà HIV/AIDS toát hôn, do ñöôïc ñi laïi vaø giao tieáp nhieàu hôn, trình ñoä hoïc vaán cao hôn vaø ñöôïc tieáp caän vôùi nhieàu thoâng tin hôn. Tuy chò em thöøa nhaän hoï khoâng bieát roõ hoaëc hieåu roõ veà HIV/AIDS, song taát caû ñeàu mong muoán coù ñöôïc cô hoäi tìm hieåu kieán thöùc veà ñaïi dòch naøy.
Taâm theá cuûa nhöõng ngöôøi ôû laïi veà ngöôøi thaân ñi laøm aên xa
Chò em phuï nöõ ôû laïi queâ höông cho bieát raèng choàng con cuûa hoï khi xa nhaø coù theå vui veû aên nhaäu vôùi baïn beø, keå caû ñi haùt karaoke. Nhieàu ngöôøi vôï coøn tin raèng choàng hoï coù quan heä tình duïc vôùi gaùi maïi daâm khi xa nhaø. Moät ngöôøi phuï nöõ bieåu loä quan ñieåm cuûa mình veà nhoùm naøy:"Ham muoán cuûa caùnh nam giôùi [nhöõng ngöôøi choàng] taêng leân khi hoï xa vôï con, cho neân hoï tìm ñeán caùc thuù tieâu khieån" (Nöõ noâng daân, 31 tuoåi, 2 con, choàng ñi laøm aên xa). Tuy nhieân, chò em döôøng nhö chaáp nhaän vieäc choàng laøm ñieàu ñoù bôûi vì theo chò em, nam giôùi ñaõ phaûi lao ñoäng vaát vaû ñeå nuoâi gia ñình, vôï con.
Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi vôï soáng ôû nhaø, vaán ñeà laø söï thieáu vaéng ngöôøi choàng, ngöôøi ñaøn oâng. Trong
suy nghó cuûa hoï, hoï khoâng muoán choàng mình ñi xa song vì söï toàn taïi cuûa gia ñình vaø ñôøi soáng kinh teá neân hoï hieåu raèng choàng hoï phaûi ñi laøm aên, xa vôï xa con. Ñieàu khieán hoï lo laéng nhaát laø tình traïng söùc khoeû cuûa choàng, luoân lo raèng ngöôøi thaân coù theå bò tai naïn hay bò ñau oám khi "traùi gioù, trôû giôøi" maø khoâng coù ngöôøi thaân chaêm soùc ôû beân. Moät ngöôøi vôï taâm söï: “Anh aáy coù theå gaëp tai naïn treân ñöôøng, nhö ngaõ xe maùy trong tình traïng quaù say röôïu."
Söï giaèng xeù giöõa sinh keá cho gia ñình, giöõa tình yeâu, tình caûm vôï choàng vaø ruûi ro maø ngöôøi ra ñi gaëp phaûi ñöôïc theå hieän qua khaùi nieäm: tình caûm tröïc tieáp vaø "tình caûm giaùn tieáp -- thuaät ngöõ thöôøng ñöôïc chò em söû duïng khi noùi veà ngöôøi choàng xa nhaø cuûa mình. Tình caûm tröïc tieáp ñöôïc ñöôïc aùp duïng khi ngöôøi choàng ôû nhaø khoâng ñi laøm aên xa, ñöôïc gaàn guõi vôùi gia ñình vôï con. Coøn tình caûm giaùn tieáp coù nghóa laø ngöôøi choàng phaûi lo toan kieám soáng ñeå nuoâi gia ñình, vaø vì vaäy maø phaûi chaáp nhaän ñi xa, thieáu thoán tình caûm. Ñoái vôùi ngöôøi ôû laïi, caû hai loaïi tình caûm ñeàu ñöôïc chò em traân troïng vì ñeàu laø coâng söùc maø ngöôøi choàng mình laøm ra.
Laø lao ñoäng chính neân khi nam giôùi xa nhaø, ngöôøi phuï nöõ phaûi laøm vieäc vaát vaû hôn. Hoï vöøa phaûi chaêm lo kinh teá gia ñình haøng ngaøy, troâng nom ruoäng ñoàng, chaêm soùc boá meï choàng, laïi vöøa phaûi kieám soáng vaø nuoâi daïy con caùi. Seõ laø ngaïc nhieân neáu nhö chò em khoâng coi ñoù laø moät gaùnh naëng ñeø saâu trong loøng.
Tuy nhieân, taát caû ñeàu coá gaït ñi nhöõng vaát vaû khoù khaên, queân ñi nhu caàu haïnh phuùc nghæ ngôi cuûa baûn thaân, coá gaéng vaø chòu ñöïng nhieàu hôn khi choàng vaéng nhaø. Hoï saün loøng hy sinh cho gia ñình, cho boá meï choàng vaø cho con caùi maø khoâng moät chuùt keâu ca phaøn naøn veà hoaøn caûnh ñang phaûi chòu ñöïng.
4. Baøn luaän
Vaán ñeà quan taâm nhaát cuûa nghieân cöùu naøy laø nguy cô phôi nhieãm HIV (cuøng vôùi caùc beänh laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc khaùc) trong nhoùm ngöôøi di bieán ñoäng maø tröôùc heát laø trong lao ñoäng ñi laøm aên xa do thieáu caùc kieán thöùc cô baûn veà HIV ñeå coù theå haïn cheá ñöôïc nhöõng nguy cô laây nhieãm HIV.
Coäng ñoàng xaõ Vuõ Taây chæ laø moät ví duï ñieån hình veà söï laây lan nhanh choùng cuûa HIV töø beân ngoaøi khi maø caùc bieän phaùp baûo veä khoâng ñöôïc chuaån bò vaø phoøng ngöøa hieäu quaû ñoái vôùi töøng gia ñình trong xaõ.
Nhö ñaõ ñeà caäp qua keát quaû nghieân cöùu, vôï vaø con cuûa ngöôøi choàng ñi laøm aên xa vaø nhieãm HIV ñeàu ñaõ bò laây nhieãm vaøo thôøi ñieåm khaûo saùt ôû Vuõ Taây.
Lao ñoäng ñi laøm aên xa ôû vuøng noâng thoân di chuyeån ñeán nhieàu vuøng khaùc nhau. Taïi nhöõng nôi ñeán, do caùc raøng buoäc vaø kieåm soaùt xaõ hoäi khoâng coøn neân vieäc quan heä tình duïc ngoaøi hoân nhaân hay söû duïng ma tuyù laø nhöõng haønh vi ñöôïc deã daøng chaáp nhaän. Lao ñoäng ñi laøm aên xa thöôøng chòu söùc eùp cuûa beø baïn cuøng nhoùm coù hoaøn caûnh xa nhaø gioáng mình.
Quan heä vôùi gaùi maïi daâm, vôùi baïn tình hay söû duïng röôïu bia, ma tuùy giuùp laøm giaûm ñi noãi coâ ñôn khi xa nhaø, khi khoâng coù ñieàu kieän hoøa nhaäp vaøo coäng ñoàng xaõ hoäi nôi ñeán. Song, caùc haønh vi ñoù laïi laøm taêng nguy laây nhieãm HIV ñoái vôùi baûn thaân vaø cho coäng ñoàng ngöôøi thaân ôû queâ nhaø.
Noäi dung phoûng vaán thu ñöôïc ôû Vuõ Taây cho thaáy ngöôøi vôï khoâng theå töø choái ngöôøi choàng, cuõng nhö khoâng theå yeâu caàu choàng mình phaûi chung thuûy hay söû duïng bao cao su khi ñi laøm aên xa. Quyeát ñònh quan heä tình duïc vaø söû duïng bao cao su cho ñeán nay laø do nam giôùi chuû ñoäng. Ñieàu naøy khieán cho phuï nöõ noâng thoân trôû neân thuï ñoäng trong quan heä tình duïc an toaøn, trong khi ñoù laïi ñem ñeán cho nam giôùi nhöõng haønh vi nguy cô cao. Chung thuûy laø moät söï löïa choïn ñuùng ñaén song ñònh kieán giôùi vaø khoaûng caùch cheânh leäch veà kieán thöùc giöõa nam giôùi vaø phuï nöõ ñang laø nhöõng haïn cheá trôû ngaïi cho coâng taùc phoøng choáng HIV/AIDS. Trong nhieàu naêm, caùc chöông trình phoøng choáng AIDS taïi coäng ñoàng chuû yeáu tuyeân truyeàn keâu goïi söï chung thuûy trong cuoäc soáng vôï choàng, traùnh xa caùc teä naïn xaõ hoäi. Caùch tieáp caän naøy voâ hình chung ñaõ ñaët phuï nöõ vaøo vò theá thuï ñoäng, khoâng an toaøn trong quan heä vôùi nam giôùi. Tyû leä nhieãm khuaån ñöôøng sinh saûn cuûa phuï nöõ noâng thoân cao coøn laøm cho nguy cô laây nhieãm HIV cao hôn töø ngöôøi choàng. Beân caïnh ñoù, yeáu toá taâm lyù xaõ hoäi nhö nieàm tin vaø tình yeâu, söï hy sinh cuõng laø caáu phaàn quan troïng trong cuoäc soáng gia ñình vaø quan heä vôï choàng maø khoâng deã daøng lay chuyeån ñöôïc, ngay caû khi ngöôøi choàng thieáu söï chung thuûy.
Nghieân cöùu tính toån thöông HIV/AIDS trong nhoùm daân di bieán ñoäng khoâng phaûi laø ñeå quy traùch nhieäm cho lao ñoäng ñi laøm aên xa veà söï laây truyeàn cuûa ñaïi dòch AIDS trong coäng ñoàng. Caàn thaáy ñöôïc raèng lao ñoäng noâng thoân ñi laøm aên xa ñang laø nhoùm bò toån thöông tröôùc nguy cô phôi nhieãm ñoái vôùi HIV/AIDS vaø vieäc giaûm thieåu caùc yeáu toá vaø nguy cô daãn ñeán toån thöông naøy laø heát söùc caàn thieát maø caùc chöông trình, chính saùch can thieäp caàn löu yù. Sau ñaây laø moät soá khuyeán nghò töø keát quaû nghieân cöùu:
● Vieäc phoå caäp vaø phaân phaùt bao cao su taïi nôi
coâng coäng, nhaø haøng, karaoke, quaùn caø pheâ, nhaø troï, nôi cö truù cuûa lao ñoäng di cö... laø raát quan troïng nhö moät phöông thöùc giaûm thieåu taùc haïi. Tuy nhieân, ñeå giaûm thieåu nguy cô laây nhieãm HIV, caàn phaûi laøm nhieàu hôn vieäc phaân phaùt bao cao su ñeán tay ngöôøi söû duïng. Caàn taäp trung nguoàn löïc laøm sao cho hoaït ñoäng truyeàn thoâng thay ñoåi haønh vi tieáp caän ñöôïc ñeán ngöôøi lao ñoäng ñi laøm aên xa taïi nôi ñeán cuõng nhö taïi queâ nhaø. Nhöõng taùc ñoäng can thieäp veà naâng cao kieán thöùc, nhaän thöùc, vaø truyeàn thoâng ñeán töøng hoä gia ñình ngay töø tröôùc khi caùc thaønh vieân ñi laøm aên xa, taïi ñòa baøn nôi hoï ñeán cuõng nhö trong suoát quaù trình lao ñoäng laøm aên xa laø raát caàn thieát nhaèm trang bò vaø taêng khaû naêng phoøng veä cho ngöôøi di cö ñi laøm aên xa tröôùc nguy cô toån thöông ñoái vôùi HIV/AIDS.
● Kieán thöùc cuûa phuï nöõ noâng thoân veà HIV/AIDS hieän raát thaáp, trong khi nhöõng bieän phaùp phoøng traùnh cuûa chò em laïi mô hoà. Caàn hoã trôï cho nhöõng ngöôøi vôï soáng ôû queâ nhaø baèng vieäc cung caáp caùc dòch vuï tö vaán vaø xeùt nghieäm töï nguyeän, tình duïc an toaøn, ñaûm baûo söï tham gia cuûa phuï nöõ vaø naâng cao naêng löïc ra quyeát ñònh cuûa hoï trong quan heä vôï choàng. Ñeå laøm ñöôïc nhö vaäy coäng ñoàng ôû laïi caàn coù nhöõng hoaït ñoäng tuyeân truyeàn saâu roäng nhaèm hoã trôï cho nhöõng thay ñoåi trong nhaän thöùc, thaùi ñoä vaø haønh vi sao cho toaøn theå coäng ñoàng hieåu ñöôïc raèng vieäc phoøng choáng HIV/AIDS laø traùch nhieäm cuûa ngöôøi ñi laøm aên xa cuõng nhö ngöôøi ôû laïi queâ höông, ñoøi hoûi söï tham gia cuûa chính quyeàn ñòa phöông cuõng nhö cuûa gia ñình, gia toäc.
● Coù theå nhaän ra loã hoång trong chöông trình phoøng choáng AIDS ôû Vieät Nam hieän nay.
HIV/AIDS ñöôïc hieåu laø vaán ñeà lieân quan ñeán söùc khoeû, tính maïng vaø coù theå xöû lyù thoâng qua dòch vuï y teá. ÔÛ nhieàu caáp, nhieàu ngaønh coâng taùc phoøng choáng HIV/AIDS ñöôïc coi nhö laø traùch nhieäm cuûa ngaønh y teá. Caùc can thieäp lieân ngaønh, ña ngaønh, ña lónh vöïc ñoái vôùi HIV/AIDS coøn raát thieáu vaø yeáu, ñaëc bieät cho nhoùm ngöôøi di bieán ñoäng vaø lao ñoäng ñi laøm aên xa. Ñieàu ñoù daãn ñeán thöïc teá laø caùc chính saùch phoøng choáng HIV/AIDS chöa thöïc söï mang tính ña ngaønh vaø lieân ngaønh. Ñeå phoøng choáng AIDS, khoâng theå chæ döïa vaøo nhöõng phaân tích dòch teã hoïc maø caàn chuù troïng nhöõng yeáu toá haønh vi, yeáu toá taâm lyù xaõ hoäi vì HIV/AIDS veà baûn chaát laø caên beänh xaõ hoäi, khoâng phaûi laø beänh dòch thoâng thöông khaùc nhö vieâm ñöôøng hoâ haáp caáp tính, cuùm gia caàm, vieâm gan B, lao phoåi.
Taøi lieäu tham khaûo
1. Ñaëng Nguyeân Anh vaø Leâ Baïch Döông (2002) -"Issues of Sexuality and Gender in Vietnam: Myths and realities of penile implants and sexual stimulants Research Report”
Canberra: The Australian National University.
2. Khuaát Thu Hoàng vaø coäng söï (1998)- "Maïi daâm vaø caùc heä luïy kinh teá - xaõ hoäi Baùo caùo nghieân cöùu. Haø Noäi: Vieän Xaõ hoäi hoïc.
3. Trung taâm Y teá döï phoøng tænh Thaùi Bình (PPMC) (2001)- Baùo caùo toång keát thöïc traïng laây nhieãm HIV/AIDS tænh Thaùi Bình. Sôû Y teá Thaùi Bình.
4. Uyû ban Daân soá Gia ñình Treû em Vieät Nam (NCPFC) (2002) - Baùo caùo khaûo saùt haønh ñoäng coäng ñoàng phoøng choáng HIV/AIDS taïi 5 tænh Lai Chaâu, Quaûng Trò, Ñoàng Thaùp, An Giang, Kieân Giang. Döï aùn phoøng choáng HIV/AIDS trong coäng ñoàng.
5. National Committee for AIDS, Drugs and Prostitution Control (NCADPC) 2005. Second country report on fol- lowing up to the declaration of commitment on - Declaration commitment on HIV/AIDS adopted at the 26th United Nations General Assembly. Reporting period: Jan 2003 - Dec 2005.
6. National Committee for Population and Family Planning (NCPFP) (1997) - Workshop Report on Reproductive Health and Reproductive Tract Infections. Hanoi:
Population Council.
7. United Nations Agency for AIDS and World Health Organization (UNAIDS and WHO). (2004) - AIDS Epidemic Update. UNAIDS/04.45E. English original, December 2004. Geneva: UNAIDS and WHO.
8. United Nations Joint Program on AIDS (UNAIDS) (2004) -The 2004 Report on the global AIDS epidemic: The 4th global report. UNAIDS/04.16E. English original, June 2004. Geneva: UNAIDS.
● Ñeå laøm ñöôïc nhö vaäy, nhöõng ngöôøi laäp chính saùch vaø chöông trình y teá coâng coäng hieän nay caàn ñoåi môùi nhaän thöùc, quan taâm ñeán ñoái töôïng ñi laøm aên xa, phoøng choáng HIV/AIDS vôùi söï tham gia tích cöïc cuûa ngöôøi söû duïng lao ñoäng, cuûa chuû doanh nghieäp, cuûa chính quyeàn caùc caáp, cuûa ngöôøi daân sôû
taïi nôi coù nhieàu lao ñoäng ñeán laøm aên. Taát caû nhaèm cung caáp caùc thoâng tin vaø dòch vuï phoøng choáng HIV/AIDS thuaän tieän vaø deã daøng hôn, xaây döïng moâ hình di cö an toaøn cho ngöôøi lao ñoäng di cö - nhöõng ngöôøi ñaõ vaø ñang ñoùng goùp tích cöïc cho söï taêng tröôûng vaø phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc.
