ng gi¸o Ph¸p Nh×n tõ nh÷ng cuéc tiÕp xóc - ViÖt c¸c thÕ kØ XVII

(1)

Qu¸ tr×nh truyÒn b¸ ®¹o C«ng gi¸o Ph¸p

Nh×n tõ nh÷ng cuéc tiÕp xóc - ViÖt c¸c thÕ kØ XVII - XVIII

NguyÔn M¹nh Dòng^(*)

1. Tæng quan

Trong nöa sau thÕ kØ XVII, tæng sè 19 gi¸o sÜ cña Héi TruyÒn gi¸o N−íc ngoμi Paris (La SociÐtÐ des Missions ÐtrangÌres de Paris, viÕt t¾t lμ MEP) ®· ®−îc cö sang truyÒn gi¸o ë ViÔn §«ng ®Òu ®−a vμo §¹i ViÖt. Trong thÕ kØ XVIII, toμn bé 72 gi¸o sÜ MEP ®−îc cö sang n−íc ngoμi còng ®−îc

®−a ®Õn §¹i ViÖt. Sang thÕ kØ XIX, MEP

®−a 634 linh môc sang ViÖt Nam. Trong 8 gi¸o khu (diocÌses) cña ViÖt Nam ®−îc Gi¸o hoμng chia n¨m 1850, MEP ®−îc phÐp "coi sãc" 6/8 gi¸o khu.

Nh÷ng sè liÖu thèng kª nªu trªn ®·

cho thÊy qu¸ tr×nh th©m nhËp, x¸c lËp ph¹m vi ho¹t ®éng vμ tõng b−íc tËp trung hãa cña MEP còng nh− chÝnh quyÒn Ph¸p tõ gi÷a thÕ kØ XVII ®Õn cuèi thÕ kØ XIX. Trong suèt qu¸ tr×nh h×nh thμnh vμ thùc tiÔn ho¹t ®éng sau ®ã, §¹i ViÖt (ViÖt Nam) lμ ®Þa bμn ho¹t ®éng chñ yÕu cña MEP. Sù tiÕp xóc ®ã tr¶i qua mét qu¸ tr×nh dμi l©u, th¨ng trÇm, hßa lÉn vinh quang vμ tñi nhôc⁽¹⁾, nh−ng lμ "sø mÖnh truyÒn gi¸o cao c¶".

Kh«ng ph¶i c¸c linh môc cña MEP lμ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn truyÒn gi¸o ë n−íc ta. Tr−íc hä, c¸c dßng tu C«ng gi¸o lín, nhá kh¸c ®· ®Æt ch©n ®Õn l·nh thæ ViÖt Nam nh− Dßng Francisco⁽²⁾ (Dßng Phan Sinh), Dßng Dominicain^{( 3 )} (Dßng

sau khi MEP ®−îc thμnh lËp. Thùc tÕ cho thÊy, sù lÊn l−ít vμ tuyÖt ®èi truyÒn gi¸o theo HiÖp ®Þnh TordÐsillas n¨m 1494 ®·

ng¨n cÊm tÊt c¶ c¸c gi¸o sÜ kh«ng thuéc phiªn chÕ cña Gi¸o héi C«ng gi¸o Bå §μo Nha ë §«ng Ên. Sù dung d−ìng cña Gi¸o héi C«ng gi¸o La M· ®· khiÕn cho trong mét thêi gian dμi, Bå §μo Nha cã b−íc nh¶y vät trong hai ®Þa h¹t truyÒn gi¸o vμ th−¬ng m¹i biÓn. Song "thêi thÕ ®· xoay vÇn", sù trçi dËy m¹nh mÏ cña nÒn h¶i th−¬ng Hμ Lan, Anh Quèc,... víi biÓu t−îng lμ c¸c c«ng ti §«ng Ên hïng m¹nh

®· ®e däa trùc tiÕp ®Õn vÞ thÕ kinh tÕ biÓn cña ng−êi Bå §μo Nha. ChÝnh sù suy yÕu kinh tÕ trªn mäi ph−¬ng diÖn nhanh chãng cña Bå §μo Nha lμ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n c¨n b¶n t¸c ®éng

®Õn vÞ thÕ truyÒn gi¸o cña hä ë xø §«ng Ên còng nh− uy tÝn t¹i Tßa Th¸nh. Nãi c¸ch kh¸c, ho¹t ®éng truyÒn gi¸o cña ng−êi Bå §μo Nha ®· mÊt mét trî lùc/®iÓm tùa tèi quan träng, b¸o hiÖu qu¸

tr×nh suy tμn vÒ ®Þa vÞ ë ViÔn §«ng.

Ng−êi Ph¸p, trong ®ã cã vai trß rÊt quan träng cña "Louis §¹i ®Õ" (Louis XIV), Hång y A.J.P.Richelieu, Th−îng th−

J.B.Colbert⁽⁵⁾, F.Pallu cïng sù trî gióp nhiÖt thμnh cña gi¸o sÜ Alexandre de Rhodes "ng−êi ®· lËp nªn mét häc thuyÕt truyÒn gi¸o ®Æt c¬ së trªn mét c¬ tÇng

(2)

v¨n hãa b¶n ®Þa, b»ng viÖc sö dông tiÕng b¶n xø c¶ trong lÔ nghi lÉn trong viÖc tho¸t gi¶i sù bã buéc vÒ quyÒn b¶o trî"⁽⁶⁾..., ®· kÞp n¾m lÊy ngän cê, vËn

®éng Gi¸o hoμng thay ch©n ng−êi Bå §μo Nha ë ViÔn §«ng.

Theo tÝnh to¸n cña phÝa Ph¸p, c¸c §¹i diÖn T«ng tßa (vicaires apostoliques) ®−îc cö sang §«ng Ên víi ®Ých ng¾m lμ Trung Quèc. Song ®Þnh mÖnh ®· ®−a nh÷ng vÞ thõa sai nμy g¾n bã s©u/bÒn víi ViÖt Nam trªn cë së cña nh÷ng tiÒn ®Ò ®iÒu kiÖn cho phÐp hiÖn tån.

Mét yÕu tè rÊt quan träng ®Ó ng−êi Ph¸p ®−îc phÐp thay thÕ ng−êi Bå §μo Nha qu¶n h¹t ë ViÔn §«ng, ngoμi sù ñng hé m¹nh mÏ tõ phÝa triÒu ®×nh Paris, còng cÇn ph¶i thÊy nç lùc më réng, bμnh tr−íng ®¸ng kÓ vÒ h¶i th−¬ng, hay nãi gän l¹i lμ "yÕu tè kinh tÕ". C«ng ti §«ng Ên Ph¸p (La compagnie des Indes Orientales, viÕt t¾t lμ CIO) ®−îc thμnh lËp n¨m 1664 kh«ng n»m ngoμi môc tiªu

"tèi cao" trªn.

2. MEP - qu¸ tr×nh x¸c lËp ¶nh h−ëng ë §¹i ViÖt

A.de Rhodes ®· cã c«ng rÊt lín trong cuéc vËn ®éng Tßa Th¸nh La M· trao quyÒn qu¶n h¹t c¸c ®Þa phËn ViÔn §«ng cho Gi¸o héi C«ng gi¸o Ph¸p. Tõ Ma Cao vÒ Ph¸p n¨m 1653, A.de Rhodes b¾t ®Çu qu¸ tr×nh vËn ®éng nh»m ®−a Gi¸o héi C«ng gi¸o Ph¸p thay ch©n Bå §μo Nha quyÒn b¶o trî ë ViÔn §«ng. N¨m 1658, Gi¸o hoμng ®· ®ång ý cö 3 gi¸o sÜ Ph¸p lμm §¹i diÖn T«ng toμ ë ViÔn §«ng. Do biÕt sÏ vÊp ph¶i sù ph¶n ®èi quyÕt liÖt tõ phÝa ng−êi Bå §μo Nha, Gi¸o hoμng ®·

kh«ng quªn chØ thÞ cho c¸c gi¸m môc Ph¸p ph¶i hÕt søc cÈn träng, øng phã kh«n ngoan vμ mÒm dÎo. F.Pallu (Gi¸m môc HÐliopolis, 1626 - 1684) vμ Lambert de la Motte (Gi¸m môc BÐrythe, 1624 - 1679) ®· ph¶i ®i ®−êng bé tõ Ph¸p tíi

§«ng D−¬ng. C¸c sö gia nghiªn cøu vÒ

"gi¸o sö" ®¸nh gi¸ rÊt cao sù kiÖn lÞch sö nμy vμ hä coi ®ã lμ mèc ®¸nh dÊu sù hiÖn diÖn cña ng−êi Ph¸p ë ViÔn §«ng⁽⁷⁾.

Ngay sau khi ®−îc Gi¸o hoμng ph©n

®Þnh ph¹m vi qu¶n h¹t, nh÷ng n¨m 1663 - 1664, F.Pallu vμ Lambert de la Motte lªn ®−êng sang ViÔn §«ng. KÕ ho¹ch vμo

§μng Ngoμi thÊt b¹i, n¨m 1665, F.Pallu

®· ph¶i cö thõa sai F.Deydier ra B¾c lμm Cè chÝnh ®iÒu hμnh viÖc ®¹o, cßn tù m×nh vÒ La M· xin Gi¸o hoμng x¸c ®Þnh quyÒn hμnh cña gi¸m môc Ph¸p ®èi víi c¸c gi¸o sÜ thõa sai thuéc c¸c quèc tÞch kh¸c nhau.

Sau khi nhËn lêi ñy th¸c cña F.Pallu, Lambert de la Motte trë ra kinh lÝ §μng Ngoμi. Tr−íc ®ã, n¨m 1664, ®Ó cã thÓ thuËn lîi vμo §μng Trong, Lambert de la Motte ®· cö Chevreuil ®i tiÒn tr¹m mang theo th− ñy nhiÖm, tiÒn b¹c vμ mét th«ng ng«n ng−êi NhËt B¶n ®Õn H¶i Phè (Faifo - Héi An) råi lªn Phó Xu©n (HuÕ). §i cïng ®Õn Phè HiÕn víi Lambert de la Motte ra §μng Ngoμi cã thõa sai Jacques de Bourges, vμ ®· gÆp ®−îc F.Deydier.

Th¸ng 2/1670, Lambert triÖu tËp C«ng

®ång Nam §Þnh, lËp khu«n phÐp Nhμ Chóa (Maison de Dieu), sau ®−îc gäi lμ Nhμ Chung, trong §Þa phËn §μng Ngoμi.

Cïng n¨m, Lambert lËp dßng tu n÷ b¶n xø cã tªn lμ Dßng ChÞ Em MÕn C©u Rót (Les amantes de la Croix), sau ®−îc gäi lμ Dßng MÕn Th¸nh Gi¸⁽⁸⁾.

Cho ®Õn ®Çu thËp niªn 70 cña thÕ kØ XVII, Lambert còng nh− nh÷ng ®¹i diÖn cña m×nh vÉn ch−a thÓ x¸c lËp ®−îc ®Þa vÞ v÷ng ch¾c ë §μng Trong⁽⁹⁾. Trong khi

®ã, t¹i §μng Ngoμi, Lambert còng nh−

Pallu ®ang cè g¾ng t×m c¸ch vμo ®Þa phËn nμy nh− theo sù ph©n c«ng tõ tr−íc. Lóc

®ã, chÝnh quyÒn ë ®©y ®ang thi hμnh chÝnh s¸ch cÊm ®¹o nghiªm ngÆt, rÊt khã kh¨n ®Ó th©m nhËp⁽¹⁰⁾. Con ®−êng tiÕn vμo §μng Ngoμi tõ Manille còng bÞ c¸c

37

(3)

gi¸o sÜ Ph¸p ë Philippine ph¶n ®èi v× sù m©u thuÉn gi÷a ng−êi T©y Ban Nha víi ng−êi Ph¸p; cßn ®−êng vμo tõ th−îng Lμo còng bÞ nhμ cÇm quyÒn ë Siam kh«ng

®ång ý v× lÝ do an ninh, chÝnh trÞ.

N¨m 1669, cã ba sù kiÖn quan träng x¶y ra ë §μng Ngoμi liªn quan ®Õn ®êi sèng t«n gi¸o. Thø nhÊt, chóa TrÞnh ban hμnh nh÷ng chØ dô cÊm ®¹o, ra lÖnh ®èt ph¸ nhμ thê, cÊm c¸c tμu thuyÒn ngo¹i quèc ®Õn Th¨ng Long, c¸c tμu bÌ ngo¹i quèc ®Òu ph¶i tËp trung vÒ Phè HiÕn.

Thø hai, m©u thuÉn trong viÖc gi¶i quyÕt ng−êi cã quyÒn cai qu¶n ®Þa h¹t truyÒn gi¸o ë §μng Ngoμi, cô thÓ gi÷a Fuciti, ®¹i diÖn cña Gi¸m môc Macao, víi F.Deydier,

®¹i diÖn cña Gi¸m môc Lambert de la Motte cña MEP. Thø ba, Lambert de la Motte chÝnh thøc ra §μng Ngoμi⁽¹¹⁾.

Sau n¨m 1673, Gi¸o hoμng ban s¾c lÖnh kh¼ng ®Þnh quyÒn qu¶n h¹t cao nhÊt vμ duy nhÊt cña gi¸m môc ng−êi Ph¸p nh− ®¹i diÖn chÝnh thøc cña Gi¸o hoμng thay thÕ ng−êi Bå §μo Nha trªn c¸c vïng ®Êt Ph−¬ng §«ng. Bªn c¹nh ®ã, cho ®Õn cuèi thÕ kØ XVII, cã lÏ chØ cßn l¹i vÊn ®Ò ®Þa phËn truyÒn gi¸o cña gi¸o sÜ Dßng Tªn theo sù ph©n c«ng cña thõa sai Ph¸p vμ Gi¸o hoμng. Tõ n¨m 1678 cho

®Õn tr−íc khi Dßng Tªn chÝnh thøc bÞ Gi¸o hoμng b·i bá n¨m 1773, c¸c gi¸o sÜ Dßng Tªn tiÕp tôc ®−îc truyÒn gi¸o ë §¹i ViÖt nh−ng d−íi quyÒn hμnh cña c¸c thõa sai ng−êi Ph¸p.

KÓ tõ thËp niªn 70 thÕ kØ XVII, MEP b¾t ®Çu ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Trong 25 n¨m cuèi cña thÕ kØ XIX, mçi n¨m cã h¬n 40 thõa sai MEP sang Ch©u ¸ truyÒn gi¸o. Ph¹m vi ho¹t ®éng cña Héi còng më réng ë Siam, B¾c Kú, Nam Kú vμ mét sè

triÒu c¸c Gi¸o hoμng GrÐgoire XVI, Leon XIII..., Héi Thõa sai më thªm h¬n 35 Tßa Kh©m sø Toμ Th¸nh... Trong suèt thêi k×

nμy, c¸c vÞ thõa sai hμng ®Çu ®· tá cho thÊy sù can ®¶m vμ nhiÖt t©m truyÒn gi¸o: Gi¸m môc Bonnard, Jean-Pierre Chopard, Jean-Marie Beurel, Pallegoix, Retord, Guillemin, Petitjean, Ridel,...

ë mét khÝa c¹nh nμo ®ã, kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn sù can thiÖp cña MEP ®èi víi c¸c ho¹t ®éng cña CIO. Nguyªn t¾c

"bÊt thμnh v¨n" lμ CIO ph¶i cung cÊp tμi chÝnh cho c¸c ho¹t ®éng cña MEP ë ViÔn

§«ng. Thùc tÕ ho¹t ®éng ®· cho thÊy râ mèi quan hÖ t−¬ng hç nμy. Theo ®ã, ®èi víi c¬ së th−¬ng m¹i = th−¬ng ®iÕm, c¸c th−¬ng nh©n ng−êi Anh cã mÆt ë §μng Ngoμi coi CIO lμ C«ng ti cña c¸c Cha cè (Compagnie de PÌres). Tr−ëng th−¬ng

®iÕm Anh W.Gyfford, n¨m 1672 ë §μng Ngoμi nhËn xÐt: "Ng−êi Ph¸p cã c¬ së ë

®©y nh−ng chóng t«i kh«ng hiÓu ®−îc r»ng lμ dïng cho viÖc bu«n b¸n hay nh»m môc ®Ých truyÒn gi¸o".

§· kh«ng Ýt lÇn Gi¸o hoμng nh¾c nhë çc gi¸o sÜ vÒ sù dÝnh lÝu cña hä, nhÊt lμ gi¸o sÜ Dßng Tªn ë NhËt B¶n ®èi víi çc ho¹t ®éng th−¬ng m¹i. B¶n th©n Pallu còng ph¶i thõa nhËn viÖc bu«n b¸n cña çc tu sÜ MEP ®· "g©y ra v« vμn sù l¹m dông ngμy qua ngμy cμng tæn h¹i ®Õn phÈm h¹nh vμ søc m¹nh cña çc thÇy tu vμ ®ôc khoÐt cïng lμm cho toμn bé ¶nh h−ëng tèt ®Ñp cña çc ®oμn truyÒn gi¸o bÞ h− tæn"⁽¹²⁾.

"Ngay chÝnh Th¸nh héi cã nªu lªn, râ rμng lμ ®«i khi vμ v× nh÷ng lÝ do nghiªm träng ®−îc phÐp dïng bøc mμn kinh doanh che phñ lªn c«ng cuéc truyÒn gi¸o

(4)

gian dÉn tíi hËu qu¶ thiÖt h¹i vÒ vËt chÊt nhiÒu h¬n lμ mét mèi lîi thùc sù"⁽¹³⁾.

"TiÒn thu ®−îc nh− vËy [qua c¸c ho¹t

®éng th−¬ng m¹i - TG] thËt khã mμ tin

®−îc vμ ph¶i cho r»ng çch thøc c¶i trang thμnh lßng mé ®¹o ®ã ®· ®em l¹i biÕt bao lîi Ých cho Nhμ Chung..."⁽¹⁴⁾. "Chóng t«i ph¶i gi÷ quan hÖ víi çc "thÇy tu" nμy mét çch chÆt chÏ nhÊt cã thÓ ®−îc mμ kh«ng ph−¬ng h¹i g× ®Õn quyÒn lîi cña c«ng ti [EIC - TG]; v× r»ng hä cã ¶nh h−ëng lín trong d©n chóng vμ ®Æc biÖt víi mét trong çc nh©n viªn thuÕ quan mμ c−¬ng vÞ cã thÓ gióp Ých cho chóng t«i

®−îc"⁽¹⁵⁾.

3. CIO - mét thÕ kØ ho¹t ®éng th−¬ng m¹i ë §¹i ViÖt

"Tõ khi nhμ vua n¾m quyÒn tμi chÝnh,

«ng ®· ph¸t ®éng cuéc chiÕn tranh tiÒn b¹c chèng l¹i c¸c nhμ n−íc Ch©u ¢u...

¤ng ®· thμnh lËp c¸c c«ng ti vμ còng nh−

c¸c ®¹o qu©n, tÊn c«ng kh¾p n¬i"⁽¹⁶⁾. N»m trong khu«n khæ cña môc tiªu chung, d−êng nh− dï ë bÊt cø ®©u, CIO

®Òu cã "bæn phËn t«n gi¸o". "V× chóng ta coi sù thμnh lËp nh÷ng thuéc ®Þa nh− ®·

høa vÒ mÆt nguyªn t¾c vinh quang cña

§øc Chóa, b»ng viÖc mang ®Õn vïng xø nh÷ng ng−êi Anh §iªng vμ man d©n nh÷ng c¸i mμ chóng ta ph¶i lμm ®Ó [hä]

biÕt ®Õn t«n gi¸o ®Ých thùc"⁽¹⁷⁾. CIO cã

"nhiÖm vô ®i thu nhËn nh÷ng linh hån".

Nh÷ng liªn hÖ ngay tõ ®Çu ®· thÓ hiÖn toan tÝnh cña triÒu ®×nh Paris lóc ®ã víi

"viÖc thμnh lËp C«ng ti n¨m 1664 sau khi

®−îc triÒu ®×nh cho phÐp, vËy lμ nh÷ng ng−êi ë ngoμi v−¬ng quèc kia, nh÷ng gi¸o sÜ ®· cã trong tay mäi thø, h−ëng mét c¸ch c«ng b»ng sù tiÕn triÓn cña Nhμ vua theo khuynh h−íng tËp quyÒn tuyÖt ®èi t«n gi¸o"⁽¹⁸⁾.

XuÊt ph¸t tõ t− t−ëng "träng th−¬ng", trªn c¬ së nÒn chÝnh trÞ ph¸t triÓn theo

"khuynh h−íng tËp quyÒn" cña Louis XIV hay J.B.Colbert, trong ®−êng lèi cña m×nh ®Òu nhÊn m¹nh ®Õn "sù vinh quang cña n−íc Ph¸p lμ sø mÖnh truyÒn gi¸o vμ lîi Ých bu«n b¸n". Còng cÇn thÊy sù chuyÓn biÕn m¹nh mÏ ë Ch©u ¢u còng t¸c ®éng ®Õn khuynh h−íng ®èi ngo¹i cña Ph¸p. Tr−íc J.B.Colbert, ®−êng h−íng më réng th−¬ng m¹i biÓn vμ bμnh tr−íng vÒ kinh tÕ cña Ph¸p ®· h×nh thμnh tõ thêi A.J.P.Richelieu. Nh− nhiÒu häc gi¶

nhËn xÐt, A.J.P.Richelieu lμ ng−êi "khai sinh ra mét m« h×nh n−íc Ph¸p bμnh tr−íng ra h¶i ngo¹i".

Cïng víi PondichÐry (ë Ên §é), c¸c ho¹t ®éng th−¬ng m¹i cña CIO ë Siam,

§¹i ViÖt... còng cã ý nghÜa quan träng vμ n»m trong kÕ ho¹ch më réng th−¬ng m¹i cña chÝnh quyÒn Ph¸p. §èi víi §¹i ViÖt, quan hÖ th−¬ng m¹i cña CIO víi §¹i ViÖt nÕu tÝnh tõ chuyÕn ®i ®Çu tiªn n¨m 1669

®Õn n¨m 1769 võa trßn 100 n¨m. Qu¸

tr×nh ®ã cã thÓ t¹m chia ra lμm hai thêi k× lín: 1. Ho¹t ®éng th−¬ng m¹i cña CIO víi §μng Ngoμi tõ n¨m 1669 ®Õn n¨m 1702; 2. CIO víi §μng Trong tõ n¨m 1702 ®Õn n¨m 1769.

KÕt qu¶ ho¹t ®éng th−¬ng m¹i cña CIO ë §¹i ViÖt lμ rÊt khiªm tèn. Theo nghiªn cøu cña F. Mantienne, sè hμng hãa ®em ®Õn thÞ tr−êng §μng Ngoμi cña tμu bu«n do CIO cö ®Õn Tonquin (®Õn n¨m 1680) tËp trung vμo çc mÆt hμng chÝnh⁽¹⁹⁾: vò khÝ vμ çc mÆt hμng chiÕn l−îc; d¹ Ch©u ¢u; ®ång b¹c rÐaux; h¹t tiªu; v¶i b«ng Ên §é; gç ®μn h−¬ng. Çc mÆt hμng ®−îc Tonquin vμ Saint Joseph (®Õn n¨m 1682) nhËp tõ thÞ tr−êng §μng Ngoμi phÇn lín chØ lμ nh÷ng hμng mÉu nh− t¬ lôa, x¹, vμng… Tuy vËy, sù giao th−¬ng ®ã ch−a cã chøng cø vμ sè liÖu râ rμng. H¬n n÷a, çc s¶n phÈm trªn th−êng dïng lμm quμ biÕu, hμng mÉu vμ hμng

39

(5)

t¸i xuÊt sang Trung Quèc. Do vËy, ®èi víi CIO, §μng Ngoμi chØ lμ n¬i trung chuyÓn

®Ó chë tiÕp sang Trung Quèc⁽²⁰⁾. T×nh h×nh ®ã còng kh«ng hÒ ®−îc c¶i thiÖn sau sù chuyÓn h−íng cña CIO vμo §μng Trong. Çc kÕ ho¹ch liªn tiÕp tõ thËp niªn 20 cña thÕ kØ XVIII, hay ph¸i ®oμn cña Pierre Poivre cuèi thËp niªn 40, çc kÕ ho¹ch th©m nhËp §μng Ngoμi, Poulo Condore, Tourane thËp niªn 50 (çc n¨m 1753, 1755) ®−îc ®Ò ra, nh−ng cuèi cïng còng kh«ng thùc hiÖn ®−îc cho ®Õn khi CIO chÊm døt giao th−¬ng víi §¹i ViÖt sau n¨m 1769⁽²¹⁾.

Nh×n chung, quan hÖ th−¬ng m¹i cña Ph¸p ë §«ng Ên bÞ h¹n chÕ bëi ba nh©n tè: 1. VÒ thêi gian; 2. VÒ mÆt ®Þa lÝ; 3. VÒ mÆt sè l−îng hμng hãa giao th−¬ng⁽²²⁾. Thùc tÕ còng cho thÊy, ng−êi Ph¸p hiÓu biÕt vÒ thÞ tr−êng §¹i ViÖt t−¬ng ®èi muén h¬n so víi c¸c n−íc Ch©u ¢u kh¸c, vμ b¶n th©n hä kh«ng ph¶i lμ c¸c th−¬ng nh©n cã nhiÒu kinh nghiÖm trªn th−¬ng tr−êng.

Cßn vÒ toμn bé ho¹t ®éng cña CIO trong mèi liªn hÖ víi MEP, Cao Huy ThuÇn viÕt: "Kh«ng c¹nh tranh næi víi ng−êi Anh trªn ®Þa h¹t th−¬ng m¹i, n−íc Ph¸p hi väng t×m thÊy n¬i viÖc b¶o vÖ c¸c thõa sai mét khÝ cô ®Ó g©y ¶nh h−ëng…

NÕu ®em so s¸nh viÖc trao ®æi mËu dÞch gi÷a ¢u Ch©u vμ Trung Hoa, n−íc Ph¸p hoμn toμn yÕu kÐm so víi Anh, vËy mμ uy thÕ cña ta ë Trung Hoa nÕu kh«ng nãi lμ h¬n th× còng b»ng uy thÕ cña ng−êi Anh.

N−íc Ph¸p, nhê dùa trªn uy thÕ t«n gi¸o, chiÕm ®−îc uy thÕ thiÕu v¾ng trªn ®Þa h¹t th−¬ng m¹i"⁽²³⁾.

Môc tiªu cña th−¬ng nh©n Ch©u ¢u trong thÕ kØ XVII lμ "bu«n b¸n kiÕm lêi"

thay ®æi. Ng−êi Ph−¬ng T©y quan t©m nhiÒu h¬n ®Õn viÖc chiÕm ®Êt lμm thuéc

®Þa, phæ biÕn kiÓu bu«n b¸n des Indes aux Indes (tõ Ên §é quay vßng sang Ên

§é, kiÓu bu«n b¸n néi vïng, thu lêi t¹i chç), ®Æt quan hÖ th−¬ng m¹i chÆt chÏ, hiÖu qu¶ h¬n, víi nh÷ng kÝ kÕt bu«n b¸n døt kho¸t h¬n⁽²⁴⁾. Quan hÖ th−¬ng m¹i b−íc sang giai ®o¹n míi, giai ®o¹n th−¬ng m¹i - thùc d©n⁽²⁵⁾.

4. Mét vμi nhËn xÐt

- ViÖt Nam lμ mét ®iÓm trªn b¶n ®å t«n gi¸o c¸c thÕ kØ XVI - XVII, n»m trong

"tam gi¸c truyÒn gi¸o" ë c¸c n−íc xø

§«ng Ên (ViÔn §«ng) cña gi¸o ®oμn Ph−¬ng T©y. Cho dï cßn nhiÒu tranh luËn vÒ thêi ®iÓm du nhËp cña ®¹o C«ng gi¸o, song ch¾c ch¾n nh÷ng m« t¶ cña C.Borri, A.de.Rhodes, S.Baron... vÒ §¹i ViÖt thêi ®ã ®−îc ®¸nh gi¸ lμ ®iÓm ®Õn an toμn vμ lÝ t−ëng cña c¸c th−¬ng ®oμn vμ gi¸o ®oμn Ph−¬ng T©y. Sù t¸c ®éng cña nh÷ng dßng tu C«ng gi¸o nªu trªn cho thÊy møc ®é ¶nh h−ëng t¹i c¸c khu vùc,

®Þa vùc, ®Þa h¹t vμ gi¸o phËn kh¸c nhau tõ §«ng B¾c ¸ (c¸c ®Þa phËn t¹i Trung Quèc, NhËt B¶n, TriÒu Tiªn...), §«ng Nam ¸ (lôc ®Þa ViÖt Nam, Lμo, Th¸i Lan...; h¶i ®¶o Philippine, Malaysia, Indonesia...). Thùc tÕ lÞch sö cho thÊy, ViÖt Nam bÞ/®−îc chi phèi tõ Tßa Gi¸m môc Ma Cao, Malacca (c¶ hai ®Òu thuéc Tæng Gi¸m môc Goa - Ên §é) vμ Manille (Philippine) trªn tuyÕn truyÒn gi¸o ë xø Ên. Do vËy, sau khi th©m nhËp vμo ViÔn

§«ng, c¸c ho¹t ®éng cña MEP, nhÊt lμ giai ®o¹n ®Çu, lu«n "gÆp r¾c rèi" tõ hai gi¸o phËn do ng−êi Bå §μo Nha khèng chÕ tõ tr−íc ®ã⁽²⁶⁾. MÆt kh¸c, kh«ng nªn

(6)

l©u ®−îc coi lμ hËu ph−¬ng cña Chóa NguyÔn..."⁽²⁷⁾, còng nh− vai trß gi¸o phËn cña ng−êi Ph¸p ë Ayutthaya (Siam) ®èi víi sù ph¸t triÓn cña hä ë §¹i ViÖt (tam gi¸c §μng Ngoμi - Ayutthaya - §μng Trong) trªn hai ph−¬ng diÖn: chç dõng ch©n víi c¸c c¬ së truyÒn gi¸o ban ®Çu vμ cung cÊp nguån nh©n lùc cho c¸c ho¹t

®éng truyÒn gi¸o ë §¹i ViÖt c¸c thÕ kØ XVII - XVIII. Cã thÓ thÊy râ h¬n nhËn

®Þnh nμy b»ng c¸c s¬ ®å d−íi ®©y:

- Theo nh÷ng nhμ s¸ng lËp CIO, viÖc cÇn thiÕt thμnh lËp mét c«ng ti th−¬ng m¹i lμ ph−¬ng tiÖn nh»m/v× ph¸t triÓn

"niÒm tin", bªn c¹nh nÒn ngo¹i th−¬ng

®Êt n−íc. C«ng ti ®ã ph¶i ®i kÌm/®i sau gi¸o sÜ, còng nh− theo toan tÝnh cña nhμ vua lμ "khuyÕch tr−¬ng niÒm tin t«n gi¸o" ë Ch©u ¸.

Sù yÕu kÐm trong c¸c ho¹t ®éng cña CIO v× nhiÒu lÝ do nh− ®· ph©n tÝch, song khi ®Ò cËp ®Õn sù dÝnh lÝu chÆt chÏ cña MEP víi CIO ngoμi lÝ do trªn, chóng t«i cho r»ng CIO kh«ng thÓ kh«ng cÇn ®Õn

sù hç trî cña MEP bëi: Thø nhÊt: "Tam gi¸c truyÒn gi¸o" ®· gÇn nh− chi phèi mäi ho¹t ®éng th−¬ng m¹i cña c¸c n−íc Ph−¬ng T©y trªn con ®−êng "§«ng tiÕn".

Ho¹t ®éng cña MEP chÝnh lμ më ®−êng cho CIO tiÕn hμnh giao th−¬ng thuËn lîi ë ®©y. Thø hai: "Søc nÆng cña cuéc Ph¶n C¶i çch⁽²⁹⁾ cã vÎ nh− ®Ì nÆng lªn vai cña çc c¬ së th−¬ng m¹i cña ng−êi Ph¸p ë Ch©u ¸, vμ ®Æc biÖt trªn b¸n ®¶o §«ng D−¬ng". Thμnh c«ng cña CIO th× hÕt søc h¹n chÕ⁽³⁰⁾, trong khi ®ã hiÖu qu¶ cña MEP, cho dï lμ t¹m thêi ë çc thÕ kØ XVII-XVIII, l¹i dÇn t¨ng c−êng vμ thùc sù cÇn thiÕt cho Ph¸p tõ thÕ kØ XIX trë vÒ

sau⁽³¹⁾.

Cã lÏ mét m« h×nh "ph−¬ng tr×nh" lÝ t−ëng mμ F. Pallu v¹ch ra tõ thêi ®iÓm ®ã

®· cho thÊy ®−îc gÇn nh− toμn bé liªn hÖ cña MEP vμ CIO⁽³²⁾:

HiÓu biÕt thÊu tá vÒ c¸c n−íc ¸

§«ng = MEP = Thμnh c«ng cña CIO

41

(7)

H¬n n÷a, nghiªn cøu vÒ nh÷ng liªn hÖ cña hai ®èi t−îng nμy, F.Mantienne cho r»ng "MEP ®· cho ra ®êi mét kh¸i niÖm cã thÓ t¹m gäi lμ "häc thuyÕt cña ng−êi Ph¸p ë c¸c xø Ên” (une doctrine franÇaise dans les Indes); trong ®ã cã sù "hßa trén gi÷a sù vinh quang cña v−¬ng triÒu, quyÒn quèc tÕ vμ t«n gi¸o"⁽³³⁾.

- Khi ®Æt vÊn ®Ò vÒ nguyªn nh©n x©m l−îc cña thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam, tïy vμo tõng thêi k×, tõng giai ®o¹n ®Òu cho thÊy t¸c ®éng qua l¹i, ë nhiÒu møc ®é, gi÷a chÝnh trÞ vμ t«n gi¸o, gi÷a v¨n hãa b¶n ®Þa víi v¨n hãa ngo¹i lai. §èi víi b¶n chÊt cña Nhμ n−íc Ph¸p, d−êng nh−

trong suèt hai thÕ kØ XVII-XVIII, "T«n gi¸o, chÝnh trÞ vμ th−¬ng m¹i tõ ®©y ®·

liªn kÕt víi nhau"⁽³⁴⁾ cña mét nhμ n−íc

thÕ tôc thùc sù. TÝnh chÊt ®ã theo nhiÒu c¸ch ®¸nh gi¸ vμ tïy tõng thêi ®iÓm ®·

chi phèi c¸ch t− duy, chuyÓn biÕn vμ chiÕn l−îc cña triÒu ®×nh Ph¸p ë h¶i ngo¹i. "Héi TruyÒn gi¸o H¶i ngo¹i ®−îc thμnh lËp, vμ lÞch sö cña Héi nμy liªn hÖ mËt thiÕt víi lÞch sö chiÕm ®ãng thuéc

®Þa cña Ph¸p t¹i ViÖt Nam⁽³⁵⁾. "TruyÒn

®¹o Thiªn Chóa.... §iÒu ®ã cã liªn quan g×

®Õn chÝnh s¸ch thuéc ®Þa kh«ng? Ch¼ng ai tr¶ lêi r»ng kh«ng, trõ khi cã ®Þnh kiÕn..."⁽³⁶⁾. Tuy nhiªn, ®Ó cã thÓ nh×n nhËn nh÷ng sù kiÖn lÞch sö thÕ kØ XIX ë ViÖt Nam vμ Ph¸p, kh«ng thÓ t¸ch biÖt chóng víi c¸c chuyÓn biÕn chÝnh trÞ - x·

héi, v¨n hãa - t− t−ëng ë hai n−íc vμo nh÷ng thËp kØ cuèi thÕ kØ XIX ®Æc biÖt tõ thËp kØ 20 thÕ kØ XX vÒ sau./.

Chó thÝch :

1 Xem : Forest, Alain (1998). Les missionnaires FranÇais au Tonkin et au Siam (XVII^Ìme -XVIII^Ìme siÌcles).

Analyse comparÐe d'un relatif succÌs et d'un total Ðchec. Livre II. Histoire du Tonkin, L'Harmattan.

2 Tªn ®óng lµ L'Ordre des FrÌres Mineurs - OFM (Dßng Anh Em HÌn Män) do Francisco d'Assise thµnh lËp n¨m 1209, sau ®ã ®−îc chia thµnh 3 nh¸nh; Dßng Franxico (les Franciscains) lµ mét trong sè ®ã cã mÆt ë ViÖt Nam ®−îc ViÖt ng÷ hãa lµ Dßng Phan Sinh. Cuèi thÕ kØ XVI, dßng tu nµy ®· cã mÆt ë ViÖt Nam. HiÖn nay dßng cã h¬n 100 tu sÜ (h¬n 50 linh môc). Theo : Mai Thanh H¶i (2001). "M.E.P vµ kho t− liÖu vÒ ViÖt Nam", T¹p chÝ X−a vµ Nay, sè 93, th¸ng 6/2001, tr. 24-26.

3 TiÕng Ph¸p th−êng viÕt t¾t lµ dßng O.P (L'Ordre des Prªcheurs - OP, Dßng Anh Em ThuyÕt Gi¸o) do Linh môc Dominique thµnh lËp n¨m 1215 ë Toulouse (Ph¸p). ë ViÖt Nam, Dßng OP (®−îc ViÖt ng÷ hãa lµ Dßng

§a Minh) cã tØnh dßng Manila tõ n¨m 1738 ®· cö nhiÒu thõa sai vµo n−íc ta... HiÖn nay, dßng cã 54 linh môc vµ 8 tu sÜ. Theo: Mai Thanh H¶i (2002). Tõ ®iÓn t«n gi¸o. Nxb. Tõ ®iÓn B¸ch khoa, Hµ Néi, tr. 201-202.

4 §−îc Ignace de Loyola lËp t¹i Ph¸p n¨m 1534 (®−îc Gi¸o hoµng chÝnh thøc c«ng nhËn n¨m 1540), lóc ®Çu cã tªn lµ La SociÐtÐ des JÐsuites - S.J, sau ®æi thµnh La Compagnie des JÐsuites. N¨m 1615, ®Õn truyÒn gi¶ng ë ViÖt Nam. Sau mét qu¸ tr×nh th¨ng trÇm, hiÖn Dßng Tªn ë ViÖt Nam cã 19 linh môc vµ 16 tu sÜ... Theo: Mai Thanh H¶i (2001). "M.E.P vµ kho t− liÖu vÒ ViÖt Nam". Bµi ®· dÉn, tr. 24-26 ; Mai Thanh H¶i (2002). Tõ

®iÓn t«n gi¸o. S®d, tr. 568.

5 Xem thªm : BercÐ, Yves-Marie (1992). La naissance dramatique de l'absolutisme, 1598-1661, trong:

Nouvelle histoire de la France Moderne. Tome 3, Ðditions du Seuil.

6 Jean Le Pichon, (2005). France - Indochine. Au coeur d'une rencontre 1620-1820. Ðdtions du JubilÐ, p. 13.

Trong c¸c trang 163-164 cña t¸c phÈm nµy, J.L.Pichon cho biÕt vÒ “di th−” 4 ®iÒu cña A.de Rhodes nh− mét lêi “c¶nh b¸o”, h−íng ®¹o vµ minh ®¹o (une bonne route) ®èi víi c¸c gi¸o sÜ ng−êi Ph¸p cña MEP trong qu¸

(8)

7 NguyÔn V¨n KiÖm (2003). Gãp phÇn t×m hiÓu mét sè vÊn ®Ò CËn ®¹i ViÖt Nam, Nxb. V¨n hãa Th«ng tin, Hµ Néi, tr. 16-17.

8 HiÖn nay (tÝnh ®Õn n¨m 2005), ViÖt Nam cã 23 héi dßng MÕn Th¸nh Gi¸ víi trªn 4.450 n÷ tu khÊn trän vµ 3.221 khÊn t¹m, lµ héi dßng cã nh©n sù lín nhÊt so víi c¸c dßng tu n÷, chiÕm kho¶ng h¬n 1/3 sè n÷ tu c¶

n−íc (tæng sè lµ 10.377 n÷ tu khÊn trän). Xem: Ph−¬ng Liªn (2007). “Kh¸i qu¸t lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña Dßng MÕn Th¸nh Gi¸ ViÖt Nam”. T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o, sè 6 (48), tr. 50.

9 Lambert ®· ph¶i cã th− ngá ý víi Paul d'Acosta lóc ®ã ®ang lµ Gi¸m môc §Þa phËn Malacca ®Ó ®−îc quyÒn truyÒn gi¸o ë Siam; Jacques de Bourges còng ph¶i vÒ La M· xin Gi¸o hoµng ban cho c¸c gi¸o sÜ ng−êi Ph¸p quyÒn truyÒn gi¸o ë ViÔn §«ng, kÓ c¶ trªn nh÷ng gi¸o khu Bå §µo Nha.

®¹o Gia T«… Tr−íc ®· h¹ lÖnh ®uæi ng−êi truyÒn ®¹o Êy ®i, nh−ng cßn bän tiÓu nh©n thÊm s©u vµo tËp tôc Êy ch−a ®uæi ®−îc, nªn ®Õn nay l¹i h¹ lÖnh cÊm". Trung t©m Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n Quèc gia, ViÖn Sö häc (1998). Kh©m §Þnh ViÖt Sö Th«ng Gi¸m C−¬ng Môc, TËp 2, Nxb. Gi¸o dôc, Hµ Néi, tr. 300-301.

11 Xem thªm : Phan Ph¸t Huån (C.S.SR) (1965). ViÖt - Nam gi¸o - sö, QuyÓn 1, (1533-1933). Cøu thÕ Tïng th−, Sµi Gßn, in lÇn thø 2; NguyÔn M¹nh Dòng (2007). Qu¸ tr×nh x©m nhËp cña Ph¸p vµo ViÖt Nam tõ nöa cuèi thÕ kØ XVII ®Õn ®Çu thÕ kØ XIX. LuËn v¨n Th¹c sÜ Sö häc, Tr−êng §¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n,

§¹i häc Quèc gia Hµ Néi.

12 Maybon, Charles (1919). Histoire moderne du Pays d’Annam (1592-1820). Ðtude sur les premiers rapports des EuropÐens et des Annamites et sur l’Ðtablissement de la dynastie Annamite des Nguyªn. Paris, Librairie Plon, pp. 88-89.

13 Maybon, Charles (1919). S®d, p. 89.

14 Maybon, Charles (1919). S®d, p. 90.

15 Maybon, Charles (1919). S®d, p. 90-91 - note 1. Xem thªm nhËn xÐt vÒ nh÷ng gi¸o sÜ ng−êi Ph¸p ë Phè HiÕn cña nhµ du hµnh ng−êi Anh ®Õn §µng Ngoµi n¨m 1688. Dampier, William (2006). Mét chuyÕn du hµnh

®Õn §µng Ngoµi n¨m 1688, Nxb. ThÕ giíi, Hµ Néi.

16 Nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p lµ : "Depuis que le Roy a pris l'administration des finances, il a entrepris une guerre d'argent contre tous les Ðtats de l'Europe... Il a formÐ des compagnies qui, comme de l'armÐe, les attaquent partout”. Mantienne, FrÐdÐric (2001). Les relations politiques et commerciales entre la France et la pÐninsule Indochinoise (XVII^e siÌcle). Paris, Les Indes savantes, p. 52. Hay mét ®o¹n ®¸nh gi¸ kh¸c trong t¸c phÈm cïng tªn: "On ne peut douter que suivant les intentions du Roy, la Compagnie du Commerce des Indes ne mette entre les fins de son entreprise le glorieux dessein de la conversion des Barbares..." (p. 52).

17 Mantienne, FrÐdÐric (2001). Les relations politiques et commerciales entre la France et la pÐninsule Indochinoise (XVII^e siÌcle). Paris, Les Indes savantes, p. 54.

18 Mantienne, FrÐdÐric (2001). S®d, p.55.

19 F. Mantienne cã nãi ®Õn tµu Conception, mét th−¬ng thuyÒn t− nh©n ®−îc F.Pallu ®ì ®Çu trªn ®−êng tõ Siam sang §µng Ngoµi ®· gÆp b·o vµ bÞ ®¾m ë Phillipine n¨m 1674. Mantienne, FrÐdÐric (2001). S®d, pp.

258-271.

20 Xem : NguyÔn M¹nh Dòng (2006). "VÒ ho¹t ®éng th−¬ng m¹i cña C«ng ti §«ng Ên Ph¸p víi §¹i ViÖt (cuèi thÕ kØ XVII - gi÷a thÕ kØ XVIII)". T¹p chÝ Nghiªn cøu LÞch sö, sè 9 (365), tr. 51-64.

21 Theo nghiªn cøu cña Y. Tsuboï cã hai lÝ do chÝnh h¹n chÕ ho¹t ®éng th−¬ng m¹i cña Ph¸p ë §¹i ViÖt ë thÕ kØ nµy. Xem : Yoshiharu Tsuboï (1990). N−íc §¹i Nam ®èi diÖn víi Ph¸p vµ Trung Hoa (1847 - 1885). Ban Khoa häc X· héi Thµnh ñy TP. Hå ChÝ Minh, tr. 84 - 85.

22 Mantienne, FrÐdÐric (2001). S®d, p. 333.

23 Comte d'Harcourt. La premiÌre ambassade franÇaise en Chine. Des deux mondes, ngµy 1/6/1862, p. 673.

DÉn theo: Cao Huy ThuÇn (2003). Gi¸o sÜ Thõa sai vµ chÝnh s¸ch thuéc ®Þa cña Ph¸p t¹i ViÖt Nam (1857 - 1914). Nguyªn ThuËn dÞch. Nxb. T«n gi¸o, Hµ Néi, c¸c trang 19-20, 38-40.

24 Xem thªm : Thµnh ThÕ Vü (1961). Ngo¹i th−¬ng ViÖt Nam håi thÕ kØ XVII, XVIII vµ ®Çu XIX. Nxb. Sö häc, Hµ Néi.

25 Xem thªm: NguyÔn M¹nh Dòng (2007). "Ho¹t ®éng th−¬ng m¹i cña C«ng ti §«ng Ên Ph¸p ë Siam trong nöa sau thÕ kØ XVII", T¹p chÝ Nghiªn cøu LÞch sö, sè 4.

43

(9)

26 Xem thªm: NguyÔn M¹nh Dòng (2007). Qu¸ tr×nh x©m nhËp cña Ph¸p vµo ViÖt Nam tõ nöa cuèi thÕ kØ XVII ®Õn ®Çu thÕ kØ XIX, LuËn v¨n Th¹c sÜ Sö häc, Tr−êng §¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.

27 Jean Le Pichon (2005). France - Indochine. Au coeur d'une rencontre 1620-1820. Ðdition du JubilÐ, p. 9.

29 Xem thªm : BercÐ, Yves-Marie (1992). La naissance dramatique de l'absolutisme, 1598-1661, trong:

Nouvelle histoire de la France Moderne - tome 3. Ðditions du Seuil; Durouselle, Jean-Baptiste vµ Mayeur, Jean-Marie (2004). LÞch sö ®¹o Thiªn Chóa, Nxb. ThÕ giíi, Hµ Néi.

30 VÊn ®Ò CIO cã h×nh thµnh ®−îc hay kh«ng vµ CIO ho¹t ®éng nh− thÕ nµo trong mét hÖ thèng th−¬ng m¹i Néi ¸ lµ mét vÊn ®Ò kh¸ thó vÞ.

35 Cao Huy ThuÇn (2003). S®d, pp. 37-38.

36 Cao Huy ThuÇn (2003). S®d, p. 7.