triÕt häc t«n gi¸o cña ludvig feuerbach

(1)

t«n gi¸o - vÊn ®Ò lÝ luËn vμ thùc tiÔn

triÕt häc t«n gi¸o cña ludvig feuerbach

riÕt häc t«n gi¸o lμ phÇn chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o trong hÖ thèng triÕt häc cña nhμ triÕt häc duy vËt cæ ®iÓn §øc - Ludvig Feuerbach (1804- 1872). Trong cuéc

®êi ho¹t ®éng khoa häc cña m×nh, «ng ®·

dμnh phÇn lín thêi gian cho viÖc nghiªn cøu vμ phª ph¸n t«n gi¸o. "T− t−ëng ®Çu tiªn cña t«i - Feuerbach viÕt - lμ Th−îng

§Õ, thø hai - lÝ tÝnh, thø ba vμ cuèi cïng lμ con ng−êi"⁽¹⁾. §iÒu ®ã còng ®· ®−îc chøng thùc b»ng viÖc ra ®êi cña c¸c t¸c phÈm næi tiÕng cña «ng vÒ ®Ò tμi t«n gi¸o: Bμn vÒ c¸i chÕt vμ sù bÊt tö cña linh hån (1830); B¶n chÊt cña Kit« gi¸o (1841); B¶n chÊt cña t«n gi¸o (1845); TËp bμi gi¶ng vÒ b¶n chÊt cña t«n gi¸o (gåm 30 bμi, mμ «ng ®· ®äc tõ th¸ng 10 n¨m 1848 ®Õn th¸ng 3 n¨m 1849 theo yªu cÇu cña sinh viªn).

Cã thÓ nãi, t− t−ëng c¬ b¶n bao qu¸t toμn bé triÕt häc t«n gi¸o cña Feuerbach lμ chñ nghÜa v« thÇn ®−îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng lÝ luËn cña chñ nghÜa duy vËt nh©n b¶n. VÊn ®Ò nμy thÓ hiÖn kh¸ râ trong quan niÖm sau ®©y cña nhμ triÕt häc khi «ng bμn vÒ nguån gèc vμ b¶n chÊt cña t«n gi¸o.

1. Quan niÖm cña Feuerbach vÒ nguån gèc t«n gi¸o.

Trong TËp bμi gi¶ng vÒ b¶n chÊt cña t«n gi¸o Feuerbach viÕt: "VÊn ®Ò cã ph¶i

Lª C«ng Sù^(*)

Th−îng §Õ s¸ng t¹o nªn thÕ giíi hay kh«ng, nãi chung vÊn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a Th−îng §Õ víi thÕ giíi lμ vÊn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a tinh thÇn vμ c¶m tÝnh, gi÷a çi chung hay çi trõu t−îng víi çi hiÖn thùc, gi÷a loμi vμ ç thÓ... ®©y lμ vÊn

®Ò quan träng vμ nan gi¶i cña nhËn thøc loμi ng−êi vμ triÕt häc. Toμn bé lÞch sö triÕt häc ®Òu xoay quanh vÊn ®Ò nμy, tõ cuéc tranh luËn gi÷a nh÷ng ng−êi thuéc ph¸i kh¾c kØ vμ ph¸i Epicure, gi÷a nh÷ng ng−êi thuéc ph¸i Platon vμ ph¸i Aristote, gi÷a ph¸i hoμi nghi vμ ph¸i gi¸o ®iÒu trong triÕt häc cæ ®¹i, cho ®Õn cuéc ®Êu tranh gi÷a nh÷ng ng−êi duy thùc vμ duy danh trong thêi trung cæ, ®Õn cuéc ®Êu tranh gi÷a nh÷ng ng−êi duy t©m vμ kinh nghiÖm trong thêi cËn ®¹i"⁽²⁾. Tuy lÞch sö triÕt häc ®· ®Æt ra vÊn ®Ò nh− vËy, song theo Feuerbach c©u tr¶ lêi hoμn toμn ch−a tho¶ ®¸ng. §Ó tr¶ lêi døt kho¸t ®−îc vÊn ®Ò trªn, cÇn ph¶i b¾t ®Çu tõ viÖc nghiªn cøu nguån gèc cña t«n gi¸o, mμ cô thÓ lμ ph¶i tiÕp cËn vÊn ®Ò tõ ba khÝa c¹nh c¬ b¶n: T©m lÝ, nhËn thøc, x· héi.

1.1. Nguån gèc t©m lÝ cña t«n gi¸o.

Theo Feuerbach viÖc nghiªn cøu nguån gèc cña t«n gi¸o ph¶i xuÊt ph¸t tõ

*. TS, §¹i häc Ngo¹i ng÷ Hµ Néi.

1. L. Feuerbach. C¸c t¸c phÈm triÕt häc. Matxc¬va 1955, t. I, tr. 265 (tiÕng Nga).

2. Feuerbach. S®d., t. II, tr. 623.

T

(2)

viÖc nghiªn cøu b¶n chÊt con ng−êi vμ ®êi sèng hiÖn thùc cña nã. Muèn lμm ®−îc viÖc ®ã th× cÇn ph¶i nhê vμo søc m¹nh cña lÝ tÝnh. «ng viÕt: "§èi víi t«i, tr−íc

®©y còng nh− b©y giê, ®iÒu quan träng nhÊt lμ lμm s¸ng râ b¶n chÊt tèi t¨m cña t«n gi¸o b»ng ngän ®uèc cña lÝ tÝnh"⁽³⁾. Víi c¸ch ®Æt vÊn ®Ò nh− vËy, «ng ®· ph¸t hiÖn ra ba khÝa c¹nh c¬ b¶n t¹o tiÒn ®Ò cho sù ra ®êi cña t«n gi¸o, trong ®ã nguån gèc t©m lÝ lμ chiÕc ch×a kho¸ ®Ó gîi më c¸c nguån gèc kh¸c.

Feuerbach b¾t ®Çu kh¶o s¸t nguån gèc t©m lÝ cña t«n gi¸o tõ viÖc ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a con ng−êi vμ ®éng vËt:

"T«n gi¸o thÓ hiÖn sù kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a con ng−êi vμ loμi vËt, ë loμi vËt kh«ng cã t«n gi¸o... sù kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a loμi ng−¬× vμ loμi vËt lμ g×? C©u tr¶

lêi chung rÊt ®¬n gi¶n lμ: ®ã lμ sù kh¸c nhau trong ý thøc ®óng víi nghÜa ch©n chÝnh cña tõ nμy... bëi ý thøc theo nghÜa chÝnh x¸c chØ cã ë chç, khi chñ thÓ cã kh¶

n¨ng nhËn thøc ®−îc loμi cña m×nh, b¶n chÊt cña m×nh. §éng vËt nhËn biÕt m×nh nh− mét c¸ thÓ, bëi vËy nã chØ lμm chñ

®−îc qu¸ tr×nh tù c¶m gi¸c mμ th«i chø kh«ng ph¶i nh− mét loμi... ®éng vËt sèng

®¬n gi¶n mét m×nh, cßn con ng−êi sèng cã bÇu cã b¹n. §êi sèng néi t©m cña con vËt hoμ ®ång víi bªn ngoμi, cßn con ng−êi sèng víi c¶ hai chiÒu: néi t©m vμ bªn ngoμi. §êi sèng néi t©m cña con ng−êi liªn quan mËt thiÕt víi loμi vμ b¶n chÊt cña nã. Con ng−êi suy nghÜ, bμn luËn vμ nãi víi chÝnh m×nh... b¶n chÊt cña con ng−êi trong sù kh¸c biÖt víi ®éng vËt t¹o nªn nÒn t¶ng vμ ®èi t−îng cña t«n gi¸o"⁽⁴⁾. Dùa trªn c¬ së lÝ luËn cña chñ nghÜa nh©n b¶n, Feuerbach cho r»ng yÕu tè quan träng hμng ®Çu t¹o tiÒn ®Ò cho sù

xuÊt hiªn t«n gi¸o ®ã lμ tr¹ng th¸i t©m lÝ cña con ng−êi. "Th−îng §Õ kh«ng ph¶i lμ thùc thÓ sinh lÝ hay thùc thÓ vò trô- Feuerbach viÕt- mμ lμ thùc thÓ t©m lÝ"⁽⁵⁾. ChÝnh sù xóc c¶m m¹nh, sù chiªm nghiÖm hay tr¹ng th¸i ®au khæ cña con ng−êi lμ nguån gèc s©u xa cña t«n gi¸o.

Nh−ng sù chiªm nghiÖm hay tr¹ng th¸i

®au khæ, tr¹ng th¸i xóc c¶m kh«ng ph¶i lμ hiÖn t−îng cã tÝnh chñ quan nh− chñ nghÜa duy t©m chñ quan quan niÖm, mμ chóng cã tÝnh kh¸ch quan, nghÜa lμ g¾n liÒn víi çc hiÖn t−îng tù nhiªn vμ ®êi sèng x· héi. "T«n gi¸o lμ giÊc m¬ cña tinh thÇn con ng−êi - Feuerbach viÕt- nh−ng trong giÊc m¬ ®ã chóng ta kh«ng ph¶i ë trªn bÇu trêi mμ ë trªn mÆt ®Êt - trong v−¬ng quèc cña hiÖn thùc, chóng ta nh×n thÊy çc ®èi t−îng cña hiÖn thùc kh«ng ph¶i trong thÕ giíi thùc tÕ cña tÝnh tÊt yÕu mμ lμ trong thÕ giíi say mª cña trÝ t−ëng t−îng vμ sù k× quÆc. NhiÖm vô cña t«i lμ bãc trÇn b¶n chÊt ®Ých thùc cña t«n gi¸o vμ triÕt häc t− biÖn hay thÇn häc, chuyÓn thÕ giíi néi t©m ra thÕ giíi bªn ngoμi, nghÜa lμ biÕn ®èi t−îng t−ëng t−îng thμnh ®èi t−îng hiÖn thùc"⁽⁶⁾. Trªn tinh thÇn nh− vËy, «ng phª ph¸n çc quan ®iÓm cho r»ng, t«n gi¸o lμ hiÖn t−îng cã tÝnh ngÉu nhiªn hoÆc cã tÝnh bÈm sinh.

Theo Feuerbach, t×nh c¶m t«n gi¸o còng nh− c¸c ý niÖm vμ biÓu t−îng cña nã lu«n thay ®æi theo sù thay ®æi cña lÞch sö x· héi loμi ng−êi. Tõ lËp tr−êng cña chñ nghÜa nh©n b¶n, Feuerbach cho r»ng, trong con ng−êi lu«n cã nh÷ng ham muèn, nhu cÇu, kh¸t väng vμ th¸i ®é Ých

4. Feuerbach. S®d., t. II, tr. 29-31.

(3)

kØ. Nh÷ng nhu cÇu sinh häc vμ tr¹ng th¸i t©m sinh lÝ nμy cã thÓ ®−îc ®¸p øng hoÆc cã thÓ kh«ng ®−îc ®¸p øng; tõ ®ã g©y nªn trong con ng−êi hai xu h−íng tr¹ng th¸i t©m lÝ: hoÆc sî h·i, bÊt lùc, nçi buån ch¸n, ®au khæ (nÕu con ng−êi gÆp nh÷ng

®iÒu bÊt h¹nh) hoÆc sù ng−ìng mé, kÝnh phôc, lßng biÕt ¬n (nÕu con ng−êi gÆp nh÷ng thuËn lîi). "T«n gi¸o lμ sù ph¶n

¸nh thêi th¬ Êu cña nh©n lo¹i - Feuerbach viÕt - hay lμ: trong t«n gi¸o con ng−êi lμ ®øa trÎ. §øa trÎ kh«ng thÓ thùc hiÖn ý muèn cña m×nh b»ng søc m¹nh cña nã, ph¶i nhê ®Õn mét tån t¹i mμ nã c¶m thÊy lÖ thuéc... t«n gi¸o cã nguån gèc xuÊt hiÖn, cã chç ®øng ch©n chÝnh, cã ý nghÜa trong thêi th¬ Êu cña nh©n lo¹i"⁽⁷⁾.

ë ®©y, khi nghiªn cøu vÊn ®Ò t«n gi¸o Feuerbach ph¶i nhê vμo nh÷ng t− liÖu cña lÞch sö vμ kh¶o cæ häc, theo ®ã th× con ng−êi nguyªn thuû lμ con ng−êi c¶m tÝnh chø kh«ng ph¶i con ng−êi lÝ tÝnh. §êi sèng cña ng−êi nguyªn thuû hμng ngμy ph¶i tiÕp xóc víi mu«n vμn sù vËt, hiÖn t−îng ®a d¹ng cña giíi tù nhiªn nh− mÆt tr¨ng, mÆt trêi, sÊm sÐt, b·o lôt, gi«ng tè, s«ng s©u, biÓn réng, nói non hiÓm trë, rõng rËm, c©y cao... vμ lÏ dÜ nhiªn lμ con ng−êi ph¶i lÖ thuéc vμo chóng ®Ó tån t¹i.

Tõ ®ã lμm ph¸t sinh t©m lÝ hay t×nh c¶m lÖ thuéc trong con ng−êi ®èi víi giíi tù nhiªn: "§iÒu môc ®Çu tiªn cña t«i trong B¶n chÊt cña t«n gi¸o cã thÓ nãi mét c¸ch v¾n t¾t lμ: c¬ së cña t«n gi¸o lμ t×nh c¶m vÒ sù lÖ thuéc cña con ng−êi. Trong ý nghÜa ®Çu tiªn, giíi tù nhiªn chÝnh lμ ®èi t−îng cña t×nh c¶m lÖ thuéc nμy. V× vËy, giíi tù nhiªn nãi chung lμ kh¸ch thÓ ®Çu tiªn cña t«n gi¸o"⁽⁸⁾. "Tõ tr−íc tíi giê ®èi t−îng cña c¸c bμi gi¶ng cña t«i chÝnh lμ ë

chç, t×nh c¶m vÒ sù lÖ thuéc chÝnh lμ c¬ së vμ nguån gèc cña t«n gi¸o... cßn ®èi t−îng cña sù lÖ thuéc ®ã chÝnh lμ giíi tù nhiªn"⁽⁹⁾. VËy t¹i sao giíi tù nhiªn l¹i trë thμnh ®èi t−îng ®Çu tiªn b¾t buéc con ng−êi ph¶i lÖ thuéc? Feuerbach gi¶i thÝch nh− sau:

Thø nhÊt, bëi giíi tù nhiªn lμ ®èi t−îng c¶m gi¸c trùc tiÕp cña con ng−êi, lμ çi t¸c ®éng hμng ngμy, hμng giê lªn çc gi¸c quan nhËn biÕt cña con ng−êi: "Çi b¾t con ng−êi lÖ thuéc, çi mμ con ng−êi c¶m thÊy lÖ thuéc, çi mμ tõ ®ã con ng−êi biÕt ®−îc sù lÖ thuéc cña m×nh chÝnh lμ giíi tù nhiªn, lμ ®èi t−îng cña c¶m gi¸c, tÊt c¶ nh÷ng Ên t−îng mμ giíi tù nhiªn t¹o ra cho con ng−êi th«ng qua çc c¶m gi¸c ®Òu cã thÓ trë thμnh lÝ do cña sù sïng b¸i t«n gi¸o"⁽¹⁰⁾.

Thø hai, sù sïng b¸i giíi tù nhiªn cßn b¾t nguån tõ viÖc trong qu¸ tr×nh sèng, do thÓ chÊt yÕu ít cña m×nh, con ng−êi th−êng cã t©m lÝ sî h·i c¸c hiÖn t−îng cña giíi tù nhiªn, dÉn ®Õn t×nh tr¹ng bÊt lùc tr−íc c¸c hiÖn t−îng ®ã: "Quan niÖm vÒ søc m¹nh v« biªn nh− lμ ®Æc tÝnh c¬

b¶n cña thÇn th¸nh xuÊt hiÖn vμ ph¸t triÓn trong con ng−êi, ®Æc biÖt khi con ng−êi so s¸nh hμnh ®éng cña m×nh víi hμnh ®éng cña tù nhiªn. Con ng−êi kh«ng thÓ t¹o nªn c©y cá, kh«ng lμm nªn b·o tè vμ thêi tiÕt, kh«ng thÓ lμm s¸ng loÐ nh− chíp, gμo thÐt nh− sÊm... tÊt c¶

nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn nμy v−ît tréi søc m¹nh cña con ng−êi, lμm cho con ng−êi c¶m thÊy bÊt lùc. ChÝnh v× vËy, thùc thÓ t¹o nªn c¸c hiÖn t−îng ®ã ®èi víi

(4)

con ng−êi lμ mét thùc thÓ siªu nh©n - thùc thÓ cã tÝnh thÇn th¸nh"⁽¹¹⁾.

Thø ba, nh− mét hiÖn t−îng t©m lÝ, t×nh c¶m lÖ thuéc vμo giíi tù nhiªn cña con ng−êi g¾n liÒn víi quan niÖm vÒ ®êi sèng t©m linh cña nã, hay nãi cô thÓ h¬n lμ g¾n liÒn víi quan niÖm vÒ c¸i chÕt.

Theo quan ®iÓm hiÖn ®¹i, con ng−êi lμ mét thùc thÓ tù nhiªn - sinh häc, nªn nã còng ph¶i tu©n theo quy luËt sinh - l·o - bÖnh - tö. Nh−ng ng−êi nguyªn thuû th×

ch−a thÓ hiÓu ®−îc ®iÒu ®ã, hä cho r»ng sù ®au èm, chÕt chãc chÝnh lμ sù trõng ph¹t cña th¸nh thÇn; bëi vËy, "t×nh c¶m vÒ sù lÖ thuéc vμ t×nh c¶m vÒ sù h÷u h¹n cña ®êi ng−êi lμ ®ång nhÊt víi nhau. Con ng−êi lu«n cã ý thøc r»ng vμo mét lóc nμo

®ã nã sÏ chÕt. Gi¸ nh− con ng−êi kh«ng chÕt, gi¸ nh− nã sèng vÜnh viÔn, nãi tãm l¹i nÕu nh− kh«ng cã çi chÕt th× sÏ kh«ng cã t«n gi¸o"⁽¹²⁾. LuËn ®iÓm nμy cña Feuerbach thùc ra kh«ng cã g× míi, bëi çi chÕt lμ ®Ò tμi mu«n thuë cña t«n gi¸o, çi chÕt g©y nªn mét sù sî h·i trong con ng−êi c¶ vÒ ph−¬ng diÖn vËt lÝ lÉn ph−¬ng diÖn t©m lÝ, trong ®ã ph−¬ng diÖn t©m lÝ lμ c¬ b¶n, bëi con ng−êi sî h·i çi chÕt khi nã hoμn toμn khoÎ m¹nh, bëi "con ng−êi lu«n mong muèn ®−îc tån t¹i vÜnh cöu.

Sù mong muèn ®ã còng lμ mong muèn

®−îc b¶o toμn tÝnh m¹ng. Mäi ng−êi ai còng muèn sèng chø kh«ng ai muèn chÕt"⁽¹³⁾. §iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lμ, Feuerbach ®· coi sù sî h·i c¸i chÕt cña con ng−êi nh− mét h×nh thøc t©m lÝ phæ biÕn vμ vËn dông hiÖn t−îng nμy vμo viÖc gi¶i thÝch nguån gèc t©m lÝ cña t«n gi¸o, coi hiÖn t−îng nμy nh− mét d¹ng t×nh c¶m lÖ thuéc cña con ng−êi ®èi víi giíi tù nhiªn vμ thÇn th¸nh. Vμ theo Feuerbach, t©m lÝ sî h·i c¸i chÕt cña con ng−êi ®·

®−îc ®Òn bï trong t«n gi¸o, mμ cô thÓ lμ trong nh÷ng huyÒn tÝch thuéc Kinh Th¸nh cña Kit« gi¸o. "Sù phôc sinh cña

§øc Chóa Giªsu - Feuerbach viÕt - lμ nguyÖn väng cña con ng−êi ®· ®−îc ®¸p øng vÒ sù tån t¹i c¶m tÝnh vÜnh h»ng cña c¸ nh©n sau c¸i chÕt ban ®Çu"⁽¹⁴⁾.

Tõ t×nh c¶m lÖ thuéc cña con ng−êi vμo giíi tù nhiªn lμm ph¸t sinh sù sïng b¸i hay nh÷ng h×nh thøc tÝn ng−ìng t«n gi¸o mμ cô thÓ lμ: sù cÇu nguyÖn, niÖm thÇn chó, sù cóng tÕ, lÔ hiÕn sinh... Nh÷ng h×nh thøc nμy cã gèc rÔ tõ sù sî h·i, sù bÊt lùc, sù mÊt tin t−ëng cña con ng−êi vμo søc m¹nh cña chÝnh m×nh. Trong c¸c h×nh thøc tÝn ng−ìng t«n gi¸o, nhμ triÕt häc cæ ®iÓn §øc rÊt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò cÇu nguyÖn, bëi ®©y lμ mét hiÖn t−îng t©m lÝ ®Æc biÖt ph¶n ¸nh thÕ giíi néi t©m cña con ng−êi mét c¸ch s©u s¾c nhÊt, toμn diÖn nhÊt, ph¶n ¸nh mèi quan hÖ trùc tiÕp gi÷a con ng−êi vμ thÇn th¸nh.

Feuerbach viÕt: "Ng−êi tÝn ng−ìng h−íng tíi Th−îng §Õ cïng víi lêi cÇu nguyÖn sïng kÝnh, anh ta tin r»ng Th−îng §Õ sÏ tham dù vμo nh÷ng ®au khæ, nh÷ng mong muèn cña anh ta... tin r»ng Th−îng

§Õ sÏ nghe thÊy tiÕng nãi cña anh ta trong lóc cÇu nguyÖn"⁽¹⁵⁾. "B¶n chÊt thÇm kÝn cña t«n gi¸o ®−îc béc lé trong lêi cÇu nguyÖn... trong cÇu nguyÖn, con ng−êi h−íng mét c¸ch trùc tiÕp tíi Th−îng §Õ, cho nªn Th−îng §Õ ®èi víi con ng−êi lμ nguyªn nh©n trùc tiÕp thùc hiªn lêi cÇu nguyÖn"⁽¹⁶⁾. Theo c¸ch nh×n hiÖn ®¹i th×

sù cÇu nguyÖn thÓ hiÖn chøc n¨ng an ñi -

(5)

®Òn bï h− ¶o cña t«n gi¸o, trong sù cÇu nguyÖn ®ã hoÆc phÇn nμo lμm dÞu bít ®i mäi nçi ®au khæ, mÊt m¸t cña con ng−êi mμ nã ®· g¸nh chÞu tr−íc ®ã trong cuéc sèng, hoÆc thÓ hiÖn nh÷ng lêi c¶m ¬n cña con ng−êi ®èi víi thÇn th¸nh, hoÆc xin thÇn th¸nh x¸ téi cho, bëi vËy cÇu nguyÖn lμ h×nh thøc phæ biÕn cña mäi t«n gi¸o vμ còng nhê h×nh thøc tÝn ng−ìng nμy mμ t«n gi¸o thu hót ®−îc ®a sè c«ng chóng.

Sù sïng b¸i nh− ®· nãi trªn g¾n liÒn víi nh÷ng h×nh thøc t«n gi¸o ban ®Çu trong x· héi nguyªn thuû. Feuerbach cho r»ng, h×nh thøc t«n gi¸o ban ®Çu (nãi theo ng«n ng÷ cña Hegel chÝnh lμ t«n gi¸o tù nhiªn) ®ã lμ b¸i vËt gi¸o (fetishism), tøc sïng b¸i c¸c ®èi t−îng cña giíi tù nhiªn cã t¸c ®éng lín ®Õn ®êi sèng cña con ng−êi nh− mÆt tr¨ng, mÆt trêi, sÊm chíp, c¸c c©y cæ thô (thÇn c©y

®a, ma c©y ®Ò). TiÕp ®Õn lμ h×nh thøc thê vËt tæ (totemism), tøc sïng b¸i c¸c lo¹i

®éng vËt cã ¶nh h−ëng lín ®Õn ®êi sèng vμ nÒn s¶n xuÊt cña con ng−êi nh− chim, thó, c¸. ChÝnh ®iÓm nμy thÓ hiÖn niÒm vui, sù biÕt ¬n vμ t×nh yªu cña con ng−êi

®èi víi thiªn nhiªn, bëi thiªn nhiªn chÝnh lμ nguån sèng cña con ng−êi, niÒm ®éng viªn an ñi hä trong cuéc sèng, trong lao

®éng s¶n xuÊt khi hä h¸i l−îm ®−îc nhiÒu c©y tr¸i, s¨n b¾t ®−îc nhiÒu mu«ng thó. TiÕp sau phong tôc thê vËt tæ lμ viÖc thê cóng tæ tiªn nh»m môc ®Ých t−ëng nhí còng nh− b¸o ©n nh÷ng ng−êi ®·

sinh thμnh, nu«i d−ìng mét dßng hä, mét téc ng−êi nμo ®ã - ®©y lμ h×nh thøc ®Æc thï cña t«n gi¸o Ph−¬ng §«ng.

Theo Feuerbach, nh÷ng h×nh thøc tÝn ng−ìng s¬ khai nh− ®· nãi trªn lμ c¬ së cho viÖc xuÊt hiÖn ®a thÇn gi¸o (politheism) vμ sù xuÊt hiÖn ®a thÇn gi¸o

lμ b−íc chuyÓn tiÕp trung gian ®Ó tõ ®ã h×nh thμnh ®éc thÇn gi¸o (monotheism).

Sù xuÊt hiÖn cña ®éc thÇn gi¸o thÓ hiÖn b−íc tiÕn v−ît bËc hay mét b−íc ®ét ph¸

trong ®êi sèng t©m lÝ, trong nhËn thøc còng nh− trong ®êi sèng hiÖn thùc cña con ng−êi , nã ph¶n ¸nh søc m¹nh v−ît tréi cña con ng−êi ®èi víi giíi tù nhiªn.

VÒ vÊn ®Ò nμy Feuerbach viÕt: "NiÒm tin vμo Th−îng §Õ hoÆc lμ niÒm tin vμo tù nhiªn (b¶n chÊt kh¸ch quan) víi tÝnh c¸ch lμ mét tån t¹i ng−êi (chñ quan), hoÆc lμ niÒm tin vμo tån t¹i ng−êi víi tÝnh c¸ch lμ b¶n chÊt tù nhiªn. NiÒm tin thø nhÊt lμ niÒm tin cña t«n gi¸o tù nhiªn hay chñ nghÜa ®a thÇn, niÒm tin thø hai lμ niÒm tin cña t«n gi¸o tinh thÇn con ng−êi hay lμ chñ nghÜa ®éc thÇn. Chñ nghÜa ®a thÇn hiÕn th©n m×nh cho tù nhiªn, nã d©ng tÆng cho tù nhiªn con m¾t vμ tr¸i tim ng−êi; chñ nghÜa ®éc thÇn hiÕn th©n tù nhiªn cho chÝnh m×nh, b»ng tr¸i tim vμ con m¾t ng−êi. Chñ nghÜa ®éc thÇn ph©n ®Þnh søc m¹nh vμ quyÒn lùc tr−íc tù nhiªn. Chñ nghÜa ®a thÇn ®Æt tån t¹i con ng−êi trong sù lÖ thuéc tù nhiªn. Chñ nghÜa ®éc thÇn

®Æt tù nhiªn trong sù lÖ thuéc tån t¹i ng−êi; chñ nghÜa ®a thÇn kh¼ng ®Þnh: NÕu kh«ng cã tù nhiªn th× sÏ kh«ng cã t«i; chñ nghÜa ®éc thÇn kh¼ng ®Þnh ng−îc l¹i: NÕu kh«ng cã t«i th× sÏ kh«ng cã vò trô, kh«ng cã tù nhiªn"⁽¹⁷⁾. Ph©n tÝch luËn ®iÓm trªn cña Feuerbach chóng ta thÊy, sù xuÊt hiÖn cña c¸c h×nh thøc t«n gi¸o kh¸c nhau ph¶n

¸nh b−íc chuyÓn t©m lÝ cña x· héi loμi ng−êi tõ h×nh th¸i ®¬n gi¶n tù ph¸t lªn h×nh th¸i phøc t¹p tù gi¸c.

Dùa trªn viÖc nghiªn cøu cô thÓ c¸c h×nh thøc t«n gi¸o cña c¸c d©n téc kh¸c nhau trªn thÕ giíi, Feuerbach ®i ®Õn kÕt 17. Feuerbach. S®d., t. II, tr. 481.

(6)

luËn r»ng: Sù kh¸c nhau gi÷a c¸c thÇn th¸nh ph¶n ¸nh sù kh¸c nhau gi÷a c¸c kh¸t väng cña con ng−êi. Bëi thÕ ng−êi Hy L¹p kh«ng c«ng nhËn (kh«ng kÝnh phôc) thÇn th¸nh cña ng−êi La M·, v× thÇn th¸nh cña ng−êi La M· kh«ng phï hîp víi lßng mong muèn cña ng−êi Hy L¹p. Nh×n chung t«n gi¸o ®a thÇn cã tÝnh ®Þa ph−¬ng, uy quyÒn cña thÇn linh chØ giíi h¹n trong l·nh ®Þa cña m×nh. Sù xuÊt hiÖn cña Kit«

gi¸o (Christianism) lμ mét b−íc chuyÓn c¬

b¶n tõ ®a thÇn gi¸o ®Õn ®éc thÇn gi¸o.

Th−îng §Õ (mμ cô thÓ lμ §øc Chóa Trêi trong Kit« gi¸o) kh«ng cßn giíi h¹n trong mét d©n téc mμ ®· ®−îc toμn cÇu ho¸. VÒ b¶n chÊt cña t«n gi¸o nμy, Feuerbach viÕt:

"§èi víi ng−êi theo ®¹o Kit« cã mét nguyªn nh©n tù do cña giíi tù nhiªn, mét vÞ chóa tÓ cña giíi tù nhiªn mμ giíi tù nhiªn buéc ph¶i tu©n theo ý chÝ vμ lêi nãi cña vÞ ®ã, cã mét Th−îng §Õ kh«ng bÞ rμng buéc bëi tÝnh tÊt yÕu, bëi quan hÖ nh©n qu¶, bëi d©y xÝch trãi buéc. Trong khi ®ã, Th−îng §Õ ®a thÇn gi¸o g¾n liÒn víi tÝnh tÊt yÕu cña giíi tù nhiªn vμ thËm chÝ kh«ng cã kh¶ n¨ng cøu tho¸t nh÷ng ®Ö tö cña m×nh khái ®Þnh mÖnh cña tö thÇn"⁽¹⁸⁾. H¬n thÕ, trong Kit«

gi¸o ®· cã mét hÖ thèng gi¸o lÝ t−¬ng ®èi

®Çy ®ñ, hÖ thèng gi¸o lÝ ®ã ®−îc cñng cè b»ng nh÷ng huyÒn tÝch vÒ phÐp mμu cña chóa: "PhÐp mμu lμ mét phÇn tån t¹i cña Kit« gi¸o, lμ néi dung c¬ b¶n cñng cè niÒm tin cña t«n gi¸o nμy... PhÐp mμu ®ã lμm no lßng nh÷ng ng−êi ®ang ®ãi, s¸ng m¾t nh÷ng ng−êi mï, lμm cho ng−êi c©m nghe

®−îc, ng−êi ®iÕc thÈm ©m, cøu nguy nh÷ng ng−êi gÆp n¹n, lμm cho ng−êi chÕt sèng l¹i theo mong −íc cña nh÷ng ng−êi th©n. Cho nªn, phÐp mμu lμm tho¶ m·n mäi mong

−íc cña con ng−êi mμ kh«ng ph¶i lóc nμo hä còng cã thÓ thùc hiÖn ®−îc"⁽¹⁹⁾.

Nh− vËy, sù xuÊt hiÖn cña Kit« gi¸o ph¶n ¸nh mét hÖ t©m lÝ chung cña ®¹i ®a sè c«ng chóng muèn cã mét vÞ thÇn hé mÖnh, b¶o vÖ quyÒn lîi chung cho tÊt c¶

mäi ng−êi trong giai ®o¹n lÞch sö khi c¸c bé téc, bé l¹c ®Õn thêi k× tan r·, tõ ®ã cã thÓ thiÕt lËp mét céng ®ång ng−êi to lín h¬n - d©n téc vμ liªn minh gi÷a c¸c d©n téc, tøc quèc gia vμ quèc tÕ.

1.2. Nguån gèc nhËn thøc cña t«n gi¸o.

Quan niÖm vÒ nguån gèc nhËn thøc cña t«n gi¸o ë Feuerbach g¾n liÒn mét çch trùc tiÕp víi quan ®iÓm nhËn thøc luËn cña «ng, theo ®ã th× nhËn thøc cña con ng−êi lμ kÕt qu¶ t¸c ®éng cña thÕ giíi bªn ngoμi lªn çc gi¸c quan nhËn biÕt, lμm ph¸t sinh ra c¶m gi¸c. §iÒu ®ã cã nghÜa lμ, con ng−êi cã thÓ nhËn thøc ®−îc giíi tù nhiªn mét çch trän vÑn th«ng qua çc gi¸c quan nhËn biÕt cña m×nh.

Víi nghÜa nh− vËy, Feuerbach viÕt: "¸nh s¸ng tån t¹i kh«ng ph¶i ®Ó cho con m¾t nh×n, song con m¾t tån t¹i bëi v× cã ¸nh s¸ng, t−¬ng tù nh− vËy, kh«ng khÝ tån t¹i kh«ng ph¶i ®Ó cho con ng−êi hÝt thë, con ng−êi hÝt thë bëi v× cã kh«ng khÝ, bëi v×

kh«ng cã kh«ng khÝ th× sÏ kh«ng cã cuéc sèng. Tån t¹i mét mèi quan hÖ tÊt yÕu gi÷a thÕ giíi v« c¬ vμ thÕ giíi h÷u c¬. Mèi quan hÖ nμy chÝnh lμ c¬ së, lμ b¶n chÊt cña cuéc sèng. Bëi vËy, chóng ta kh«ng cã c¨n cø nμo ®Ó gi¶ ®Þnh r»ng, nÕu nh− con ng−êi cã nhiÒu c¶m gi¸c hay nhiÒu c¬

quan th× nã sÏ hiÓu biÕt ®−îc nhiÒu thuéc tÝnh hay nhiÒu sù vËt cña tù nhiªn h¬n...

con ng−êi ®· cã võa ®ñ nh÷ng gi¸c quan cÇn thiÕt ®Ó c¶m nhËn thÕ giíi trong tÝnh

(7)

toμn vÑn vμ tÝnh tæng thÓ cña nã"⁽²⁰⁾. Dùa trªn c¬ së lÝ luËn ®ã, Feuerbach tiÕn hμnh ph©n tÝch nguån gèc nhËn thøc cña t«n gi¸o, «ng cho r»ng, viÖc ph¸t sinh ra c¸c quan niÖm vÒ t«n gi¸o nãi chung, vÒ Th−îng §Õ nãi riªng g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña t− duy trõu t−îng. Nhê sù ph¸t triÓn cña t− duy trõu t−îng, con ng−êi ®· kh¸i qu¸t ho¸, trõu t−îng ho¸

c¸c sù vËt, hiÖn t−îng riªng lÎ trong giíi tù nhiªn thμnh nh÷ng kh¸i niÖm chung.

Nh−ng sai lÇm cña con ng−êi lμ ë chç ®·

tuyÖt ®èi ho¸ c¸c kh¸i niÖm ®ã, biÕn chóng thμnh nh÷ng tån t¹i tinh thÇn ®éc lËp. Feuerbach lÊy sù h×nh thμnh kh¸i niÖm kh«ng gian- thêi gian lμm vÝ dô:

"MÆc dÇu con ng−êi ®· tõ nh÷ng sù vËt cã tÝnh kh«ng gian vμ thêi gian ®Ó kh¸i qu¸t ho¸ thμnh kh¸i niÖm kh«ng gian vμ thêi gian, song con ng−êi l¹i biÕn c¸c kh¸i niÖm nμy thμnh nguyªn nh©n ®Çu tiªn vμ

®iÒu kiÖn tån t¹i cña c¸c sù vËt ®ã. V×

vËy, con ng−êi quan niÖm r»ng, thÕ giíi tøc lμ toμn bé c¸c sù vËt hiÖn thùc, c¸c vËt thÓ, néi dung cña thÕ giíi ®· xuÊt hiÖn trong kh«ng gian, trong thêi gian.

ThËm chÝ ngay c¶ Hegel còng cho r»ng vËt chÊt kh«ng xuÊt hiÖn trong kh«ng gian vμ thêi gian mμ tõ kh«ng gian vμ thêi gian. ChÝnh v× thÕ con ng−êi g¸n cho kh«ng gian vμ thêi gian mét kh¸i niÖm chung t¸ch khái c¸c ®èi t−îng riªng biÖt c¶m tÝnh, trong triÕt häc kh«ng gian vμ thêi gian ®−îc hiÓu d−íi d¹ng lμ nh÷ng b¶n chÊt chung, trong t«n gi¸o ®a thÇn - d−íi d¹ng c¸c thÇn th¸nh, trong t«n gi¸o

®éc thÇn - d−íi d¹ng c¸c tÝnh chÊt cña thÇn, vμ còng chÝnh v× vËy con ng−êi

®ång nhÊt kh«ng gian vμ thêi gian víi thÇn th¸nh"⁽²¹⁾. Nh− vËy, kh¸i niÖm kh«ng gian vμ thêi gian víi tÝnh c¸ch lμ

nh÷ng kh¸i niÖm trõu t−îng ®· bÞ con ng−êi biÕn thμnh nh÷ng kh¸i niÖm tån t¹i ®éc lËp. Tõ ®ã Feuerbach ®i ®Õn kÕt luËn: "Chóng ta cã nh÷ng vÝ dô trùc quan sinh ®éng ®Ó chøng minh r»ng, trong nh÷ng biÓu t−îng t«n gi¸o nãi chung, con ng−êi biÕn çi chñ quan thμnh çi kh¸ch quan, nghÜa lμ lμm çi tån t¹i trong t−

duy, trong tri gi¸c, trong t−ëng t−îng cña m×nh thμnh c¸i tån t¹i ngoμi t− duy, ngoμi tri gi¸c, ngoμi t−ëng t−îng"⁽²²⁾.

Theo Feuerbach vÊn ®Ò nªu trªn lμ nh÷ng vÝ dô ®iÓn h×nh cho viÖc h×nh thμnh kh¸i niÖm vÒ Th−îng §Õ víi tÝnh çch lμ mét kh¸i niÖm tèi cao thèng trÞ toμn thÕ giíi. Kh¸i niÖm Th−îng §Õ xuÊt hiÖn ban ®Çu nh− lμ mét tËp hîp çc tÝnh chÊt ®iÓn h×nh cña nhiÒu sù vËt, hiÖn t−îng trong tù nhiªn vμo mét thùc thÓ thèng nhÊt, vμo mét çi tªn. Bëi vËy,

"Th−îng §Õ ®èi víi t− duy trõu t−îng chÝnh lμ ®èi t−îng c¬ b¶n... lμ tËp hîp c¸c tªn gäi, c¸c tªn gäi h×nh dung phi tån t¹i, phi vËt chÊt, phi thùc thÓ, tæng hîp t¹o thμnh thùc thÓ tèi cao - thùc thÓ cña mäi thùc thÓ"⁽²³⁾.

ViÖc ph¸t sinh ra çc quan niÖm thÇn th¸nh, theo Feuerbach, g¾n liÒn mét çch chÆt chÏ víi b¶n chÊt nhËn thøc cña con ng−êi vμ tÝnh môc ®Ých trong çc ho¹t

®éng cña nã. §ã lμ viÖc khi con ng−êi muèn kiÕn t¹o mét vËt dông nμo ®ã th×

tr−íc hÕt trong ®Çu ãc anh ta liÒn xuÊt hiÖn khu«n mÉu cña vËt ®ã (c¸i mμ Aristote gäi lμ nguyªn nh©n h×nh thøc) còng nh− môc ®Ých cña nã (c¸i mμ Aristote gäi lμ nguyªn nh©n môc ®Ých)

21. Feuerbach. S®d., t. I, tr. 621.

(8)

®éng). Nh−ng nÕu kh«ng hiÓu mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¸c qu¸ tr×nh trªn th×

dÔ r¬i vμo quan ®iÓm môc ®Ých luËn, tuyÖt ®èi ho¸ nguyªn nh©n h×nh thøc vμ nguyªn nh©n môc ®Ých, cho r»ng v¹n vËt trong thÕ giíi ®−îc s¸ng t¹o nªn theo khu«n mÉu vμ môc ®Ých ban ®Çu cña Th−îng §Õ. Feuerbach viÕt: "NiÒm tin vμo quan niÖm cho r»ng thÕ giíi, giíi tù nhiªn ®−îc t¹o nªn bëi mét thùc thÓ tinh thÇn cã lÝ tÝnh cßn cã mét c¬ së kh¸c ngoμi nh÷ng c¬ së mμ t«i gäi lμ triÕt häc.

§ã lμ con ng−êi khi s¸ng t¹o nªn c¸c vËt dông, th× trong ®Çu ãc anh ta lu«n cã t−

t−ëng, h×nh ¶nh, kh¸i niÖm vÒ vËt dông

®ã. VÝ dô, nÕu con ng−êi x©y dùng çi nhμ th× trong ®Çu ãc anh ta liÒn xuÊt hiÖn ý t−ëng, h×nh ¶nh çi nhμ mμ anh ta sÏ x©y dùng - khu«n mÉu cña çi nhμ phô thuéc vμo tÝnh môc ®Ých mμ con ng−êi cÇn:

dïng ®Ó ë hay héi häp... TÝnh môc ®Ých nμy khi ®−îc vËn dông vμo sù s¸ng t¹o cña giíi tù nhiªn chÝnh lμ c¬ së cña sù chøng minh thÇn luËn"⁽²⁴⁾.

Khi ph©n tÝch nguån gèc nhËn thøc luËn cña t«n gi¸o Feuerbach ®ång thêi cßn muèn chØ ra nh÷ng nh©n tè chñ quan trong qu¸ tr×nh nhËn thøc ®· gãp phÇn xuyªn t¹c, ph¶n ¸nh sai lÖch hiÖn thùc kh¸ch quan - ®ã lμ vai trß cña sù hoang t−ëng vμ trÝ t−ëng t−îng; «ng viÕt:

"Nguyªn nh©n lÝ luËn hay nguån gèc cña t«n gi¸o, cña ®èi t−îng t«n gi¸o, cña thÇn th¸nh chÝnh lμ sù hoang t−ëng, lμ søc m¹nh cña trÝ t−ëng t−îng"⁽²⁵⁾.

Feuerbach kh«ng ph¶i lμ ng−êi ®Çu tiªn quan t©m ®Õn vai trß cña trÝ t−ëng t−îng ®èi víi viÖc h×nh thμnh çc h×nh t−îng, çc ý niÖm, çc kh¸i niÖm t«n gi¸o,

bëi tr−íc «ng çc nhμ duy vËt Ph¸p vμ Spinoza còng ®· nh×n thÊy ®iÒu nμy. Hä cho r»ng, çc c©u chuyÖn trong Kinh Th¸nh còng nh− çc huyÒn tÝch riªng biÖt kh¸c ®−îc s¸ng t¹o nªn bëi trÝ t−ëng t−îng cña con ng−êi, chóng ph¶n ¸nh nh÷ng lùc l−îng tù nhiªn mμ con ng−êi ch−a hiÓu ®−îc. Nh−ng Feuerbach ®i xa h¬n çc nhμ duy vËt Ph¸p vμ Spinoza ë chç, «ng ®· xem xÐt sù hoang t−ëng trong mèi quan hÖ víi sù ngu dèt vμ ph©n tÝch mét çch cÆn kÏ sù hoang t−ëng còng nh− trÝ t−ëng t−îng cña con ng−êi, «ng cho r»ng "sù ngu dèt cña con ng−êi lμ v«

tËn, vμ søc t−ëng t−îng cña con ng−êi lμ v« biªn; søc m¹nh cña giíi tù nhiªn do sù ngu dèt mμ mÊt chç dùa vμ do hoang t−ëng mμ mÊt giíi h¹n ®· trë thμnh søc m¹nh cña th¸nh thÇn... nãi tãm l¹i, b¶n chÊt kh¸ch quan coi nh− lμ chñ quan, b¶n chÊt cña giíi tù nhiªn ®−îc t¸ch khái giíi tù nhiªn coi nh− lμ b¶n chÊt cña con ng−êi - ®ã lμ thùc thÓ cña Th−îng §Õ, lμ b¶n chÊt cña t«n gi¸o, lμ bÝ mËt cña chñ nghÜa thÇn bÝ vμ thuËt t− biÖn"⁽²⁶⁾. "T«n gi¸o chØ xuÊt hiÖn trong bãng ®ªm cña sù ngu dèt, cña sù cÊp thiÕt, cña sù bÊt lùc vμ thiÕu v¨n ho¸; t«n gi¸o xuÊt hiÖn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn mμ søc t−ëng t−îng thèng trÞ mäi søc m¹nh vμ tr¹ng th¸i tinh thÇn dÔ kÝch ®éng kh¸c cña con ng−êi"⁽²⁷⁾.

Tõ tÇm nh×n cña mét nhμ duy vËt, Feuerbach ®· nh×n thÊy mèi quan hÖ trùc tiÕp gi÷a ®iÒu kiÖn tù nhiªn vμ søc t−ëng t−îng cña con ng−êi. Theo «ng "søc t−ëng t−îng mμ con ng−êi vËn dông ®Ó s¸ng t¹o

26. Feuerbach. S®d., t. II. tr. 850.

(9)

nªn Th−îng §Õ ban ®Çu liªn quan trùc tiÕp víi giíi tù nhiªn. §ã lμ c¸c hiÖn t−îng tù nhiªn mμ con ng−êi c¶m thÊy lÖ thuéc, c¸c hiÖn t−îng g©y nªn Ên t−îng

®Æc biÖt cho ®êi sèng con ng−êi nh− n−íc, löa, ®Êt, mÆt trêi, mÆt tr¨ng..."⁽²⁸⁾.

"Th−îng §Õ siªu h×nh kh«ng ph¶i lμ c¸i g× kh¸c mμ lμ tæng thÓ c¸c thuéc tÝnh chung rót ra tõ giíi tù nhiªn; tæng thÓ ®ã

®· ®−îc con ng−êi t¸ch ra khái thùc thÓ c¶m tÝnh, khái tÝnh vËt chÊt cña giíi tù nhiªn vμ nhê søc t−ëng t−îng cña con ng−êi biÕn giíi tù nhiªn thμnh mét chñ thÓ tån t¹i ®éc lËp, tøc Th−îng §Õ"⁽²⁹⁾.

"Th−îng §Õ lμ giíi tù nhiªn trõu t−îng, nghÜa lμ giíi tù nhiªn ®−îc trõu t−îng ho¸ tõ trùc quan c¶m tÝnh, ®−îc t− t−ëng ho¸ vμ biÕn thμnh mét kh¸ch thÓ, thμnh mét thùc thÓ cña lÝ trÝ"⁽³⁰⁾.

1.3. Nguån gèc x· héi cña t«n gi¸o.

®Æt ra vÊn ®Ò nμy ®Ó sau ®ã M¸c cã c¬ së lÝ luËn ph¸t triÓn thªm tõ quan ®iÓm duy vËt lÞch sö cña m×nh.

®êi sèng chÝnh trÞ - x· héi kÐo theo sù thay ®æi chøc n¨ng cña thÇn th¸nh.

Ng−êi ®a thÇn gi¸o lμ n« lÖ cña tù nhiªn, thÇn th¸nh ë giai ®o¹n nμy còng cã chøc n¨ng tù nhiªn. B−íc sang giai ®o¹n ®éc thÇn gi¸o, khi trong x· héi xuÊt hiÖn nh÷ng chóa ®Êt th× sù lÖ thuéc cña c«ng chóng vμo c¸c lùc l−îng tù nhiªn chuyÓn sang sù lÖ thuéc cña hä vμo c¸c ®iÒu kiÖn

x· héi. Feuerbach nãi rÊt chÝ lÝ r»ng, ¸nh s¸ng mÆt trêi lμm lo¸ m¾t ng−êi n« lÖ cña giíi tù nhiªn ®Õn nçi hμng ngμy nã ph¶i cÇu nguyÖn mÆt trêi, ng−êi n« lÖ chÝnh trÞ còng bÞ ngai vμng cña hoμng ®Õ lμm lo¸

m¾t ®Õn nçi nã ph¶i phñ phôc tr−íc nhμ vua nh− tr−íc c¸i lùc l−îng linh thiªng mμ sù tån t¹i cña nã phô thuéc vμo ®ã.

§èi víi ng−êi n« lÖ th× chñ còng lμ thÇn,

®èi víi ng−êi theo ®¹o Kit« th× vua chÝnh lμ thÇn ë chèn trÇn gian. "BÝ mËt cña ®øc chóa ba ng«i lμ bÝ mËt cña ®êi sèng x· héi - bÝ mËt cña t«i vμ b¹n"⁽³¹⁾.

Dùa trªn viÖc ph©n tÝch mét c¸ch toμn diÖn vÒ nguån gèc ph¸t sinh cña t«n gi¸o, Feuerbach cã c¬ së khoa häc ®Ó ®i ®Õn kÕt luËn: "Kh«ng ph¶i Th−îng §Õ ®· s¸ng t¹o nªn con ng−êi theo h×nh d¸ng cña m×nh nh− ®· miªu t¶ trong Kinh Th¸nh, mμ chÝnh con ng−êi ®· s¸ng t¹o nªn Th−îng §Õ theo h×nh d¸ng cña m×nh...

mäi Th−îng §Õ ®Òu lμ tån t¹i ®−îc s¸ng t¹o nªn b»ng trÝ t−ëng t−îng... chÝnh søc m¹nh cña trÝ t−ëng t−îng ®· h−íng vμo nh÷ng tÝnh chÊt c¬ b¶n cña con ng−êi.

ng−îc l¹i, hä miªu t¶ Th−îng §Õ víi bé mÆt t−¬i tØnh, s¸ng ngêi. TÝnh ®a d¹ng cña con ng−êi quy ®Þnh tÝnh ®a d¹ng cña Th−îng §Õ"⁽³²⁾.

(K× sau ®¨ng tiÕp)