VÒ nhu cÇu NhËn thøc cña con ng−êi

(1)

VÒ nhu cÇu NhËn thøc cña con ng−êi

Pháng vÊn GS. TS. Hå SÜ Quý^(*). B¸o Khoa häc vµ ®êi sèng, sè 151 (2522), thø b¶y 18/12/2010.

Ng−êi thùc hiÖn: NhËt Minh

Ng−êi ViÖt kh«ng thÝch triÕt häc?

PV.: Víi nhiÒu ng−êi, m«n triÕt häc lµ m«n kh« khan vµ khã häc nhÊt. §ã lµ do c¸ch d¹y cña ta hay do ng−êi ViÖt kh«ng cã tè chÊt ®Ó häc triÕt?

GS. Hå SÜ Quý: Ng−êi ViÖt häc g×

còng giái. §iÒu nµy ®· ®−îc chøng minh ë nhiÒu céng ®ång ng−êi ViÖt trªn kh¾p thÕ giíi. TÊt nhiªn lµ còng cã ng−êi dèt, nh−ng so s¸nh ë ph¹m vi nhãm, céng

®ång t−¬ng ®−¬ng th× ng−êi ViÖt bao giê còng giái. NÕu b¹n theo dâi t×nh h×nh ë

§øc gÇn ®©y th× cã thÓ thÊy viÖc häc giái cña céng ®ång ng−êi gèc ViÖt l¹i cßn

®ang trë thµnh vÊn ®Ò ®èi víi céng ®ång Thæ NhÜ Kú, mét céng ®ång còng rÊt th«ng minh vµ n¨ng ®éng, vµ víi c¸c céng ®ång nhËp c− kh¸c.

T«i muèn nãi r»ng, kh«ng cã lý do g×

thuéc t− duy hoÆc tè chÊt bÈm sinh khiÕn ng−êi ViÖt khã häc triÕt häc. Ch¾c ch¾n lµ vÊn ®Ò thuéc vÒ ng−êi d¹y, thuéc vÒ c¸i ®−îc d¹y, ph−¬ng ph¸p d¹y vµ m«i tr−êng gi¶ng d¹y. KÓ c¶ víi triÕt häc Marx.

DÉn ra mét tr−êng hîp ë ®©y còng lµ cÇn thiÕt. T«i ®−îc biÕt, GS. TrÇn V¨n §oµn, mét ng−êi gèc ViÖt hiÖn ®ang

®−îc coi lµ “bËc siªu” trong viÖc d¹y

triÕt häc ë §µi Loan, §øc, Ph¸p, Mü, Italia... §iÒu thó vÞ lµ «ng gi¶ng triÕt häc Marx còng cùc hay. MÊy kho¸ gÇn

®©y «ng lu«n ®−îc bÇu lµ ñy viªn th−êng trùc cña Héi triÕt häc thÕ giíi, vÞ trÝ mµ ë vµi kho¸ tr−íc, ngay c¶ Trung Quèc, Ên §é, NhËt B¶n còng ®«i khi kh«ng cã

®¹i diÖn. NÕu kh«ng coi lµ ngo¹i lÖ th×

GS. TrÇn V¨n §oµn lµ tr−êng hîp ®iÓn h×nh cho viÖc ng−êi ViÖt häc triÕt häc vµ cã t− duy triÕt häc.^(*)

Nãi cho c«ng b»ng th× ®· cã lóc viÖc d¹y vµ häc triÕt häc ë khoa TriÕt, §¹i häc Khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi còng kh«ng ®Õn nçi nµo...…

PV.: Nh−ng còng cã nhiÒu ý kiÕn cho r»ng ng−êi ViÖt Nam kh«ng thÝch tranh luËn vÒ triÕt häc?

Vµo nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû tr−íc, GS. TrÇn §×nh H−îu ®· nãi r»ng ng−êi ViÖt ta x−a nay kh«ng “say mª tranh biÖn triÕt häc”^(**) vµ ®ã lµ mét nguyªn

(*) GS., TS., ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi.

(**)“Ng−êi ViÖt Nam kh«ng cã t©m lý kiÒn thµnh, cuång tÝn t«n gi¸o, mµ còng kh«ng say mª tranh biÖn triÕt häc. C¸c t«n gi¸o ®Òu cã mÆt, nh−ng th−êng lµ biÕn thµnh mét lèi thê cóng, Ýt ai quan t©m ®Õn gi¸o lÝ. Kh«ng cã mét ngµnh khoa häc, kÜ

(2)

nh©n khiÕn ta khã ®¹t ®−îc nh÷ng ®Ønh thËt cao cña trÝ tuÖ.

PV.: Theo «ng ®iÒu ®ã cã ®óng kh«ng?

GS. Hå SÜ Quý: Kh¼ng ®Þnh nµy vÒ

®¹i thÓ nªn coi lµ ®óng. NghÜa lµ, dÉu sao ng−êi ViÖt vÉn thiÕu mét kiÓu v¨n hãa t− duy (kh«ng ph¶i t− duy mµ lµ v¨n hãa t− duy) ®Èy sù ph©n tÝch, chiªm nghiÖm, lý gi¶i vÒ sù viÖc ®Õn tËn cïng logic kh¸ch quan cña nã. Nãi c¸ch kh¸c, t− duy cña ng−êi ViÖt rÊt hiÕm khi ®−îc

®Èy ®Õn tËn cïng chiÒu s©u cña lý trÝ.

Nh−ng nãi ng−êi ViÖt kh«ng thÝch tranh biÖn triÕt häc, th× l¹i ph¶i bµn thªm.

PV.: T¹i sao vËy, th−a «ng?

GS. Hå SÜ Quý: ë ta, triÕt häc kh«ng gièng nh− ë ph−¬ng T©y. Cã ng−êi cßn coi ViÖt Nam, thËm chÝ, c¶

Trung Hoa n÷a còng kh«ng cã triÕt häc, víi nghÜa lµ kh«ng cã thø t− duy vµ v¨n hãa t− duy theo kiÓu “Yªu mÕn sù th«ng th¸i” (nghÜa gèc cña tõ Philosophy), khëi nguån tõ TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i.

Nh−ng kh«ng thÝch tranh biÖn triÕt häc th× ch−a ch¾c. Cã ®iÒu, triÕt häc ë ta, nÕu cã, th−êng thiªn vÒ triÕt lý, hay nh−

GS. Hoµng Ngäc HiÕn gÇn ®©y hay nãi:

thuËt, gi¶ khoa häc nµo ph¸t triÓn ®Õn thµnh cã truyÒn thèng. ¢m nh¹c, héi häa, kiÕn tróc ®Òu kh«ng ph¸t triÓn ®Õn tuyÖt kÜ. Trong c¸c ngµnh nghÖ thuËt, c¸i ph¸t triÓn nhÊt lµ th¬ ca. HÇu nh−

ng−êi nµo còng cã thÓ, còng cã dÞp lµm d¨m ba c©u th¬. Nh−ng sè nhµ th¬ ®Ó l¹i nhiÒu t¸c phÈm th×

l¹i kh«ng cã. X· héi cã träng v¨n ch−¬ng, nh−ng còng ch−a bao giê t«n ai lµ thi b¸, vµ b¶n th©n c¸c nhµ th¬ còng kh«ng ai nghÜ cuéc ®êi, sù nghiÖp cña m×nh lµ ë thi ca. Ch−a bao giê trong lÞch sö d©n téc, mét ngµnh v¨n ho¸ nµo ®ã trë thµnh ®µi danh dù, thu hót, quy tô c¶ nÒn v¨n ho¸”. TrÇn §×nh H−îu. §Õn hiÖn ®¹i tõ truyÒn thèng. KX.07 xuÊt b¶n. Hµ Néi, 1994. tr.160.

triÕt häc ë ta lµ mét kiÓu minh triÕt (Wisdom), Minh TriÕt ViÖt.

B»ng cí lµ nh÷ng ng−êi −a lý sù, theo nghÜa tèt cña tõ, rÊt hay khuyÕn khÝch hoÆc an ñi ng−êi kh¸c vÒ nh÷ng g×

nªn ®−îc coi lµ thµnh - b¹i, kh«n - d¹i,

®−îc - mÊt, h¬n – thua... §©u ®©u ta còng cã thÓ b¾t gÆp nh÷ng ng−êi thÝch kh¸i qu¸t nh÷ng sù viÖc to nhá ë ®êi ®Ó

“®óc” nªn nh÷ng lêi r¨n cho m×nh vµ cho ng−êi kh¸c. Tõ sù thiÕu hôt liªm chÝnh cña mÊy ng−êi lµm quan ®Õn thãi

®áng ®¶nh cña mét vµi cËu Êm. Tõ c¸i ngí ngÈn cña nh÷ng ng−êi tµi ba ®Õn sù th©m thuý cña bµ b¸n hµng rong. Tõ gi¸

trÞ cña b»ng cÊp thêi nay ®Õn thùc chÊt cña nh÷ng con sè t¨ng tr−ëng kinh tÕ...

TÊt c¶ nh÷ng suy t− kiÓu ®ã thùc chÊt lµ suy t− triÕt häc. Bëi triÕt häc lµ sù suy ngÉm ë tÇm ph−¬ng ph¸p luËn, thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan vÒ mäi thø trong quan hÖ nh©n qu¶ kh«ng thÓ chèi c·i ®−îc cña chóng.

Theo t«i ng−êi ViÖt rÊt thÝch t− duy theo kiÓu nµy, chø kh«ng ph¶i ng−îc l¹i.

Mét tr−êng ®¹i häc ë ph−¬ng T©y ®·

qu¶ng c¸o cho khoa triÕt cña hä: §· bao giê b¹n ®Æt c©u hái, t¹i sao m×nh l¹i cã mÆt trªn ®êi ë ®©y vµ b©y giê, chø kh«ng ph¶i ë n¬i kh¸c vµ vµo lóc kh¸c?

ý nghÜa cuéc ®êi b¹n n»m ë ®©u - tiÒn b¹c, cña c¶i hay sù giµu cã vÒ tinh thÇn?

B¹n nhÊt ®Þnh sÏ thµnh ®¹t hay ch−a ch¾c ®· thµnh ®¹t? B¹n cã tin lµ Chóa lu«n lu«n ®óng hay kh«ng? Vò trô lín

®Õn chõng nµo vµ n¬i b¹n ®ang ë sÏ ra sao sau khi b¹n kh«ng cßn trªn ®êi nµy n÷a?... H·y ghi tªn nhËp häc ë khoa chóng t«i nÕu b¹n cã nh÷ng c©u hái t−¬ng tù nh− vËy.

T«i muèn nãi r»ng, lêi qu¶ng c¸o trªn lµ nh»m ®¸nh thøc b¶n n¨ng t−

(3)

duy trõu t−îng ë mçi con ng−êi. §· lµ ng−êi, bÈm sinh, dï kh«ng ý thøc, ai ai còng ph¶i t×m c¸ch ®Þnh h−íng hµnh vi vµ th¸i ®é cña m×nh ®Ó t×m hiÓu nh÷ng

®iÒu ch−a biÕt trªn c¬ së gi¶i thÝch nh÷ng ®iÒu ®· biÕt. C¸i ®ã rÊt gÇn víi triÕt häc. S¾p xÕp mäi vËt quanh m×nh theo mét trËt tù nµo ®ã, t×m ra logic hîp lý cho nh÷ng ®iÒu ®ang diÔn ra xung quanh, gi¶i thÝch nguyªn nh©n cña c¸i

®· cã vµ sÏ cã, trong ®ã cã nh÷ng hµnh vi ®¸ng yªu hay ®¸ng ghÐt cña m×nh, v.v... ®ã lµ nh÷ng viÖc mµ con ng−êi kh«ng tr¸nh ®−îc.

§−îc coi lµ ng−êi cã t− duy triÕt häc nÕu ai ®ã chñ ®éng t×m hiÓu vµ lu«n lu«n suy t− theo kiÓu nh− thÕ. SÏ lµ thiÖt thßi vµ r¬i vµo nghÌo nµn nÕu ai ®ã kh«ng høng thó ®i theo h−íng suy t−

nh− vËy. Nh÷ng ng−êi cã t− duy triÕt häc, b»ng çch nµy hay b»ng çch kh¸c sÏ chñ ®éng t×m ®Õn çc triÕt thuyÕt; søc m¹nh t− duy cña hä sÏ ®−îc nh©n lªn, khi hä biÕt sö dông çc triÕt thuyÕt.

Gi¸ trÞ x· héi cã phÇn lÖch l¹c

PV.: NÕu vËy th× cã g× kh¸c biÖt gi÷a triÕt häc cña ta vµ ph−¬ng T©y?

GS. Hå SÜ Quý: Ngµy tr−íc ®a phÇn nh÷ng ng−êi lín tuæi th−êng gièng nh− nh÷ng nhµ th«ng th¸i. TruyÒn thèng “ra ®−êng hái giµ...” còng cã lý do tõ ®©y. Tuy vËy, çi yÕu cña t− duy truyÒn thèng ë ta lµ do −a kh¸i qu¸t nªn th−êng r¬i vµo t×nh tr¹ng bá quªn çc d÷ kiÖn chi tiÕt, çc b»ng cí cô thÓ;

viÖc kh¸i qu¸t qu¸ sím hoÆc kh«ng ®ñ d÷ kiÖn rÊt dÔ ho¸ “kh¸i qu¸t non”.

MÆt tr¸i cña lèi −a kh¸i qu¸t lµ rÊt sÝnh dïng c¸c nhËn ®Þnh to t¸t, c¸c

®¸nh gi¸ tho¹t nghe th× cã vÎ s©u s¾c, nh−ng rÊt dÔ s¸o rçng. Khái cÇn ph¶i

trÝch dÉn; ta cã thÓ b¾t gÆp kh¸ th−êng nhËt nh÷ng nhËn ®Þnh nh− thÕ trong çc diÔn v¨n, çc ®¸nh gi¸, çc b¸o ço tæng kÕt... T×nh tr¹ng “vuèt bông ra ch©n lý” hay “kh¸i qu¸t ®−îc nh÷ng ch©n lý gi«ng gièng nh− ch©n lý” cÇn ph¶i ®−îc phª ph¸n.

Ngµy nay, trªn b¸o chÝ, nhÊt lµ b¸o m¹ng vµ truyÒn h×nh, “cç m¸y truyÒn th«ng” ®«i khi cßn lµm lÖch l¹c thªm khi tung h« lèi d¹y ®êi ®«i khi rÊt ch−íng cña mét vµi “vÜ nh©n” nh−ng cã thÓ chØ lµ ng−êi cã tiÒn, vµi “nhµ t− t−ëng”

nh−ng cã thÓ chØ lµ ng−êi l¹m ng«n...…

PV.: Theo «ng do ®©u mµ cã kh¸c biÖt ®ã?

GS. Hå SÜ Quý: Cã nhiÒu nguyªn nh©n.

Nguyªn nh©n s©u xa th× ViÖt Nam lµ mét x· héi rÊt muén vÒ ph¸t triÓn khoa häc, kü thuËt vµ c«ng nghiÖp.

Nh÷ng khoa häc mµ ta biÕt ®Õn sím nhÊt còng chØ cã ë ViÖt Nam kho¶ng mét thÕ kû nay. NÒn gi¸o dôc truyÒn thèng cña ta th× cã lÞch sö dµi h¬n, kho¶ng ngh×n n¨m, nh−ng ®ã kh«ng ph¶i lµ nÒn gi¸o dôc ®Ò cao ph¸t minh, kh¸m ph¸, s¸ng t¹o. Lèi gi¸o dôc khoa cö d¹y lµm quan, lµm ng−êi, trong tr−êng hîp lý t−ëng nhÊt, còng kh«ng h−íng con ng−êi ®Õn t×m tßi ch©n lý mµ chØ h−íng ®Õn x¸c lËp gi¸ trÞ - ®ã lµ nÒn gi¸o dôc thiÕu s¸ch d¹y lµm viÖc, thõa s¸ch d¹y lµm ng−êi.

Sau h¬n nöa thÕ kû, ViÖt Nam vÉn ch−a cã ®−îc mét nÒn khoa häc vµ mét nÒn gi¸o dôc cã tr×nh ®é t−¬ng xøng víi tiÒm n¨ng vµ ®ñ bµi b¶n nh− m« h×nh phæ biÕn cña thÕ giíi. NÒn khoa häc vµ nÒn gi¸o dôc ë ta ®Õn nay vÉn ch−a cã næi mét trung t©m khoa häc nµo cã uy

(4)

tÝn cì nh− Häc viÖn ViÔn §«ng B¸c cæ tr−íc ®©y hay mét tr−êng ®¹i häc nµo

®¹t tr×nh ®é nh− Chulalongkorn hoÆc

§µi B¾c ngµy nay. Êy lµ ch−a d¸m so víi c¸c th¸nh ®−êng khoa häc tÇm cì kh¸c. Nh÷ng tõ ng÷ “quèc s¸ch” hay

“®éng lùc”, “ch×a kho¸” hay “then chèt”...

d−êng nh− vÉn cßn lµ nh÷ng mü tõ n»m l¬ löng ë ®©u ®ã ngoµi r×a cuéc sèng, ch−a ph¶i lµ gi¸ trÞ thùc cña quan hÖ gi÷a ng−êi trÝ thøc vµ x· héi, gi÷a tri thøc vµ sù ph¸t triÓn.

Nguyªn nh©n trùc tiÕp h¬n lµ b¶ng gi¸ trÞ cña x· héi l©u nay cã phÇn lÖch l¹c. T«i ®· cã dÞp nãi ®iÒu nµy trong mét bµi b¸o kh¸c, nªn xin kh«ng nh¾c l¹i ë

®©y. C¸i ta coi träng, sù thµnh ®¹t mµ ta t«n thê, gi¸ trÞ ta “®Æt c−îc”, ho¸ ra, kh«ng thóc Ðp nhµ khoa häc lµm ra s¶n phÈm khoa häc, kh«ng thóc Ðp nhµ gi¸o dôc ®µo t¹o ra con ng−êi cã gi¸o dôc.

C¸i gäi lµ m«i tr−êng khoa häc mµ gÇn

®©y ng−êi ta hay nãi tíi, trªn thùc tÕ lµ c¸i quy ®Þnh hµnh vi ng−êi lµm khoa häc vµ theo ®ã gi¸n tiÕp quyÕt ®Þnh chÊt l−îng s¶n phÈm khoa häc. M«i tr−êng lµm khoa häc kh«ng tèt rÊt dÔ t¹o ra c¸c gi¶ vÊn ®Ò (Pseudo-problem/

Pseudosience), çc gi¸ trÞ ¶o, çc gi¸ trÞ lÖch l¹c. Kh«ng ch¹y theo çc gi¸ trÞ lÖch l¹c Êy, ng−êi trÝ thøc sÏ r¬i vµo t×nh huèng “dë khãc dë c−êi” hoÆc thËm chÝ,

“khã thë”.

PV.: Cã ph¶i v× thÕ mµ ViÖt Nam kh«ng cã nh÷ng nhµ triÕt häc lín?

GS. Hå SÜ Quý: ViÖt Nam kh«ng cã c¸c nhµ triÕt häc theo kiÓu Aristotle hay Socrates, Descartes hay Kant, Jurgen Habermas hay Edgar Morin nh− ë T©y

¢u. Còng kh«ng cã c¸c nhµ t− t−ëng theo kiÓu Khæng tö hay L·o tö, Lç TÊn hay Phïng H÷u Lan nh− ë Trung Quèc.

Còng ch−a cã nh÷ng ng−êi nh− Samuel Huntington hay Alvin Toffler, thËm chÝ còng ch−a cã çc chuyªn gia chuyªn ngµnh triÕt häc nh− trong çc ®¹i häc hay çc viÖn hµn l©m ¢u Mü.

NÕu nh÷ng nguyªn nh©n trªn kh«ng ®−îc chó ý kh¾c phôc, t«i e r»ng trong t−¬ng lai, ta còng khã mµ cã ®−îc mét ®éi ngò chuyªn gia chuyªn s©u vÒ tõng t¸c gia hoÆc vÒ tõng häc ph¸i triÕt häc. Cßn m¬ ®Õn mét nhµ triÕt häc, hay mét nhµ t− t−ëng ViÖt Nam tíi ®©y sÏ xuÊt hiÖn th× ch¾c còng ch¼ng ai hoang t−ëng ®Õn thÕ. HiÖn nay, ngay vÒ t−

t−ëng triÕt häc ViÖt Nam mµ còng ®· cã nh÷ng nhµ nghiªn cøu n−íc ngoµi giái h¬n chóng ta. C¸c chuyªn gia Ýt nhiÒu cã tªn tuæi vÒ v¨n hãa ViÖt Nam, t−

t−ëng ViÖt Nam th× nay ®Òu ®· cao tuæi vµ ®ang th−a thít dÇn.

PV.: ¤ng cã nãi ®Õn b¶ng gi¸ trÞ cña x· héi lÖch l¹c. Cã ph¶i v× thÕ mµ khã d¹y ®¹o ®øc cho líp trÎ v× hiÖn nay ta ch−a cã chuÈn vÒ ®¹o ®øc, ch−a cã m«

h×nh vÒ con ng−êi míi trong héi nhËp?

GS. Hå SÜ Quý: Cã thÓ chia sÎ Ýt nhiÒu vÒ t×nh tr¹ng ch−a cã chuÈn ®¹o

®øc hay ch−a cã m« h×nh chuÈn vÒ con ng−êi trong thêi héi nhËp, nãi ®Çy ®ñ h¬n lµ trong thêi kinh tÕ thÞ tr−êng, toµn cÇu hãa vµ héi nhËp quèc tÕ. T«i ®ång ý r»ng mçi thêi ®Òu cã chuÈn ®¹o ®øc riªng cña nã vµ còng lµ cã m« h×nh riªng vÒ con ng−êi víi nh÷ng yªu cÇu ®Æc thï nµo

Tuy nhiªn, nªn l−u ý r»ng, ngay víi nh÷ng thø ®· cã chuÈn, thËm chÝ rÊt

(5)

chuÈn, chuÈn ®Õn møc kh«ng ai d¸m nghi ngê, thÕ mµ viÖc d¹y ®¹o ®øc cho líp trÎ còng ®©u cã dÔ. ë ®©y cã ®iÒu thó vÞ vÒ ph−¬ng diÖn triÕt häc.

Theo t«i, vÊn ®Ò lµ ë chç, víi ®¹o ®øc ng−êi ta chØ cã thÓ d¹y ®−îc kiÕn thøc vÒ

®¹o ®øc. Xin nhÊn m¹nh, kiÕn thøc vÒ

®¹o ®øc chø kh«ng ph¶i ®¹o ®øc. KiÕn thøc vÒ ®¹o ®øc vµ ®¹o ®øc lµ nh÷ng c¸i kh¸c nhau. §¹o ®øc lµ c¸i ph¶i rÌn luyÖn, ph¶i noi g−¬ng, ph¶i b¾t ch−íc, ph¶i lµm theo, ph¶i tËp... mµ còng ph¶i

®ñ l©u ®Ó trë thµnh thãi quen, thµnh b¶n n¨ng th× lóc ®ã hµnh vi ®¹o ®øc míi biÕn thµnh ®¹o ®øc. D¹y vµ häc ®¹o ®øc kh«ng gièng nh− d¹y vµ häc c¸c tri thøc kh¸c. V× vËy, dÜ nhiªn lµ d¹y ®¹o ®øc bao giê còng rÊt khã. §õng nãi d¹y ®¹o

®øc nay khã h¬n x−a. Êy lµ ch−a nãi tíi tr−êng hîp ng−êi Ýt ®¹o ®øc l¹i ch¨m ch¨m ®i d¹y ®¹o ®øc cho ng−êi kh¸c.

PV.: §iÒu g× trong triÕt häc khiÕn

«ng say mª? Khi míi häc triÕt häc «ng cã gÆp khã kh¨n g× kh«ng?

GS. Hå SÜ Quý: Thuë nhá, t«i cã thÓ ngåi c¶ buæi tr−íc mét bµi to¸n khã.

Thêi häc cÊp II, tøc lµ trung häc c¬ së b©y giê, t«i ®· tranh luËn víi c« gi¸o khi c« gi¶ng cam lai víi b−ëi th× sÏ t¹o ra

cam. T«i hái sao kh«ng ph¶i lµ ng−îc l¹i. Lóc ®ã, thùc ra ch¼ng ai tr¶ lêi ®−îc c©u hái nµy. V× ph¶i m·i vµi chôc n¨m sau ta míi biÕt ®Õn sinh häc ph©n tö cña Mendel vµ Morgan, mµ ë ViÖt Nam lóc ®ã ng−êi ta biÕt chØ biÕt hai «ng nµy lµ hai nhµ khoa häc duy t©m. §Õn tËn b©y giê, mét vÊn ®Ò triÕt häc, mét nghÞch lý t− duy ®«i khi vÉn khiÕn t«i mÊt ¨n mÊt ngñ. Cã nh÷ng ®iÒu thµy d¹y mµ t«i cho lµ cã vÊn ®Ò, mÊy chôc n¨m nay vÉn ch−a ra khái ®Çu t«i. §iÒu ®ã lóc ®Çu gièng nh− mét sù bøc bèi, nh−ng l©u dÇn t«i thÊy cã c¸i thó cña nã.

T«i kh«ng muèn nãi v× triÕt häc gióp ta ®iÒu nµy ®iÒu nä mµ ai ®ã yªu triÕt häc. ChØ l−u ý r»ng, khi mét nhµ th«ng th¸i cæ ®¹i nãi “T«i muèn t×m ra ch©n lý h¬n lµ lµm vua Ba T−”, th× c©u nãi ®ã tuyÖt nhiªn kh«ng ph¶i chØ lµ nãi cho hay. Nhu cÇu nhËn thøc lu«n lu«n lµ nhu cÇu m·nh liÖt, tho¶ m·n nhu cÇu nhËn thøc ch¾c kh«ng kÐm h¹nh phóc h¬n viÖc tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu kh¸c.

§õng quªn r»ng vua Ba T− lµ vua cña xø së “ngh×n lÎ mét ®ªm”.

PV.: Xin c¸m ¬n «ng.