Tûúng thuöơc
THAĐNH TÑCH TÍƠP THÏÍ Lùưng nghe vađ
thíịu hiïíu líîn nhau
Ăöìng tím hiïơp lûơc
Tû duy cuđng thùưng
Luön chuê ăöơng
Bùưt ăíìu tûđ muơc tiïu ăaô ặúơc xaâc ắnh Ûu tiïn
cho ăiïìu quan troơng nhíịt
THAĐNH TÑCH CAÂ NHÍN
Ăöơc líơp
Phuơ thuöơc
Ređn giuôa
baênthín
1 2
3 4
5 6
7
Thoâi quen thûâ nhíịt LUÖN CHUÊ ĂÖƠNG
Tûúng thuöơc
THAĐNH TÑCH TÍƠP THÏÍ Lùưng nghe vađ
thíịu hiïíu líîn nhau
Ăöìng tím hiïơp lûơc
Tû duy cuđng thùưng
Bùưt ăíìu tûđ muơc tiïu ăaô ặúơc xaâc ắnh Ûu tiïn
cho ăiïìu quan troơng nhíịt THAĐNH TÑCH
CAÂ NHÍN
Ăöơc líơp
Phuơ thuöơc
Ređn giuôa
baênthín
2 3
4
5 6
7
1 Luön chuê ăöơng
Caâc nguýn tùưc vïì tíìm nhòn caâ nhín
“Khöng möơt sûơ thíơt nađo ăaâng khñch lïơ hún lađ khaê nùng cuêa con ngûúđi trong viïơc níng cao cuöơc söịng cuêa mònh bùìng sûơ nöî lûơc coâ yâ thûâc.”
- Henry David Thoreau
K
hi ăoơc cuöịn saâch nađy, baơn haôy cöị gùưng thoaât ra khoêi con ngûúđi cuêa baơn, cöị gùưng ặa yâ thûâc vûúơt lïn vađ soi roơi baên thín bùìng chñnh ăöi mùưt cuêa tím höìn mònh, vađ ăoơc. Liïơu baơn coâ thïí nhòn baên thín bùìng aânh mùưt cuêa möơt ngûúđi khaâc khöng?Bíy giúđ, baơn haôy suy nghô vïì tím traơng cuêa mònh. Baơn coâ thïí nhíơn diïơn ặúơc noâ khöng? Baơn caêm thíịy thïị nađo?
Baơn coâ thïí mö taê tím traơng hiïơn taơi cuêa mònh khöng?
Tiïịp theo, baơn haôy dađnh möơt phuât ăïí nghô xem trñ oâc cuêa mònh lađm viïơc nhû thïị nađo? Liïơu noâ coâ nhanh nhaơy vađ tónh taâo khöng? Baơn coâ caêm thíịy ăang bõ giùìng co giûôa viïơc luýơn tíơp khaê nùng tû duy vađ viïơc ăaânh giaâ yâ nghôa cuêa hoaơt ăöơng trñ túơ nađy khöng?
Khaê nùng lađm ặúơc ăiïìu nïu trïn chó ăùơc biïơt coâ úê con ngûúđi, chuâng ta coâ thïí goơi ăoâ lađ “sûơ tûơ nhíơn thûâc” - khaê nùng tûơ suy nghô trong toađn böơ quaâ trònh tû duy cuêa baên
thín. Ăoâ lađ nguýn nhín vò sao con ngûúđi chiïịm lônh ặúơc moơi thûâ trïn thïị giúâi vađ coâ nhûông bûúâc tiïịn khöng ngûđng tûđ thïị hïơ nađy sang thïị hïơ khaâc. Vađ ăoâ cuông lađ lyâ do taơi sao chuâng ta coâ thïí ăaânh giaâ vađ hoơc tíơp ặúơc kinh nghiïơm cuêa ngûúđi khaâc, cuông nhû taơo ra hoùơc tûđ boê nhûông thoâi quen cuêa mònh.
Chuâng ta khöng phaêi lađ ăiïìu mađ chuâng ta caêm thíịy.
Chuâng ta khöng phaêi lađ tím traơng chuâng ta ăang mang.
Chuâng ta cuông khöng phaêi lađ caâi mađ chuâng ta nhíơn thûâc.
Chuâng ta coâ khaê nùng tû duy vïì caêm xuâc, tím traơng, vađ yâ nghô, coâ khaê nùng tûơ nhíơn thûâc, vađ chñnh ăiïìu nađy ăaô taâch chuâng ta ra khoêi con ngûúđi mònh vađ ra khoêi thïị giúâi ăöơng víơt ăïí xem xeât caâch chuâng ta nhòn nhíơn vïì baên thín mònh.
Ăoâ lađ mö thûâc baên ngaô – mö thûâc quan troơng nhíịt, cú baên nhíịt cuêa sûơ thađnh ăaơt. Noâ coâ aênh hûúêng khöng chó ăïịn thaâi ăöơ vađ hađnh vi cuêa chuâng ta mađ cođn ăïịn caâch chuâng ta nhòn nhíơn ngûúđi khaâc. Noâ lađ “tíịm baên ăöì” chi phöịi baên chíịt cú baên cuêa con ngûúđi.
Thíơt víơy, chó khi quan tím ăïịn caâch nhòn nhíơn baên thín (vađ caâch chuâng ta nhòn ngûúđi khaâc) thò chuâng ta múâi coâ thïí hiïíu ặúơc caâch nhòn vađ caêm nhíơn cuêa ngûúđi khaâc vïì hoơ vađ thïị giúâi cuêa hoơ. Nïịu khöng, chuâng ta seô coâ thađnh kiïịn ăöịi vúâi hađnh vi cuêa hoơ vađ xem hađnh vi cuêa chuâng ta lađ khaâch quan.
Ăiïìu nađy seô lađm haơn chïị ăaâng kïí tiïìm lûơc cuêa baên thín vađ khaê nùng giao tiïịp vúâi ngûúđi khaâc. Nhûng nhúđ khaê nùng ăùơc biïơt cuêa con ngûúđi lađ sûơ tûơ nhíơn thûâc nïn chuâng ta coâ thïí xem xeât mö thûâc cuêa mònh ăïí xaâc ắnh xem chuâng lađ thûơc taơi - dûơa trïn cú súê nhûông nguýn tùưc - hay chuâng phuơ thuöơc vađo ăiïìu kiïơn vađ hoađn caênh.
1. L
ÙNG KÑNH XAÔ HÖƠINïịu chuâng ta nhòn baên thín thöng qua lùng kñnh xaô höơi - theo mö thûâc xaô höơi ặúng thúđi hay theo caâc yâ kiïịn, nhíơn thûâc vađ mö thûâc cuêa nhûông ngûúđi xung quanh - thò chuâng ta chùỉng khaâc nađo hònh aênh phaên chiïịu trong phođng cûúđi taơi caâc lïî höơi.
“Baơn chùỉng bao giúđ ăuâng giúđ caê!”
“Taơi sao con khöng bao giúđ ngùn nùưp ặúơc nhó?”
“Baơn phaêi lađ möơt nghïơ sô múâi xûâng!”
“Töi khöng tin lađ anh ăaô thùưng!”
“Ăiïìu nađy thíơt ăún giaên. Taơi sao anh/chõ laơi khöng hiïíu?”
Thïị ăíịy! Nhûông hònh aênh vïì chuâng ta thu ặúơc tûđ xung quanh thûúđng rúđi raơc vađ khöng cín ăöịi. Chuâng thûúđng lađ nhûông lúđi nhíơn xeât theo kiïíu phoêng ăoaân vïì nhûông gò ăang diïîn ra, xoay quanh nhûông möịi quan tím vađ sûơ húđi húơt trong caâch nhòn cuêa ngûúđi ặa ra thöng tin hún lađ phaên aânh chñnh xaâc sûơ thíơt.
Sûơ phaên aânh cuêa mö thûâc xaô höơi ặúng thúđi cho thíịy baên chíịt con ngûúđi ặúơc quýịt ắnh phíìn lúân búêi ăiïìu kiïơn vađ hoađn caênh söịng. Thûđa nhíơn vai trođ quýịt ắnh cuêa ăiïìu kiïơn söịng vađ cho rùìng mònh khöng thïí nađo kiïím soaât ặúơc sûâc aênh hûúêng cuêa noâ lađ möơt quan ăiïím, möơt “tíịm baên ăöì” hoađn toađn khaâc.
Thûơc ra coâ ba loaơi “baên ăöì” xaô höơi - ba hoơc thuýịt vïì chuê nghôa tíịt ắnh - ặúơc thûđa nhíơn röơng raôi, ăöơc líơp hoùơc kïịt húơp, ăïí giaêi thñch baên chíịt con ngûúđi. Ăoâ lađ:
Thuýịt Quy ắnh Di truýìn cho rùìng baên chíịt con ngûúđi
ặúơc di truýìn tûđ töí tiïn. Ăoâ lađ lyâ do vò sao baơn coâ phíím chíịt, tñnh caâch nhû thïị nađy mađ khöng phaêi thïị khaâc. Hay noâi caâch khaâc, tñnh caâch cuêa öng bađ baơn hiïơn diïơn trong nhiïîm sùưc thïí (ADN) cuêa baơn. Thïm vađo ăoâ, baơn thuöơc nhoâm dín töơc nađo thò baên chíịt cuêa baơn thuöơc vïì baên chíịt cuêa dín töơc ăoâ.
Thuýịt Quy ắnh Tím lyâ vïì cú baên cho rùìng baên chíịt cuêa baơn lađ do cha meơ baơn taơo ra. Nhûông gò baơn ặúơc dûúông duơc tûđ thúđi thú íịu seô ăùơt nïìn moâng cho nhûông khuynh hûúâng caâ nhín vađ caâ tñnh cuêa baơn. Chùỉng haơn, baơn ngaơi nguđng khi ặâng trûúâc ăaâm ăöng, ăoâ lađ vò caâch cha meơ baơn ăaô daơy döî baơn; hay khi lađm sai ăiïìu gò, baơn caêm thíịy mònh coâ löîi khuêng khiïịp, ăoâ lađ vò baơn “nhúâ laơi” nhûông töín thûúng do hònh phaơt mađ baơn ăaô traêi qua…
Thuýịt Quy ắnh Möi trûúđng cho rùìng súê dô baơn trúê thađnh con ngûúđi nhû thïị nađy lađ do sûơ taâc ăöơng cuêa “ngoaơi caênh” - sïịp cuêa baơn, vúơ/chöìng baơn, beđ baơn, hoùơc do hoađn caênh kinh tïị cuêa caâ nhín vađ gia ằnh baơn, vađ caê caâc chñnh saâch quöịc gia. Ai ăoâ hoùơc ăiïìu gò ăoâ phaêi chõu traâch nhiïơm vïì baên chíịt con ngûúđi baơn chûâ khöng phaêi lađ baơn.
Caê ba “tíịm baên ăöì” nïu trïn ăïìu dûơa vađo lyâ thuýịt phaên xaơ coâ ăiïìu kiïơn cuêa Pavlov (trong thñ nghiïơm vúâi caâc con choâ). YÂ tûúêng cú baên úê ăíy lađ chuâng ta ặúơc taơo ăiïìu kiïơn ăïí phaên ûâng laơi möơt taâc nhín kñch thñch nađo ăoâ bùìng möơt caâch ăùơc biïơt nađo ăoâ.
Nhûông “baên ăöì” cuêa caâc thuýịt tíịt ắnh nađy mö taê Phaên ûâng Kñch thñch
“biïn giúâi laônh thöí” möơt caâch ăuâng ăùưn vïì mùơt chûâc nùng vađ chñnh xaâc ăïịn mûâc nađo? Nhûông tíịm gûúng nađy phaên chiïịu baên chíịt con ngûúđi ra sao? Liïơu chuâng coâ trúê thađnh nhûông lúđi tiïn ăoaân tûơ thûơc hiïơn khöng? Liïơu chuâng coâ dûơa trïn caâc nguýn tùưc mađ chuâng ta coâ thïí víơn duơng vađo chñnh baên thín mònh?
2. G
IÛÔA NHÍN TÖỊ KÑCH THÑCH VAĐ PHAÊN ÛÂNG LAĐ GÒ?
Ăïí traê lúđi caâc cíu hoêi nïu trïn, töi muöịn chia seê vúâi caâc baơn cíu chuýơn coâ tñnh chíịt xuâc taâc cuêa Viktor Frankl.
Frankl, möơt nhađ tíịt ắnh hoơc ngûúđi Do Thaâi theo trûúđng phaâi tím lyâ hoơc Freud, cho rùìng bíịt cûâ ăiïìu gò xaêy ra vúâi baơn khi cođn treê seô ắnh hònh caâ tñnh vađ nhín caâch cuêa baơn, seô chi phöịi cú baên toađn böơ cuöơc ăúđi baơn. Nhûông giúâi haơn vađ caâc thöng söị cuêa cuöơc ăúđi baơn ăaô ặúơc xaâc líơp vađ coâ thïí noâi, baơn khöng thïí nađo thay ăöíi ặúơc.
Frankl cuông lađ möơt nhađ tím thíìn hoơc. Öng tûđng bõ giam trong caâc traơi tíơp trung cuêa Ăûâc quöịc xaô, núi öng phaêi chûâng kiïịn nhûông hađnh ăöơng ghï túêm cuêa boơn phaât xñt.
Cha meơ, em trai vađ vúơ cuêa öng ăïìu chïịt trong traơi tíơp trung.
Caê gia ằnh chó cođn laơi cö em gaâi vađ öng. Baên thín öng ăaô phaêi chõu ặơng nhiïìu cûơc hònh vađ öng khöng biïịt mònh bõ seô bõ ặa vađo lođ hoêa thiïu hay may mùưn nùìm trong söị nhûông ngûúđi “ặúơc söịng” ăïí lađm cöng viïơc khiïng xaâc hoùơc xuâc tro nhûông ngûúđi xíịu söị.
Möơt ngađy noơ, khi ăang tríìn truöìng möơt mònh trong phođng giam nhoê, öng bùưt ăíìu nhíơn thûâc ra ăiïìu mađ sau nađy öng goơi lađ “sûơ lûơa choơn cuöịi cuđng trong caâc quýìn tûơ do cuêa con ngûúđi” - sûơ lûơa choơn mađ boơn cai nguơc quöịc xaô khöng bao giúđ cûúâp ăi ặúơc.
Frankl cho rùìng, boơn chuâng coâ thïí kiïím soaât hoađn toađn möi trûúđng söịng cuêa öng, coâ thïí lađm bíịt cûâ ăiïìu gò chuâng muöịn trïn thín thïí öng, nhûng lađ möơt con ngûúđi biïịt tûơ nhíơn thûâc, öng coâ thïí nhòn hoađn caênh cuêa mònh tûđ goâc ăöơ cuêa möơt ngûúđi quan saât bïn ngoađi. Tûơ öng coâ thïí quýịt ắnh tíịt caê nhûông chuýơn ăang xaêy ra coâ aênh hûúêng ăïịn baên thín öng hay khöng vađ nïịu coâ thò noâ aênh hûúêng úê mûâc ăöơ nađo. Giûôa nhûông ăiïìu ăaô xaêy ra vúâi öng (nhín töị kñch thñch) vađ phaên ûâng cuêa öng ăöịi vúâi chuâng lađ sûơ tûơ do hay quýìn lûơa choơn phaên ûâng.
Bùìng kinh nghiïơm söịng, Frankl hònh dung vïì mònh trong caâc hoađn caênh khaâc nhau. Chùỉng haơn öng seô lïn lúâp giaêng bađi cho sinh viïn sau khi ra khoêi traơi tíơp trung. Öng seô giaêng nhûông bađi hoơc mađ mònh ăaô ăuâc kïịt ặúơc trong suöịt quaông thúđi gian bõ tuđ ăađy.
Thöng qua sûơ ređn luýơn trñ oâc, tònh caêm vađ tinh thíìn nhû víơy, chuê ýịu bùìng trñ nhúâ vađ sûơ tûúêng tûúơng, öng ăaô luýơn tíơp ăïí coâ ặúơc sûơ tûơ do cho chñnh mònh. Coâ thïí boơn cai nguơc ăang raêo bûúâc qua laơi ngoađi xađ lim kia coâ nhiïìu tûơ do vïì thín thïí vađ nhiïìu sûơ lûơa choơn hún öng, nhûng öng laơi coâ ặúơc sûơ tûơ do vïì tinh thíìn vađ sûâc maơnh bïn trong ăïí thûơc hiïơn nhûông lûơa choơn cho tûúng lai cuêa mònh. Öng trúê thađnh nguöìn caêm hûâng cho nhûông ngûúđi xung quanh, thíơm chñ möơt söị cai nguơc cuông ngûúông möơ öng. Öng giuâp ngûúđi khaâc tòm ra yâ nghôa cuöơc söịng trong nöîi ăau bõ hađnh haơ do hoađn caênh tuđ ăađy.
Frankl ăaô sûê duơng khaê nùng thiïn phuâ cuêa con ngûúđi vïì sûơ tûơ nhíơn thûâc ăïí khaâm phaâ ra möơt nguýn tùưc cú baên trong baên chíịt con ngûúđi: Giûôa kñch thñch vađ phaên ûâng lađ quýìn tûơ do lûơa choơn phaên ûâng cuêa con ngûúđi.
Trong sûơ tûơ do lûơa choơn lađ nhûông khaê nùng thiïn phuâ mađ chó con ngûúđi múâi coâ. Ngoađi sûơ tûơ nhíơn thûâc, chuâng ta cođn coâ trñ tûúêng tûúơng - khaê nùng saâng taơo ngoađi thûơc tiïîn.
Chuâng ta cođn coâ yâ thûâc - sûơ hiïíu biïịt síu sùưc vïì caâi ăuâng caâi sai, vïì caâc nguýn tùưc chi phöịi hađnh vi, vađ vïì mûâc ăöơ phuđ húơp cuêa suy nghô vađ hađnh ăöơng cuêa chuâng ta ăöịi vúâi caâc nguýn tùưc ăoâ. Chuâng ta cuông cođn coâ yâ chñ ăöơc líơp - lađ khaê nùng hađnh ăöơng dûơa trïn cú súê cuêa sûơ tûơ nhíơn thûâc mađ khöng chõu aênh hûúêng cuêa caâc ýịu töị khaâc.
Ngay caê nhûông ăöơng víơt thöng minh nhíịt cuông khöng coâ ặúơc nhûông khaê nùng thiïn phuâ nađy. Noâi theo ngön ngûô maây tñnh thò chuâng ặúơc “líơp trònh” bùìng baên nùng vađ/hoùơc bùìng sûơ luýơn tíơp. Chuâng coâ thïí ặúơc luýơn tíơp ăïí coâ traâch nhiïơm, nhûng khöng thïí luýơn tíơp ăïí chõu traâch nhiïơm vïì viïơc huíịn luýơn ăoâ. Noâi caâch khaâc, chuâng khöng thïí ăiïìu khiïín, khöng thïí thay ăöíi ặúơc viïơc chûúng trònh hoâa vađ thíơm chñ cuông khöng biïịt ặúơc ăiïìu ăoâ.
Nhûng vúâi con ngûúđi thò khaâc. Nhúđ coâ nhûông khaê nùng thiïn phuâ, chuâng ta coâ thïí viïịt ra caâc chûúng trònh múâi cho mònh möơt caâch hoađn toađn khaâc vúâi caâc baên nùng vađ sûơ luýơn tíơp cuêa mònh. Ăoâ lađ lyâ do vò sao khaê nùng cuêa ăöơng víơt tûúng ăöịi haơn chïị, cođn khaê nùng cuêa con ngûúđi lađ vö tíơn. Nhûng nïịu söịng nhû caâc con víơt, chó dûơa vađo baên nùng, hoađn caênh vađ caâc ăiïìu kiïơn söịng, thò khaê nùng cuêa chuâng ta cuông seô bõ haơn chïị.
Mö thûâc cuêa chuê nghôa tíịt ắnh xuíịt phaât tûđ viïơc nghiïn cûâu caâc loaơi ăöơng víơt (chuöơt, khó, böì cíu, choâ…) vađ nhûông ngûúđi bõ chûâng röịi loaơn thíìn kinh hay mùưc bïơnh tím thíìn.
Trong khi nhûông nghiïn cûâu nađy coâ thïí ăaâp ûâng möơt söị tiïu chñ nhíịt ắnh cuêa möơt vađi nhađ nghiïn cûâu do noâ coâ thïí ăo lûúđng vađ dûơ ăoaân ặúơc, thò lõch sûê loađi ngûúđi vađ sûơ tûơ
nhíơn thûâc cuêa chuâng ta giuâp chuâng ta nhíơn ra “tíịm baên ăöì” nađy chùỉng mö taê möơt khu vûơc laônh thöí nađo caê.
Nhûông khaê nùng ăùơc biïơt chó coâ úê con ngûúđi íịy níng chuâng ta vûúơt ra khoêi thïị giúâi ăöơng víơt. Sûơ luýơn tíơp vađ phaât triïín nhûông khaê nùng thiïn phuâ giuâp chuâng ta coâ thïm sûâc maơnh ăïí hoađn thiïơn caâc tiïìm nùng cuêa mònh. Nùìm úê võ trñ giûôa sûơ kñch thñch vađ phaên ûâng lađ sûâc maơnh lúân nhíịt cuêa chuâng ta: quýìn tûơ do lûơa choơn.
3. Ă
ÕNH NGHÔA“
TÑNH CHUÊ ĂÖƠNG”
Ăïí khaâm phaâ nguýn tùưc cú baên vïì baên chíịt con ngûúđi, Frankl ăaô mö taê möơt “baên ăöì” baên thín chñnh xaâc. Tûđ ăoâ, öng bùưt ăíìu phaât triïín thoâi quen ăíìu tiïn vađ cú baên nhíịt cuêa möơt con ngûúđi thađnh ăaơt trong moơi hoađn caênh, ăoâ lađ thoâi quen luön úê thïị chuê ăöơng.
Thuíơt ngûô tñnh chuê ăöơng trúê nïn khaâ phöí biïịn trong ngađnh quaên trõ hoơc, nhûng khöng dïî tòm thíịy trong moơi cuöịn tûđ ăiïín. Khöng chó coâ nghôa ăún thuíìn lađ sûơ chuê ăöơng, tñnh chuê ăöơng cođn mang yâ nghôa vïì tû caâch con ngûúđi, vïì traâch nhiïơm vúâi cuöơc ăúđi. Hađnh vi lađ kïịt quaê cuêa nhûông quýịt ắnh ặa ra, khöng chõu aênh hûúêng búêi hoađn caênh nïn chuâng ta cíìn chuê ăöơng vađ coâ traâch nhiïơm lađm cho moơi viïơc trúê nïn hiïơu quaê. Ngûúơc laơi, nïịu cuöơc söịng cuêa chuâng ta phuơ thuöơc vađo ăiïìu kiïơn vađ hoađn caênh thò löîi thuöơc vïì chuâng ta, vò chuâng ta ăïí cho nhûông sûơ viïơc khaâch quan ăiïìu khiïín möơt caâch coâ yâ thûâc.
Khi ặa ra sûơ lûơa choơn, ngûúđi ta dïî bõ möi trûúđng víơt chíịt quanh mònh taâc ăöơng ngûúơc trúê laơi. Nïịu thuíơn lúơi, hoơ seô caêm thíịy dïî chõu, kïịt quaê cöng viïơc töịt, vađ ngûúơc laơi.
Nhûông ngûúđi luön úê thïị chuê ăöơng coâ thïí taơo ra sûơ cín bùìng
cho mònh. Ăöịi vúâi hoơ, duđ ăiïìu kiïơn khaâch quan suön seê hay trúê ngaơi thò tím traơng vađ cöng viïơc cuêa hoơ cuông víîn tiïịn triïín. Vò hoơ ặúơc thuâc ăííy búêi giaâ trõ cuêa baên thín. Nïịu giaâ trõ ăoâ quýịt ắnh chíịt lûúơng cuêa cöng viïơc thò bíịt kyđ hoađn caênh nađo cuông khöng thïí gíy aênh hûúêng ăïịn ăiïìu ăoâ.
MÖ HÒNH TÑNH CHUÊ ĂÖƠNG
Nhûông ngûúđi thuơ ăöơng – luön chõu sûơ chi phöịi tûđ bïn ngoađi – thûúđng bõ aênh hûúêng búêi möi trûúđng xaô höơi, hay cođn goơi lađ “ắnh kiïịn xaô höơi”. Khi ngûúđi khaâc ăöịi xûê töịt vúâi hoơ, hoơ caêm thíịy vui; nhûng khi ngûúđi khaâc ăöịi xûê khöng töịt, hoơ liïìn lui vïì thïị phođng thuê hoùơc chöịng ăúô. Hoơ xíy dûơng cuöơc söịng tònh caêm cuêa mònh dûơa vađo hađnh vi cuêa ngûúđi khaâc vađ nhùưm vađo nhûúơc ăiïím cuêa ngûúđi khaâc ăïí chi phöịi hoơ.
Ngûúđi chuê ăöơng coâ khaê nùng ăùơt giaâ trõ lïn trïn caêm xuâc. Hoơ ặúơc thuâc ăííy búêi caâc giaâ trõ ăaô ặúơc suy nghô thíịu ăaâo, choơn loơc, vađ tiïịp thu. Cođn nhûông ngûúđi bõ ăöơng thûúđng bõ aênh hûúêng búêi tònh caêm, hoađn caênh, ăiïìu kiïơn vađ
Phaên ûâng
Quýìn tûơ do lûơa choơn
Tûơ nhíơn
thûâc
YÂ chñ ăöơc líơp
Trñ tûúêng tûúơng Lûúng tím Kñch thñch
möi trûúđng söịng. Tuy nhiïn, ngûúđi chuê ăöơng víîn bõ taâc ăöơng búêi nhûông kñch thñch bïn ngoađi, bíịt kïí vïì mùơt víơt chíịt, xaô höơi hay tím lyâ. Nhûng phaên ûâng cuêa hoơ, duđ coâ yâ thûâc hay vö thûâc, luön luön lađ sûơ lûơa choơn hay phaên ûâng dûơa trïn cú súê giaâ trõ.
Theo Eleanor Roosevelt, “Khöng ai coâ thïí lađm töín thûúng baơn nïịu baơn khöng ăöìng yâ”. Cođn Gandhi noâi: “Hoơ khöng thïí líịy ăi sûơ tûơ troơng cuêa chuâng ta nïịu chuâng ta khöng cho hoơ caâi quýìn ăoâ”. Chñnh sûơ tûơ nguýơn cho pheâp hay ăöìng tònh cuêa chuâng ta khiïịn chuâng ta ăau khöí hún nhiïìu so vúâi baên thín sûơ viïơc xaêy ra.
Töi thûđa nhíơn rùìng ăíy lađ ăiïìu khoâ chíịp nhíơn vïì mùơt tònh caêm, ăùơc biïơt nïịu chuâng ta cûâ kïí lïí vïì nöîi bíịt haơnh cuêa mònh hïịt ngađy nađy sang ngađy khaâc, ăöí löîi cho hoađn caênh hay hađnh vi cuêa ngûúđi khaâc. Nhûng khöng ai coâ thïí noâi
“Töi coâ sûơ lûơa choơn khaâc” cho ăïịn khi hoơ thûđa nhíơn möơt caâch síu sùưc vađ thađnh thíơt rùìng: “Söị phíơn cuêa töi ngađy höm nay chñnh lađ do sûơ lûơa choơn cuêa töi ngađy höm qua”.
Coâ möơt líìn taơi Sacramento, khi töi ăang noâi chuýơn vïì ăïì tađi tñnh chuê ăöơng thò möơt ngûúđi phuơ nûô trong söị cûê toơa ặâng lïn phaât biïíu möơt caâch ríịt kñch ăöơng. Moơi ngûúđi quay sang nhòn, cö íịy nhû sûơc tónh, luâng tuâng vađ vöơi ngöìi xuöịng. Nhûng hònh nhû cö khöng thïí kiïìm chïị ặúơc caêm xuâc vađ tiïịp tuơc bađn luíơn vúâi nhûông ngûúđi ngöìi xung quanh.
Töi caêm thíịy noâng lođng muöịn giúđ nghó ăïịn nhanh ăïí tòm hiïíu xem ăiïìu gò ăaô xaêy ra vúâi cö. Giúđ giaêi lao, töi bûúâc xuöịng vađ hoêi cö coâ muöịn chia seê ăiïìu gò khöng. Vađ cö ăöìng yâ kïí cho töi nghe cíu chuýơn cuêa mònh.
“Öng khöng thïí hiïíu chuýơn gò ăaô xaêy ra vúâi töi ăíu!
Töi lađ möơt y taâ. Töi ăang chùm soâc möơt ngûúđi bïơnh bíịt haơnh