Bi v¨n nói dôc thuý (ninh b×nh) Hay “cuéc chiÕn phËt

Bi v¨n nói dôc thuý (ninh b×nh) Hay “cuéc chiÕn phËt - nho”

vµo cuèi thêi trÇn

h÷ng ph¸t hiÖn vµ chó gi¶i cña GS. Hµ V¨n TÊn vÒ nh÷ng cét kinh Hoa L−⁽¹⁾ thËt lµ vÜ ®¹i vµ b¶n th©n t«i còng thÇm ao −íc sÏ viÕt ®−îc mét c¸i g× ®ã vÒ PhËt gi¸o Hoa L− (Ninh B×nh).

Qu¶ thËt −íc m¬ lµ nh− vËy. Song ®Ó thùc hiÖn nã kh«ng ph¶i dÔ.

§−îc sù gióp ®ì cña c¸c ®ång nghiÖp trong ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o còng nh− B¶o tµng tØnh Ninh B×nh, t«i ®· ®Õn th¨m nhiÒu ng«i chïa trong tØnh mµ gÇn

®©y nhÊt lµ th¨m chïa B¸i §Ýnh nh©n dÞp du xu©n MËu Tý (2008). Cho dï c«ng tr×nh cßn ngæn ngang víi kh¸ nhiÒu h¹ng môc ch−a hoµn thµnh song tr−íc m¾t chóng ta ®· b−íc ®Çu hiÖn ra diÖn m¹o thËt sù hoµnh tr¸ng cña khu di tÝch PhËt gi¸o nµy.

Toµ Tam b¶o víi 3 pho t−îng PhËt lín, tuy cßn kh¸ nhiÒu ý kiÕn chuyªn m«n kh¸c nhau, t«i vÉn tin r»ng kh«ng bao l©u n÷a ®©y sÏ lµ mét trung t©m PhËt gi¸o cña tØnh Ninh B×nh; còng nh− ®©y sÏ lµ mét trung t©m du lÞch t©m linh thu hót kh¸ nhiÒu ng−êi ®Õn th¨m quan, v·ng c¶nh kh«ng thua kÐm g× nh÷ng trung t©m PhËt gi¸o kh¸c nh− Yªn Tö (Qu¶ng Ninh), Chïa Non (Sãc S¬n - Hµ Néi), T©y Thiªn (VÜnh Phóc), v.v...

NguyÔn m¹nh c−êng^(*) Dï kh¸ch hµnh h−¬ng an to¹ t¹i Tam b¶o chïa B¸i §Ýnh hay ®øng tõ phÝa d−íi nh×n lªn toµ Tam b¶o lõng l÷ng, ng−êi ta vÉn c¶m nhËn thÊy linh khÝ vµ mét tr−êng n¨ng l−îng kh¸ ®Æc biÖt ph¸t ra tõ lßng m¶nh ®Êt nµy. Qu¶ lµ mét thÕ ®Êt

®¾c ®Þa cho mét ng«i chïa vÜ ®¹i. Trªn

®−êng tõ B¸i §×nh vÒ Hµ Néi, t«i thÇm th¸n phôc c¸c vÞ tiÒn nh©n ®· chän ®−îc mét vÞ thÕ ®¾c ®Þa cho sù ph¸t triÓn cña PhËt gi¸o Ninh B×nh trong t−¬ng lai.

*

* *

Trë l¹i víi lÞch sö, khi Hoa L− ®−îc chän lµm kinh ®« ®· cã rÊt nhiÒu nhµ s−

yªu n−íc theo vÒ gióp cho §inh Tiªn Hoµng më n−íc. Bªn trong Hoa L− vµ c¸c khu vùc phô cËn cña Ninh B×nh cßn ph¸t hiÖn ®−îc kh¸ nhiÒu nh÷ng di vËt kh¶o cæ PhËt gi¸o nh− 02 cét kinh chïa Hoa L− cïng nh÷ng dÊu tÝch kh¸c nh− m¸ch b¶o sù ph¸t triÓn kh¸ rùc rì cña PhËt gi¸o ViÖt Nam thÕ kØ X.

*. TS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.

1. Xin xem Hµ V¨n TÊn: - Tõ mét cét kinh PhËt n¨m 973 võa ph¸t hiÖn ë Hoa L−. Trong cuèn: Theo dÊu c¸c v¨n ho¸ cæ, Nxb. KHXH, Hµ Néi 1997, tr.

786.

- Cét kinh PhËt thêi §inh thø hai ë Hoa L−. Trong cuèn: Theo dÊu c¸c v¨n ho¸ cæ. Nxb. KHXH, Hµ Néi 1997, tr. 816.

N

Lý C«ng UÈn lªn ng«i vua, chuyÓn kinh ®« tõ Hoa L− vÒ kinh thµnh §¹i La, sau ®æi tªn thµnh Th¨ng Long (Thñ ®«

Hµ Néi ngµy nay). Hoa L− kh«ng cßn lµ mét trung t©m kinh tÕ chÝnh trÞ cña c¶

n−íc n÷a song vÉn lµ mét trung t©m PhËt gi¸o vµo c¸c thêi ®¹i sau. Mét trong nh÷ng ph¸t hiÖn quan träng ®ã lµ tÊm bia thêi TrÇn trªn nói Dôc Thuý.

TÊm bia nµy ®· cã nhiÒu b¶n dÞch vµ

®· ®−îc giíi thiÖu trong kho tµng v¨n b¶n H¸n N«m, trong bµi viÕt nµy, chóng t«i kh«ng chuyÓn t¶i nguyªn v¨n b¶n dÞch ®ã mµ m−în b¶n dÞch nµy ®Ó nãi vÒ mét vÊn

®Ò kh¸c mµ ta t¹m gäi lµ sù xung ®ét cña hai hÖ thèng t− t−ëng Nho vµ PhËt trong lÞch sö d©n téc thêi Lý - TrÇn.

ë th¸p Linh TÕ dùng n¨m 1091 tõ nhµ Lý ®Õn nhµ TrÇn cã tu bæ l¹i, trªn nói Dôc Thóy tØnh Ninh B×nh, x−a cã bµi bi kÝ cña Tr−¬ng H¸n Siªu, viÕt nh− sau:

“Ta nghÜ «ng ThÝch Ca, «ng L·o Tö lÊy lÏ t©m kh«ng mµ chøng ®¹o. Sau khi tÞch diÖt, ®Õn lóc ®êi cïng cã mét sè ng−êi gi¶

danh t«n sïng PhËt gi¸o ®Ó huyÔn hoÆc chóng sinh. Chïa chiÒn chiÕm 1/5 trong n−íc, lµm cho h− n¸t ®¹o th−êng, hao phÝ tiÒn cña, dÉn d¾t bao ng−êi u tèi nh¾m m¾t hïa theo, ng©y ng©y mµ ®i, ngÈn ngÈn mµ ®Õn, b¶o r»ng kh«ng ho¸ thµnh yªu ma, gian tr¸ thùc hiÕm cã vËy. V¶ l¹i cßn lµm ¸c n÷a sao nªn. Tuy nhiªn, nhµ s− TrÝ Nhu ®©y lµ ng−êi theo hÇu s− Phæ TuÖ, hiÓu s©u ®Õn n·o tuû ®¹o ph¸p cña Tróc L©m, g×n m×nh gi÷ nÕt thËt lµ kh¾c khæ. S− cã 3 ®iÒu: Giíi - §Þnh- TuÖ vµ gi¬

n¾m tay kh«ng lµm nªn c«ng viÖc lín.

NghÜ ®Õn viÖc ®Ì gèc m©y xÕp hßn ®¸, tõ tÊc mµ th−íc, mµ tr−îng, mét b−íc tiÕn lªn mét b−íc, mét tÇng cao thªm mét

tÇng, cho ®Õn lóc vßi väi ®øng s÷ng, thÕ ngÊt trêi xanh, thªm vÎ hïng tr¸ng cho non s«ng, s¸nh c«ng x©y dùng cïng t¹o ho¸, th× h¸ r»ng bao kÎ tu hµnh tÇm th−êng kh¸c cã thÓ so b× ®−îc. ¤i sau ®©y l¹i mÊy tr¨m n¨m, biÓn tan trong kho¶ng cói ngöa, sÏ cã kÎ nh− ta bu«ng tiÕng thë dµi, biÕt ®©u ch¼ng cßn ai nh− bän nhµ s−

TrÝ Nhu nµy, th× hái ta ¾t ch¾c g×? ®Õn nh− non xanh n−íc biÕc, bãng th¸p in dßng, thuyÒn nhá trêi chiÒu, lªnh ®ªnh mÆt n−íc. §Èy mòi thuyÒn ra tr«ng phong c¶nh, gâ b¬i chÌo h¸t khóc Tr−¬ng L−¬ng. T×m giã m¸t cña Tö L¨ng trong mét sîi d©y c©u: hái −íc cò §µo Chu trong n¨m hå khãi sãng. C¶nh Êy lßng nµy, duy cã ta cïng non s«ng Êy cïng biÕt mµ th«i”⁽²⁾.

Tr−¬ng H¸n Siªu lµ mét trong nh÷ng danh nho ®−îc thê trong V¨n MiÕu ViÖt Nam cïng víi Chu V¨n An, Lª Qu¸t vµ

§ç Tö B×nh. C¸c nh©n vËt nµy sinh ra vµ lín lªn vµo cuèi thêi TrÇn khi mµ ®¹o PhËt cã nhiÒu lóc suy vi, Nho häc ®· cã nhiÒu dÞp ph¸t triÓn nªn viÖc bµi xÝch PhËt gi¸o kh«ng chØ thÊy ë bia Nói Dôc Thuý mµ cßn ë mét bia ®¸ kh¸c.

Tr−¬ng H¸n Siªu cã bµi minh v¨n cho chïa Khai Nghiªm, tØnh B¾c Giang viÕt:

“Nguyªn lai sù bµy ra t−îng thê tõ hä Phï §å dïng lµm ph−¬ng tiÖn ®Ó ®é cho ng−êi ta. Bëi v× nhµ PhËt muèn kÎ ngu kh«ng biÕt, kÎ mª kh«ng gi¸c tíi ®Êy ®Ó håi h−íng vµo câi gi¶i hÕt nghiÖp b¸o. Råi th× bän tÝn ®å x¶o quyÖt bá mÊt b¶n ý khæ h¹nh h− kh«ng chØ cèt chiÕm lÊy v−ên danh tiÕng, c¶nh trÝ ®Ñp, n¬i ë vµng ngäc, quÇn chóng ®«ng ®óc nh− t−îng nh− voi.

2. Tang Th−¬ng ngÉu lôc. B¶n dÞch cña §¹m Nguyªn. Bé Quèc gia gi¸o dôc xuÊt b¶n n¨m 1962.

Thêi bÊy giê cã bän hµo h÷u tin theo h−ëng øng cho nªn trong thiªn h¹ chç nµo ®Êt tèt c¶nh ®Ñp th× chïa chiÒn chiÕm mÊt phÇn nöa, lò l−ît theo ®i ë chïa, kh«ng cÇy mµ no, kh«ng dÖt mµ cã mÆc, bän thÊt phu th−êng bá nhµ cöa bá lµng n−íc mµ theo nh− cá bÞ giã l−ít.

Than «i Th¸nh Nho xa råi, §¹o Nho kh«ng ®−îc lµm cho s¸ng, lµm thÇy lµm quan ®· kh«ng ®−îc nh− «ng Chu, «ng ThiÖu ®Ó h−íng dÉn phong ho¸; trong ch©u huyÖn lµng xãm th× kh«ng cã tr−êng häc ®Ó d¹y nghÜa hiÕu ®Ô, lµm sao ng−êi ta kh«ng t×m vµo ®¹o kh¸c, Êy còng v× c¸i thÕ khiÕn nªn vËy”.

Còng t¹i B¾c Giang cã hai lµng Nh−

Ngét vµ Gi¸p Thø, cã chïa Khai Nghiªm do c«ng chóa NguyÖt Sinh ®êi Lý lµm ra, cßn l−u l¹i tÊm bia cña Tr−¬ng H¸n Siªu nh− sau:

“§Þa thÕ chïa Êy th× phÝa nam cã nói Tiªn ChÇu, phÝa b¾c cã s«ng Tho¸i Béc, h×nh th¾ng tô ë mét chç nµy, quy m« håi tr−íc ch−a ®æ n¸t mÊy.

Míi ®©y cã viªn quan Ho¶ ®Çu trong néi tªn lµ Chu TuÕ x−íng xuÊt ng−êi lµng hÕt søc tu bæ. Tõ n¨m Quý DËu, niªn hiÖu Khai Hùu (1333) thø n¨m, ®Õn n¨m Êt Hîi thø b¶y (1335) th× lµm xong. PhËt

®iÖn t¨ng phßng ®Òu theo nh− kiÓu cò.

Ngµy lÔ kh¸nh thµnh giµ trÎ xø Êy ®Òu ch¾p tay khen ngîi, cho lµ nh− Bµ Sinh sèng l¹i vËy.

Mïa ®«ng n¨m MËu DÇn (1338) «ng ë Thiªn Tr−êng l¹i xin t«i mét bµi v¨n bia vµ nãi: Chïa x−a nay vÉn cã chu«ng nay míi dùng bia nÕu kh«ng chÐp sù thùc th×

sî mÊt dÊu cò. T«i b¶o: Chïa ®æ n¸t mµ lµm l¹i ®· kh«ng ph¶i ý muèn cña t«i, dùng bia mµ kh¾c viÖc, t«i cßn biÕt nãi g×?

V¶ nay Th¸nh triÒu muèn cã c¬n giã lín

®Ó cøu tôc h−, mª tÝn dÞ ®oan nªn bá, chÝnh ®¹o nªn bµy. Lµm kÎ sÜ phu kh«ng ph¶i ®¹o cña Nghiªu ThuÊn th× kh«ng bµy tá, kh«ng ph¶i ®¹o cña Khæng M¹nh th× kh«ng tr−íc thuËt. Trë l¹i bÐp xÐp vÒ

®¹o PhËt, t«i biÕt dèi ai? Tuy nhiªn «ng TuÕ vèn lµ quan trong ViÖn Néi mËt, tËp sù bªn Tµu, ®Õn tuæi giµ kh«ng −a ®−êng sÜ ho¹n, ham bè thÝ, tõ chèi bæng léc lui vÒ. §iÒu Êy t«i thùc mong muèn b¾t ch−íc häc ®ßi mµ ch−a cã thÓ ®−îc, nªn cã bµi nµy”.

Cïng c¶nh víi Tr−¬ng H¸n Siªu, Lª Qu¸t trong bµi bia cho chïa Thiªn Phóc, lµng B¸i, tØnh B¾c Giang viÕt nh− sau:

“Nhµ PhËt cã thuyÕt ho¹ phóc c¶m

®éng lßng ng−êi, sao mµ ®−îc ng−êi ta tin t−ëng s©u xa bÒn bØ thÕ? Trªn tõ hµng vua chóa, d−íi ®Õn nh©n d©n, phµm cã viÖc g× quan hÖ ®Õn phông sù PhËt th× dï cã ®em hÕt tµi s¶n còng kh«ng chót so kÌ bñn xØn. NÕu ngµy nay ®em cóng göi vµo c«ng viÖc dùng chïa x©y th¸p th× vui vÎ lµm ngay nh− cÇm ch¾c ®−îc sù b¶o ®¶m cña sù b¸o øng ngµy mai vËy. Cho nªn tõ trong kinh ®« tíi ngoµi quËn huyÖn, hang cïng ngâ hÎm ch¼ng b¶o mµ theo, ch¼ng thÒ mµ tin. HÔ ë ®©u cã nhµ ë th× cã chïa thê PhËt, bá ®i l¹i dùng lªn, ph¸ ®i l¹i x©y l¹i. Chu«ng trèng l©u ®µi so víi nhµ ë cña nh©n d©n chiÕm mÊt phÇn nöa. Sù phån thÞnh thùc lµ dÔ dµng, mµ lßng t«n sïng thËt lµ s©u réng. T«i Ýt ®äc s¸ch nhí l¹i nh÷ng ®iÒu cæ kim còng th« s¬ biÕt

®−îc c¸i ®¹o cña Th¸nh Nho vÒ phÐp gi¸o hãa nh©n d©n mµ kÕt côc kh«ng ®ñ cho mét lßng tin cËy. T«i th−êng ®i du ngo¹n s«ng nói, vÕt ch©n lª kh¾p ®Êt n−íc, t×m xem cã ®©u lµ V¨n MiÕu, Häc cung th×

ch−a tõng ®−îc môc kÝch. §iÒu Êy lµm t«i

lÊy lµm hæ thÑn víi tÝn ®å nhµ PhËt l¾m vËy. Xin béc b¹ch mÊy hµng”⁽³⁾.

§Êy thùc lµ mét sù thó nhËn c«ng khai cña danh Nho ®êi TrÇn r»ng Nho gi¸o tuy thùc tiÔn mµ kh«ng ®¸p øng nhu cÇu tÝn ng−ìng t©m linh cña nh©n d©n ViÖt Nam b»ng PhËt gi¸o. Nh©n d©n kh«ng thÓ m·n nguyÖn víi chñ tr−¬ng

“ch−a biÕt sèng lµm sao biÕt chÕt” hay ch−a phông sù ®−îc ng−êi lµm sao cã thÓ phông sù ®−îc quû thÇn cña Nho gi¸o.

VÊn ®Ò sèng chÕt quû thÇn vèn lµm cho con ng−êi x−a nay th¾c m¾c, kh«ng thÓ nµo gi¶i quyÕt b»ng lèi g¹t ®i nh− Khæng Tö ®· gi¶i quyÕt. Cho nªn nh©n d©n chØ t×m thÊy sù tho¶ m·n ë tÝn ng−ìng PhËt gi¸o ®em l¹i cho hä mµ th«i. §Êy còng lµ lÝ do thÊt b¹i cña sù bµi PhËt ë mét danh Nho thêi Êy, ngang hµng Chu V¨n An vµ Tr−¬ng H¸n Siªu vËy.

T×m hiÓu s©u ®«i chót vÒ tinh thÇn Nho häc thêi nhµ TrÇn, qua ghi chÐp cña sö s¸ch chóng ta ®−îc biÕt:

Thêi TrÇn b¾t ®Çu víi TrÇn Th¸i T«ng nªu cao tinh thÇn t©m linh thùc hiÖn ®Ó tæng hîp Tam gi¸o, Nho, §¹o, PhËt, lÊy lµm tinh thÇn quèc häc ViÖt Nam, cho nªn ®ång thêi cã c¸c k× thi tuyÓn lùa nh©n tµi b»ng khoa Th¸i häc sinh l¹i còng cã thi Tam gi¸o ®Ó th«ng hiÓu c¶ ba gi¸o lÝ lín ë §«ng Ph−¬ng. C¶ ba gi¸o lÝ Êy ®Òu kho¸c mÇu s¾c ViÖt Nam ®Ó thÝch øng víi ®iÒu kiÖn sinh tån cña d©n téc.

PhËt gi¸o th× cã khuynh h−íng “NhËp thÕ vµo ®êi” mét c¸ch râ rÖt nh− ®· thÊy ë Th¸i T«ng. Nho gi¸o th× cã khuynh h−íng

“Cïng lÝ chÝnh t©m” thuéc vÒ ®øc chÝnh t©m linh thùc hiÖn kh«ng vô tõ ch−¬ng còng kh«ng lu©n lÝ thùc tiÔn, nh− ®· thÊy ë Chu V¨n An. Cßn vÒ §¹o gi¸o th× xem

®Ò thi v¨n s¸ch §¹o L·o thêi Êy, trong ®ã

cã c©u hái: “ Muèn cho ®êi nµy, muèn cho d©n nµy ®Òu vµo trong §µi Xu©n b−íc lªn Câi Thä th× ph¶i dïng thuËt g× ®Ó d¹y?

§¸p ¸n cã ®o¹n kÕt r»ng: BËc ®¹i ph¹m g−¬ng mÉu cøu d©n vÉn ®· cã thuËt thiªng, mµ bông yªu d©n ®Òu trong mét lßng. NÕu tr−íc hÕt chÝnh l¹i lßng m×nh th× bän tµ mÞ kh«ng thÓ rôc rÞch”⁽⁴⁾. Tr−íc hÕt chÝnh l¹i th©n th× khÝ tµ kh«ng thÓ x©m ph¹m. Lßng ®· chÝnh råi th× lÊy ®ã ra ©n cho d©n, sèng kh«ng th−¬ng tæn, ®ì th× kh«ng ng·, hËu ®·i th× kh«ng khèn khã, nh− thÕ nh©n d©n ai nÊy ®−îc to¹i nguyÖn giµu thä yªn vui. Th©n ®· ChÝnh råi, lÊy ®Ó gióp d©n chóng, kÎ nguy ®−îc yªn, kÎ ch×m ®¾m ®−îc cøu, kÎ chÕt ®i sèng l¹i, nh− thÕ th× nh©n d©n chung vui

¬n s¸ng khÝ hoµ. Nh− thÕ th× ®êi nµy, nh©n d©n hín hë trÌo lªn §µi Xu©n, ®−îc vui mõng b−íc vµo Câi Thä. Êy míi lµ

“dµi l©u mÖnh m¹ch cña d©n sinh m¹nh mÏ nguyªn khÝ cña quèc gia”⁽⁵⁾.

Nh−ng råi ch¼ng bao l©u, sau triÒu Nh©n T«ng, v× ¶nh h−ëng cña Tèng Nho

®éc t«n bªn nhµ Tèng, mµ ViÖt Nam ®· cã kÎ trong lµng Nho lªn tiÕng bµi PhËt, hay biÓu lé c¸i tinh thÇn thùc tiÔn kh«ng tin quû thÇn.

§êi Minh T«ng (1314-1329) cã viÖc sö chÐp:

§µi quan d©ng sí nãi: Chøc TÓ phô lµ

®iÒu hßa ©m d−¬ng tr−íc hÕt. TrÇn Kh¾c Chung lµm tÓ t−íng kh«ng lµm cho ©m d−¬ng ®iÒu hoµ, ®Õn nçi cã n−íc lôt vµ

3.NguyÔn §¨ng Thôc. §¹i quan t− t−ëng thêi ®¹i nhµ TrÇn (1225-1400). Trong cuèn: ViÖt Nam kh¶o cæ tËp san, sè VII Sµi gßn 1974, tr. 225.

4.Xem thªm: NguyÔn §¨ng Thôc. S®d.

5. Xem thªm: NguyÔn M¹nh C−êng - NguyÔn ThÞ Hång Hµ. Nho gi¸o §¹o häc trªn ®Êt Kinh kú (Th¨ng Long- §«ng §« - Hµ Néi), Nxb. V¨n ho¸

2007.

®¹i h¹n. Kh«ng lµm ®−îc c«ng tr¹ng g×, xin b·i chøc Kh¾c Chung.

Kh¾c Chung nãi: “T«i lµm chøc quan gÇn Vua, chØ biÕt lµm ®iÒu g× ®¸ng lµm, cßn nh− ®¹i h¹n th× nªn hái Long V−¬ng (Thñy ThÇn). T«i cã ph¶i Long V−¬ng ®©u mµ quy lçi cho t«i thÕ nµo ®−îc?”

Sau n−íc s«ng lªn to, Vua th©n ®i söa trÞ ®ª, §µi quan nãi r»ng: “BÖ h¹ nªn söa sang chÝnh ®øc”.

Kh¾c Chung nãi: D©n ®ang bÞ n¹n lôt, viÖc cøu ch÷a cÇn cÊp l¾m, cßn cã ®øc chÝnh nµo h¬n viÖc Êy n÷a? TÊt ph¶i ngåi yªn ®Þnh thÇn míi gäi lµ tu ®øc ch¨ng?⁽⁶⁾

XÐt ®o¹n ®èi tho¹i gi÷a quan Ngù sö vµ quan TÓ t−íng, ®ñ thÊy kh«ng khÝ häc thuËt trong giíi trÝ thøc quanh nhµ Vua lóc Êy kh¸c xa nhau l¾m. Mét ®µng tin

©m d−¬ng ph¸p thuËt, mét ®µng lµ thùc tiÔn; mét ®µng chñ tÜnh, mét ®µng chñ

®éng, ®ã lµ manh nha phong trµo bµi b¸c PhËt gi¸o, Nho sÜ vÒ cuèi ®êi TrÇn.

Sù thùc bµi b¸c nµy ®· cã tõ cuèi thêi Lý víi §µm DÜ M«ng, v× trong d©n gian còng nh− ë nhµ Vua ph−¬ng diÖn tÝn ng−ìng h×nh thøc dÇn dÇn ph¸t triÓn lÊn c¶ tÝn ng−ìng t©m linh ch©n chÝnh cña ®¹o PhËt còng nh− ë §¹o gi¸o. VËy nªn khi b−íc sang thêi TrÇn, Vua TrÇn Nh©n T«ng khi xuÊt gia, th¨m c¸c chïa trong n−íc ®· cã lÖnh cÊm kh«ng thê c¸c d©m thÇn, bá c¸c d©m tõ. VËy kh«ng l¹ g× cã sù bµi b¸c mª tÝn dÞ ®oan cña Nho sÜ ®èi víi tÝn ng−ìng PhËt gi¸o, §¹o gi¸o ®ang chuyÓn t×nh tr¹ng suy vi. VÒ ®iÒu Êy th× kh«ng cã t«n gi¸o nµo kh«ng cã lóc thÞnh lóc suy, kÓ c¶

Nho gi¸o. Bëi vËy mµ phong trµo bµi b¸c PhËt gi¸o cña Nho sÜ thêi TrÇn còng chØ nh− thêi Lý lµ bµi b¸c h×nh thøc suy ®åi chø kh«ng ®i s©u vµo trong gi¸o lÝ.

Tr−íc hÕt trong Sö B×nh cña Lª V¨n H−u d©ng Vua TrÇn Th¸nh T«ng bé sö

®Çu tiªn cña ng−êi ViÖt vµo n¨m 1272, tøc bé §¹i ViÖt sö kÝ, trong Êy t¸c gi¶ phª b×nh viÖc Lý Th¸i T«ng ban Ên t−íc (1043) cho Nïng TrÝ Cao lµm lo¹n ë ®Êt Qu¶ng Nguyªn mµ kh«ng giÕt, cã so s¸nh cö chØ ®¹i l−îng cña nhµ Vua cho lµ ®¾m ch×m vµo c¸i ®øc nh©n nhá cña PhËt gi¸o mµ quªn ®i c¸i nghÜa lín cña quèc gia.

Nhµ Nho Lª V¨n H−u ®· cè chÊp vµo t−

t−ëng lu©n lÝ thùc tiÔn vÒ Quèc gia ®ãng cöa cña Nho gi¸o cho nªn míi b¶o lßng tõ bi b¸c ¸i ®èi víi tÊt c¶ chóng sinh cña PhËt lµ “®øc nh©n nhá”. Ph¶i ch¨ng «ng

®· chÞu ¶nh h−ëng cña c¸i häc Tèng Nho chñ tr−¬ng “TÞch dÞ ®oan”.

Víi viÖc thiÕt lËp chÕ ®é khoa cö thi Th¸i häc sinh ®Õn ®êi TrÇn DuÖ T«ng (1374) ®æi lµm TiÕn sÜ, c¸i häc Tr×nh Chu cña ®êi Tèng Nho b¾t ®Çu truyÒn b¸ vµo ViÖt Nam trong giíi sÜ phu ®−¬ng thêi.

Nh−ng bëi v× thuyÕt nh©n qu¶ b¸o øng cña nhµ PhËt ®· th©m nhËp vµ ¨n vµo cèt tuû ng−êi ViÖt; PhËt gi¸o trong d©n gian vÉn chiÕm ®Þa vÞ −u thÕ, ¸p ®¶o tÊt c¶ c¸c khuynh h−íng t− t−ëng kh¸c, cho nªn Nho sÜ ViÖt Nam tuy chÞu ¶nh h−ëng cña t− t−ëng bµi PhËt cña Tèng Nho ®−¬ng thêi kÕt côc còng vÉn khoanh tay tr−íc PhËt gi¸o. B»ng chøng hiÓn nhiªn lµ Nho sÜ cù ph¸ch chñ tr−¬ng bµi PhËt thêi bÊy giê nh− Lª Qu¸t, Tr−¬ng H¸n Siªu còng

®Ó l¹i nh÷ng bµi v¨n bia vÒ PhËt gi¸o.

Nh÷ng sù kiÖn trªn ®©y chøng minh râ rµng Nho sÜ ViÖt Nam thêi TrÇn danh tiÕng nh− Lª B¸ Qu¸t, Tr−¬ng H¸n Siªu cã tiÕng lµ cÇm ®Çu chñ tr−¬ng bµi b¸c PhËt gi¸o, mµ k× thùc chØ lµ bµi trõ dÞ

6. Xin xem thªm: §¹i ViÖt tiªu ¸n, chÐp n¨m ®¹i Kh¸nh thø 2 (1316, th¸ng 6).

®oan mª tÝn, bµi b¸c c¸i thãi bu«n thÇn b¸n th¸nh mµ ë t«n gi¸o nµo còng cã, nhÊt lµ vÒ buæi suy vi, chø thùc tÕ mµ nãi th× c¸c Nho sÜ Êy vÉn kh©m phôc gi¸o lÝ PhËt gi¸o ch©n chÝnh.

Nãi chung th× t− t−ëng Tam gi¸o hay hîp nhÊt hoÆc ®iÒu hoµ vÉn lµ t− t−ëng phæ th«ng tõ trªn triÒu ®×nh xuèng ®Õn tËn d©n gian. Tuy nhiªn tuú theo b×nh diÖn ý thøc mµ cã khuynh h−íng Nho gi¸o m¹nh h¬n, cã khuynh h−íng §¹o gi¸o thÇn tiªn hay PhËt gi¸o m¹nh h¬n. Bëi thÕ mµ buæi tr¸ng niªn ®ang h¨ng h¸i víi ho¹t ®éng nh©n sinh thùc tiÔn th× sÜ phu ViÖt Nam th−êng hay ®øng ë b×nh diÖn ý thøc Nho, ®Õn khi cã tuæi, hä Ýt ham muèn vÒ nh©n sinh thùc tiÔn n÷a, hä l¹i v−¬n tíi b×nh diÖn ý thøc thiªn nhiªn vµ siªu nhiªn cña §¹o gi¸o hay PhËt gi¸o. Bëi vËy mµ Tr−¬ng H¸n Siªu hay TrÇn Thêi KiÕn buæi v·n niªn l¹i rñ nhau mé PhËt, mét phÇn lín th¬ v¨n ®Òu «m t− t−ëng nh©n b¶n tõ bi, ®ñ thÊy ng−êi buæi Êy kh«ng theo ®¹o, nh−ng vÉn tiªm nhiÔm t− t−ëng PhËt häc m¹nh l¾m⁽⁷⁾.

*

* *

Cho dï sau n¨m 1428, khi Lª Lîi lªn ng«i vua, nhµ Lª ®· dïng Nho gi¸o nh−

mét hÖ t− t−ëng bÖ ®ì cho triÒu ®¹i cña m×nh th× PhËt gi¸o vÉn tån t¹i m·i trong lßng d©n chóng vµ trÝ thøc cña n−íc §¹i ViÖt.

T«i rÊt t©m ®¾c víi c©u tr¶ lêi cña mét vÞ gi¸o s− ng−êi Mü theo PhËt gi¸o Alex Bersin khi ®−îc hái: §¹o PhËt cã ph¶i lµ mét t«n gi¸o kh«ng?

§¸p: T«n gi¸o kh«ng ph¶i lµ mét hÖ thèng tÝn ng−ìng x©y dùng xung quanh mét Th−îng §Õ s¸ng t¹o. §ã chØ lµ mét

®Þnh nghÜa hÑp cña t«n gi¸o vµ còng kh«ng ph¶i lµ ®iÒu mµ nhiÒu nhµ l·nh

®¹o t«n gi¸o trªn thÕ giíi muèn ®Þnh nghÜa nã. §óng h¬n, ®ã lµ mét hÖ thèng nh÷ng niÒm tin nh»m gióp ®ì con ng−êi trong ®êi sèng hiÖn t¹i còng nh− t−¬ng lai, vµ ®Ó cñng cè t×nh nh©n lo¹i. NÕu thÕ, chóng ta cã thÓ nãi ®¹o PhËt lµ mét t«n gi¸o⁽⁸⁾.

Vµ t«i còng chØ xin nãi thªm r»ng, cho dï thÕ sù cã nhiÒu xoay vÇn th× ®¹o PhËt vÉn lµ mét t«n gi¸o lu«n tån t¹i víi thêi gian./.

7.Xem thªm: NguyÔn §æng Chi. Cæ v¨n häc sö, tr.

188, Nxb. Hµn Thuyªn.

8. Xem thªm bµi: §¹o PhËt trong thÕ kØ XX. Bµi tr¶

lêi pháng vÊn cña GS. Alex Bersin, gi¶ng viªn tr−êng §¹i häc T©n gia ba, ngµy 10 th¸ng 8 n¨m 1988.