t«n gi¸o tõ c¸ch nh×n cña Paul Holbach

(1)

T«n gi¸o - vÊn ®Ò lÝ luËn vμ thùc tiÔn

t«n gi¸o tõ c¸ch nh×n cña Paul Holbach

aul Henri Holbach (1723-1789) - mét trong nh÷ng nhμ duy vËt næi tiÕng cña Ch©u ¢u thÕ kØ XVIII, ng−êi khëi x−íng phong trμo khai s¸ng Ph¸p, mét trong nh÷ng chñ biªn cuèn B¸ch khoa toμn th− ®Çu tiªn trªn thÕ giíi. Trong suèt cuéc ®êi s¸ng t¹o khoa häc cña m×nh, ng−êi chiÕn sÜ kiªn c−êng trªn mÆt trËn t− t−ëng cña c¸ch m¹ng t− s¶n Ph¸p ®·

kh«ng mÖt mái tuyªn chiÕn víi nh÷ng gi¸o ®iÒu t«n gi¸o, víi nh÷ng gi¸o luËt kh¾t khe cña Gi¸o héi vμ nh÷ng cÊm kÞ v« lÝ cña Nhμ thê nh»m gi¶i phãng con ng−êi khái nh÷ng ®Þnh kiÕn sai lÇm cña x· héi, khái nh÷ng rμng buéc h− ¶o cña th¸nh thÇn, ®−a nh©n lo¹i ®Õn bÕn bê ch©n lÝ, tiÕp thªm søc m¹nh cho hä phÊn

®Êu kh«ng mÖt mái v× h¹nh phóc ®Ých thùc ë chèn trÇn gian.

1. Quan niÖm cña Holbach vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt t«n gi¸o

BÊt k× häc gi¶ nμo khi nghiªn cøu vÊn

®Ò t«n gi¸o th× viÖc ®Çu tiªn cÇn quan t©m ®ã lμ t×m hiÓu nguån gèc ra ®êi cña hiÖn t−îng x· héi ®Æc biÖt phøc t¹p thuéc

®êi sèng t©m linh (spiritual life) nμy.

B−íc khëi ®Çu cña Holbach trong viÖc truy t×m nguån gèc t«n gi¸o lμ tiÕp cËn h×nh th¸i ý thøc x· héi nμy tõ ph−¬ng diÖn t©m lÝ. Dùa trªn c¬ së kh¶o s¸t t©m lÝ chung, Holbach cho r»ng, chÝnh nçi sî h·i cña con ng−êi tr−íc nh÷ng hiÖn t−îng

Lª C«ng Sù^(*)

mï qu¸ng, d÷ tîn, nguy hiÓm, l¹ lïng cña tù nhiªn ®· ®Î ra niÒm tin vμo thÇn th¸nh. Nçi sî h·i lμ mét hiÖn t−îng t©m lÝ bét ph¸t mang b¶n tÝnh tù nhiªn bÈm sinh tiÒm Èn trong t©m thøc mçi con ng−êi, nã ®−îc truyÒn tõ thÕ hÖ nμy qua thÕ hÖ kh¸c. D−íi sù t¸c ®éng cña nçi sî, trong t©m trÝ con ng−êi h×nh thμnh h×nh

¶nh ma quû, con ng−êi lu«n t©m niÖm r»ng, cã nh÷ng hån ma nμo ®ã can thiÖp, quÊy ph¸ ®êi sèng vμ ''trong nçi buån tuyÖt ®Ønh, ng−êi bÊt h¹nh ®· s¸ng t¹o nªn h×nh bãng con ma, tõ con ma ®ã con ng−êi tiÕp tôc s¸ng t¹o nªn bãng h×nh Th−îng §Õ''⁽¹⁾.

YÕu tè t©m lÝ thø hai víi t− c¸ch lμ chÊt kÝch thÝch, xóc t¸c lμm cho nçi sî chuyÓn thμnh niÒm tin thÇn th¸nh - ®ã lμ sù ngu dèt. ''Sù ngu dèt, lo l¾ng, tai ho¹ - Holbach viÕt - lu«n lμ nh÷ng nguån gèc lμm ph¸t sinh biÓu t−îng ban ®Çu cña con ng−êi vÒ thÇn th¸nh''⁽²⁾. Theo logic cña Holbach vμ c¸c nhμ duy vËt Ph¸p

®−¬ng thêi th× ®Õn l−ît m×nh, sù ngu dèt l¹i lμm ®iÒu kiÖn vμ tiÒn ®Ò c¬ b¶n cho sù dèi lõa cã ý thøc cña kÎ trªn ®èi víi ng−êi d−íi, cña ng−êi kh«n ngoan ®èi víi kÎ nhÑ d¹, c¶ tin, kÐm hiÓu biÕt.

*. TS, Gi¶ng viªn TriÕt häc, §¹i häc Hµ Néi.

1. Holbach. TuyÓn tËp, gåm 2 tËp, Matxc¬va 1963, t.1, tr. 363.

2. Holbach, s®d, t.1, tr. 362.

P

(2)

Dùa trªn nh÷ng t− liÖu vÒ lÞch sö, Holbach kh¼ng ®Þnh r»ng, ng−êi nguyªn thuû sèng trong c¸c hèc c©y, hang ®¸ lu«n ph¶i ®−¬ng ®Çu víi thó d÷, bÖnh tËt vμ

®iÒu kiÖn kh¾c nhiÖt cña thiªn nhiªn nh−

sÊm sÐt, lò b·o, n¾ng m−a, h¹n h¸n bÊt th−êng. Trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh ®Ó m−u sinh vμ tån t¹i, ë céng ®ång ng−êi nguyªn thuû, nh÷ng ng−êi giμ, nh÷ng ng−êi cã chót Ýt hiÓu biÕt tô häp nhau l¹i luËn bμn vμ kÕt qu¶ lμ s¸ng lËp nªn c¸c nghi lÔ, phong tôc vμ quy ph¹m ®¹o ®øc lμm ph−¬ng tiÖn ®iÒu chØnh - qu¶n lÝ x·

héi^(*). Tõ ®ã, nh÷ng ng−êi giμ, cã uy tÝn vμ kinh nghiÖm sèng ®−îc céng ®ång suy t«n, kÝnh träng, vμ sïng b¸i. Hä dÇn dÇn l¹m dông vÞ thÕ, uy tÝn cña m×nh vμ t©m lÝ sî h·i giíi tù nhiªn cña con ng−êi nãi chung ®Ó dèi lõa nh÷ng ng−êi kÐm hiÓu biÕt còng nh− ®¸m con ch¸u. Hä tuyªn truyÒn trong d©n chóng nh÷ng c©u chuyÖn hoang ®−êng do hä tù s¸ng t¸c ra hoÆc huyÒn bÝ ho¸, thªm vμo cèt truyÖn çc c©u chuyÖn thËt, gieo r¾c trong d©n chóng t©m lÝ sî h·i çc hiÖn t−îng tù nhiªn. §ã lμ nguyªn nh©n dÉn ®Õn hiÖn t−îng sïng b¸i (dÉn ®Õn cóng b¸i) çc hiÖn t−îng tù nhiªn nh− sÊm, sÐt, m©y, m−a, giã, mÆt Trêi, mÆt Tr¨ng, c©y ®a, c©y ®Ò, hèc c©y, hang ®¸, çc con thó gióp Ých cho ®êi sèng céng ®ång nguyªn thuû, v.v... Çc nhμ thÇn häc gäi hiÖn t−îng sïng b¸i ®ã b»ng mét thuËt ng÷ ng¾n gän lμ B¸i VËt gi¸o (fetishism).

Nh− vËy, theo Holbach vμ çc nhμ duy vËt Ph¸p th× nçi sî çc hiÖn t−îng diÔn ra mét çch bÊt th−êng trong giíi tù nhiªn lμ nguyªn nh©n c¬ b¶n ban ®Çu lμm ph¸t sinh trong con ng−êi nguyªn thuû niÒm tin vμo thÇn th¸nh. Sù ngu dèt ®ãng vai trß nh− nguån nu«i d−ìng, cñng cè nçi sî, lμm cho nçi sî h·i t¨ng thªm. Sù ngu dèt ®ång thêi lμ tiÒn ®Ò, lμ ®iÒu kiÖn chÊp

nhËn dèi lõa. Ba nh©n tè ®ã héi l¹i cïng mét lóc trong con ng−êi nguyªn thuû, lμm ph¸t sinh h×nh th¸i t«n gi¸o nguyªn s¬ lμ B¸i VËt gi¸o.

§Ó hiÓu mét c¸ch s©u s¾c vÒ b¶n chÊt cña t«n gi¸o, Holbach ®· dån ra kh¸

nhiÒu c«ng søc trong viÖc nghiªn cøu lÞch sö ph¸t triÓn cña nã - ®ã lμ con ®−êng tõ B¸i vËt gi¸o trong thêi nguyªn thuû qua

§a ThÇn gi¸o (Politheism) thêi cæ ®¹i ®Õn

§éc ThÇn gi¸o (Monotheism) thêi trung

®¹i, vμ t«n gi¸o dõng l¹i ë §éc ThÇn gi¸o

®ã cho ®Õn ngμy nay.

Trong Tõ ®iÓn thÇn häc bá tói, B¸i VËt gi¸o ®−îc Holbach x¸c ®Þnh nh− lμ ''mét hiÖn t−îng t«n thê, ng−ìng mé t«n gi¸o çc hiÖn t−îng tù nhiªn v« hån''. Trong HÖ thèng cña tù nhiªn, Holbach cho r»ng, B¸i VËt gi¸o ''lμ hÖ thèng thÇn häc ®Çu tiªn b¾t buéc con ng−êi ph¶i sî, ph¶i tu©n phôc çc hiÖn t−îng tù nhiªn bÊt th−êng, çc ®èi t−îng tù nhiªn th« b¹o''⁽³⁾. Nh−

vËy, ®èi víi Holbach, sù ph¸t triÓn t«n gi¸o kh«ng ph¶i b¾t ®Çu tõ niÒm tin vμo c¸c lùc l−îng siªu nhiªn, mμ b¾t ®Çu tõ sù sïng b¸i c¸c hiÖn t−îng tù nhiªn cã thËt x¶y ra trong ®êi sèng h»ng ngμy cña ng−êi nguyªn thuû.

Sù xuÊt hiÖn cña hiÖn t−îng sïng b¸i

®−îc Holbach gi¶i thÝch nh− lμ sù kh«ng hiÓu c¸c quy luËt tù nhiªn, sù ngu dèt vμ nçi sî h·i nh− ®· tr×nh bμy ë trªn. Nh−ng ë ®©y theo Holbach, cã mét vÊn ®Ò ®Æt ra:

T¹i sao giíi tù nhiªn lμ mét, giíi tù nhiªn t¸c ®éng lªn con ng−êi lμ nh− nhau mμ l¹i ph¸t sinh ra nhiÒu h×nh th¸i t«n gi¸o víi nhiÒu h×nh ¶nh Th−îng §Õ kh¸c nhau? NÕu tr¶ lêi ®−îc c©u hái nμy ,

*. VÒ sau, khi h×nh thµnh nhµ n−íc, c¸c nghi lÔ, phong tôc, quy ph¹m ®¹o ®øc nµy sÏ ®−îc n©ng lªn thµnh c¸c quy ph¹m ph¸p luËt.

3. Holbach. S®d, t.1, tr.367.

(3)

chóng ta sÏ c¾t nghÜa râ rμng vÒ sù h×nh thμnh §a ThÇn gi¸o (Politheism). Vμ Holbach ®· dμy c«ng t×m kiÕm c©u tr¶ lêi

®ã. ''Ng−êi Hy L¹p - Holbach viÕt - gäi giíi tù nhiªn lμ Th−îng §Õ b»ng nhiÒu tªn kh¸c nhau... tÊt c¶ nh÷ng t«n gi¸o ®a thÇn còng chØ lμ giíi tù nhiªn nh−ng ®−îc nh×n nhËn d−íi nh÷ng chøc n¨ng vμ ph−¬ng diÖn kh¸c nhau... nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau vÒ giíi tù nhiªn lμm ph¸t sinh ra thÇn th¸nh vμ ngÉu t−îng sïng b¸i kh¸c nhau''⁽⁴⁾. Theo quan ®iÓm cña nhμ duy vËt Ph¸p, th× t«n gi¸o cã c¬

së tån t¹i trÇn gian, ®êi sèng cña thÇn th¸nh kh«ng kh¸c g× mÊy so víi ®êi sèng con ng−êi: C¸i g× cã ë trÇn gian ¾t cã ë thÇn th¸nh d−íi d¹ng ®«i phÇn bãp mÐo.

ChÝnh ë ®©y, Holbach rÊt kh©m phôc quan niÖm cña Senophan⁽⁵⁾ cho r»ng: nÕu nh− c¸c loμi vËt nh− bß, voi biÕt vÏ th×

chóng sÏ miªu t¶ th¸nh thÇn gièng h×nh d¹ng cña m×nh⁽⁶⁾.

Kh¶o s¸t hÖ thèng thÇn tho¹i Hy L¹p, Holbach nhËn thÊy r»ng, bªn c¹nh nh÷ng vÞ thÇn chÝnh yÕu nh− thÇn Zeus (thÇn Dít), v.v... cßn cã mét hÖ thèng c¸c thÇn phô trî kh¸c (thÇn trung gian, thÇn b¸n th©n - tøc nöa thÇn nöa ng−êi, nöa ng−êi nöa s− tö...) nh−: thÇn Rõng (Saturn), thÇn BiÓn (Neptune), thÇn T×nh Yªu (Aphrodite), thÇn ChiÕn Tranh (Mars)...

mçi vÞ thÇn biÓu tr−ng cho søc m¹nh cña mét hiÖn t−îng tù nhiªn vμ hiÖn t−îng x·

héi. Sù xuÊt hiÖn cña c¸c vÞ thÇn phô trî nμy ph¶n ¸nh lßng nghi kþ, sù ®¸nh mÊt niÒm tin cña con ng−êi vμo vÞ thÇn chÝnh yÕu (vÝ dô: ThÇn Zeus tuy biÓu tr−ng cho søc m¹nh vμ quyÒn lùc nh−ng ®· l¹m dông vÞ thÕ cña m×nh ®Ó lμm nh÷ng ®iÒu kh«ng tèt nh− ho¸ th©n thμnh con bß méng xuèng trÇn gian b¾t cãc n÷ thÇn Europe vÒ lμm vî lÏ). Do vËy, cÇn cã nh÷ng vÞ thÇn kh¸c bæ sung lμm cho bÇu

kh«ng khÝ th¸nh thÇn trë nªn ''d©n chñ'', gi¶i quyÕt mäi viÖc thÊu t×nh ®¹t lÝ h¬n, v× tr−íc lóc gi¶i quyÕt viÖc g× c¸c thÇn còng ph¶i bμn b¹c, tranh luËn víi nhau⁽⁷⁾.

Nghiªn cøu b¶n chÊt qu¸ tr×nh xuÊt hiÖn §éc thÇn (Monotheism) trong nhiÒu t«n gi¸o kh¸c nhau, Holbach nhËn xÐt r»ng, tÊt c¶ c¸c thÇn th¸nh (ThÇn Zeus,

§øc Chóa Jesus, §øc PhËt ThÝch Ca, Tiªn tri Mohammad, v.v…) chØ kh¸c nhau vÒ h×nh d¸ng bÒ ngoμi, cßn b¶n chÊt bªn trong c¬ b¶n gièng nhau, v× c¸c th¸nh thÇn ®ã ®−îc con ng−êi x©y dùng theo mét nguyªn lÝ chung cña ThuyÕt thÇn nh©n ®ång h×nh (Anthropomorphism).

Theo Holbach, h×nh ¶nh Th−îng §Õ lu«n phô thuéc vμo nh÷ng tÝnh c¸ch chñ quan cña con ng−êi, phô thuéc vμo b¶n s¾c v¨n ho¸, vμo ®iÒu kiÖn ®Þa lÝ cña d©n téc sinh ra Th−îng §Õ ®ã. ThËm chÝ, h×nh ¶nh Th−îng §Õ cßn phô thuéc vμo tr¹ng th¸i t©m lÝ cña chñ thÓ s¸ng t¹o. NghÖ sÜ khoÎ m¹nh, vui t−¬i ch¾c ch¾n kh¾c ho¹ h×nh

¶nh Th−îng §Õ kh¸c h¬n nhiÒu so víi nghÖ sÜ cã thÓ tr¹ng yÕu ít, bi quan.

Holbach phª ph¸n quan ®iÓm thÇn häc cho r»ng, §éc ThÇn gi¸o (Monotheism) ®·

cã tõ thêi xa x−a. Theo Holbach, ''ý t−ëng

®éc thÇn lμ kÕt qu¶ cña quan niÖm cho r»ng, Th−îng §Õ lμ linh hån vò trô. ý t−ëng ®ã xuÊt hiÖn sau nμy, khi t− duy loμi ng−êi ®¹t ®Õn ®é chÝn muåi''⁽⁸⁾. Bëi v×

''hÖ thèng thÇn häc ®Çu tiªn b¾t buéc

5. Senophan - nhµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i, ng−êi thµnh lËp tr−êng ph¸i Elee. «ng næi danh víi t− c¸ch lµ ng−êi lín tiÕng phª ph¸n thuyÕt Anthropomorphism (ThuyÕt thÇn nh©n ®ång h×nh).

6. Xem: Holbach. S®d, t.1, tr. 386.

7. Xem: ThÇn tho¹i Hy L¹p. Nxb. V¨n häc, Hµ Néi 2001 vµ Edith Haminton. HuyÒn tho¹i ph−¬ng T©y.

Nxb. Mü thuËt 2004.

8. Holbach. S®d, t.1, tr. 388.

(4)

con ng−êi sî h·i vμ sïng b¸i çc hiÖn t−îng bÊt th−êng vμ çc ®èi t−îng th« b¹o cña giíi tù nhiªn; sau ®ã con ng−êi chuyÓn sang sïng b¸i nh÷ng tån t¹i ®iÒu hμnh çc hiÖn t−îng tù nhiªn - çc thiªn thÇn cã søc m¹nh siªu phμm, çc thiªn thÇn ®¼ng cÊp thÊp, çc anh hïng hμo kiÖt vμ nh÷ng con ng−êi víi lßng dòng c¶m v« biªn. Trong b−íc ph¸t triÓn tiÕp theo cña t− duy, con ng−êi quyÕt ®Þnh cñng cè hÖ thèng thÇn häc b»ng çch b¾t toμn bé giíi tù nhiªn khuÊt phôc mét t¸c nh©n (agent) duy nhÊt - lÝ tÝnh tèi cao, tinh thÇn tuyÖt ®èi, linh hån thÕ giíi, chÝnh t¸c nh©n ®ã ®iÒu hμnh vμ gi¸m s¸t toμn bé sù vËn ®éng cña giíi tù nhiªn''⁽⁹⁾.

Theo Holbach, nguyªn nh©n h×nh thμnh §éc ThÇn gi¸o còng gièng nh−

nguyªn nh©n h×nh thμnh B¸i VËt gi¸o, ®ã lμ nçi sî, sù ngu dèt vμ lõa dèi. ý thøc con ng−êi kh«ng thÓ tr¶ lêi ®−îc nh÷ng c©u hái do cuéc sèng ®Æt ra, do vËy hä lïi dÇn vμo thÕ giíi t−ëng t−îng, l·ng quªn, huyÒn ¶o.

D−íi con m¾t quan s¸t cña Holbach, sù h×nh thμnh h×nh ¶nh ®éc thÇn vμ cïng víi nã lμ sù ra ®êi cña §éc ThÇn gi¸o g¾n liÒn víi ho¹t ®éng cña c¸c bËc l·nh tô (Vua, Chóa, Thñ lÜnh phong trμo quÇn chóng, Anh hïng hμo kiÖt, v.v...) vμ nh÷ng nhμ lËp ph¸p (Ng−êi n¾m quyÒn lùc ®iÒu hμnh nhμ n−íc). Nh÷ng ng−êi nμy, b»ng b¹o lùc vμ sù m−u mÑo ®·

truyÒn b¸ trong c«ng chóng h×nh ¶nh ®éc thÇn nh»m cñng cè quyÒn lùc cña m×nh, nh»m thÇn bÝ ho¸ nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ

®Ó c«ng chóng tin theo.

Holbach nhÊn m¹nh r»ng, ''çc nhμ lËp ph¸p cñng cè chÝnh quyÒn cña m×nh b»ng çch thÇn linh ho¸ çc ®iÒu luËt, vÏ lªn h×nh ¶nh vÞ thÇn d÷ tîn, s½n sμng trõng ph¹t bÊt cø ai chèng l¹i ý chÝ cña

hä. ViÖc lμm cña nhμ lËp ph¸p lu«n mang tÝnh th¸nh thÇn, hä lu«n tù coi m×nh lμ sø gi¶ cña Thiªn Chóa''⁽¹⁰⁾. Theo lÝ gi¶i cña nhμ duy vËt Ph¸p th× ''cã bao nhiªu Th−îng §Õ vμ t«n gi¸o th× cã bÊy nhiªu nhμ lËp ph¸p. TÝnh c¸ch vμ hμnh vi cña c¸c th¸nh thÇn ®−îc quy ®Þnh b»ng môc

®Ých cña nh÷ng ng−êi qu¶ng b¸ c¸c th¸nh thÇn ®ã''⁽¹¹⁾. Bëi v× ''mäi t«n gi¸o khi xuÊt hiÖn d−êng nh− lμ sîi d©y bÒn chÆt mμ c¸c nhμ lËp ph¸p dïng ®Ó rμng buéc ®Çu ãc cña c«ng chóng ngu muéi, b¾t hä ph¶i lÖ thuéc vμo m×nh. Gièng nh−

bμ b¶o mÉu do¹ ®øa trÎ ®Ó b¾t nã nÝn, nh÷ng kÎ h¸o danh m−în uy thÇn th¸nh

®Ó hï ho¹ ng−êi yÕu vÝa''⁽¹²⁾.

VËn dông quan ®iÓm nμy cña Holbach vμo ph©n tÝch lÞch sö cña c¸c quèc gia chóng ta thÊy cã ®«i ®iÒu hîp lÝ. VÝ dô:

C¸c vÞ Hoμng ®Õ ë Trung Quèc th−êng tù mÖnh danh Thiªn Tö, tøc con cña Trêi

®−îc Th−îng §Õ tèi cao ph¸i xuèng trÇn gian thÕ thiªn hμnh ®¹o^(*), do vËy toμn d©n chóng ph¶i mét lßng mét d¹ tu©n phôc lÖnh Trêi. LÞch sö h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn cña Islam gi¸o (Islam)⁽¹³⁾ ®·

chøng minh cho vai trß quan träng cña thñ lÜnh Mohammad trong viÖc dïng quyÒn lùc vμ b¹o lùc ®Ó trÊn ¸p nh÷ng kÎ dÞ gi¸o, b¾t hä ph¶i tu©n phôc vμ ®i theo t«n gi¸o cña m×nh. Theo quan niÖm ®ã, Mohammad ®−îc coi nh− lμ sø gi¶ do Th¸nh Allar ph¸i xuèng ch¨n d¾t phÇn hån cho thÕ giíi Islam gi¸o.

ë ViÖt Nam, t−¬ng truyÒn khi NguyÔn Tr·i d©ng B×nh Ng« s¸ch cho Lª Lîi; t¹i

9. Holbach. S®d, t.1, tr. 367.

10. Holbach. MÇm bÖnh th¸nh thÇn hay Kit« gi¸o bÞ lé tÈy, Matxc¬va 1936, tr. 15.

11. Holbach. MÇm bÖnh th¸nh thÇn. S®d, tr.30.

12. Holbach. ý nghÜa ch©n chÝnh hay nh÷ng ý t−ëng tù nhiªn chèng nh÷ng ý t−ëng th¸nh thÇn. DÉn theo:

Nh÷ng suy t− vÒ t«n gi¸o. Matxc¬va 1962, tr. 55.

(5)

®Êt Lam S¬n (Thanh Ho¸), hai bËc anh hïng häp bμn kÕ s¸ch dÊy qu©n khëi nghÜa b»ng çch lÊy mì viÕt lªn çc l¸ c©y rõng dßng ch÷: ''Lª Lîi vi qu©n, NguyÔn Tr·i vi thÇn''. KiÕn ¨n mì trªn çc l¸

rõng t¹o thμnh c¸c ch÷, l¸ rông xuèng, nh©n d©n nhÆt ®−îc thÊy ®iÒm l¹ vμ tin r»ng ®©y lμ ch÷ viÕt cña th¸nh thÇn, lμ mÖnh trêi ®· ®Þnh nªn theo rÊt ®«ng, lμm thμnh c«ng cuéc khëi nghÜa Lam S¬n 10 n¨m vÜ ®¹i (1418 - 1428). Sù tÝch An D−¬ng V−¬ng x©y thμnh Cæ Loa (§«ng Anh, Hμ Néi), truyÒn thuyÕt vÒ Mai H¾c

§Õ (Mai Thóc Loan) ë xø NghÖ, sù tÝch Hå Hoμn KiÕm (Hμ Néi) ph¶i ch¨ng còng lμ nh÷ng c©u chuyÖn b×nh th−êng nh−ng

®· ®−îc nhuèm mμu thÇn bÝ, ®−îc thªu dÖt thªm nh»m lμm t¨ng tÝnh linh thiªng vμ tÇm quan träng cña c¸c sù kiÖn lÞch sö nμy.

§øng trªn quan ®iÓm lÞch sö, Holbach cè g¾ng gi¶i thÝch qu¸ tr×nh biÕn ®æi cña niÒm tin t«n gi¸o vμ ®· ®−a ra ý t−ëng kh¸ lÝ thó theo ®ã th× ''sù thay ®æi çc quy ph¹m ®¹o ®øc, ®iÒu kiÖn sèng vμ nhu cÇu cña c«ng chóng sÏ kÐo theo sù biÕn t−íng çc quan niÖm t«n gi¸o cña hä''⁽¹⁴⁾. §©y lμ quan niÖm kh¸ tiÕn bé so víi ®−¬ng thêi, nã gióp nhμ triÕt häc v−ît khái vßng phong to¶ cña chñ nghÜa duy t©m khi cho r»ng, nhμ lËp ph¸p kh«n ngoan ®ãng vai trß quan träng trong sù h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn t«n gi¸o. Tuy nhiªn, ®Õn ®©y Holbach bçng nhiªn dõng l¹i. §iÒu kiÖn lÞch sö, thμnh tùu ph¸t triÓn h¹n hÑp cña khoa häc ®−¬ng thêi vμ thμnh phÇn giai cÊp còng nh− nh÷ng h¹n chÕ trong nhËn thøc ç nh©n ®· kh«ng cho phÐp «ng cã thÓ ®i xa h¬n trong viÖc suy xÐt nguån gèc h×nh thμnh, b¶n chÊt vμ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña t«n gi¸o trªn quan ®iÓm duy vËt lÞch sö vμ phÐp biÖn chøng duy vËt. LÞch sö cÇn ph¶i ®îi h¬n mét thÕ kØ

n÷a, khi chñ nghÜa v« thÇn cña Feuerbach⁽¹⁵⁾ vμ sau ®ã lμ cña Karl Marx xuÊt hiÖn míi tr¶ lêi mét c¸ch trän vÑn vÊn ®Ò nguån gèc vμ b¶n chÊt t«n gi¸o.

2. Sù phª ph¸n cña Holbach vÒ c¸c quan ®iÓm chøng minh cho sù tån t¹i cña Th−îng §Õ

ViÖc chøng minh cho sù tån t¹i cña Th−îng §Õ ®· ®−îc tiÕn hμnh mét c¸ch kh¸ bμi b¶n trong lÞch sö thÇn häc vμ triÕt häc tr−íc Holbach. C¸c nhμ thÇn häc vμ triÕt häc tuy luËn gi¶i kh¸c nhau nh−ng vÒ c¬ b¶n ®· ®i ®Õn sù thèng nhÊt trong ba phÐp chøng minh cho sù tån t¹i cña Th−îng §Õ nh− sau: 1. Chøng minh b¶n thÓ luËn (Ontological demonstrate);

2. Chøng minh vò trô luËn (cosmological demonstrate); 3. Chøng minh vËt thÇn luËn (Physioteological demonstrate).

VÒ phÐp chøng minh b¶n thÓ luËn, nhμ thÇn häc ng−êi Italia lμ Anselm (1033 - 1109) ®· ®−a ra suy luËn: Trong t©m kh¶m mçi ng−êi lu«n cã mét quan niÖm vÒ Th−îng §Õ víi t− c¸ch lμ mét ®Êng toμn thiÖn, toμn mÜ, toμn n¨ng. Nh÷ng dÊu hiÖu nμy còng ®ñ nãi lªn r»ng, Th−îng

§Õ tån t¹i thùc sù⁽¹⁶⁾. LuËn cø nμy ®−îc nhμ triÕt häc duy lÝ ng−êi Ph¸p lμ Descartes (1596-1650) kh¼ng ®Þnh l¹i.

¤ng cho r»ng, tÊt c¶ mäi ng−êi ®Òu coi

*. §iÓn h×nh lµ cuéc khëi nghÜa Th¸i b×nh thiªn quèc ë Trung Quèc vµo thêi nhµ Thanh. C¸c thñ lÜnh khëi nghÜa ®· dïng nghi lÔ lªn ®ång cña §¹o gi¸o ®Ó tô tËp, trÊn an nghÜa qu©n vµ d−¬ng cao cê ThÕ thiªn hµnh ®¹o ®Ó dÊy qu©n khëi nghÜa.

13. Xem: Dominique Sourdel. Islam gi¸o. Nxb. ThÕ giíi, Hµ Néi 2002.

14. Holbach. MÇm bÖnh th¸nh thÇn. S®d, tr.197.

15. Xem: Lª C«ng Sù. TriÕt häc t«n gi¸o cña L.

Feuerbach. T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 vµ 2 - 2006.

16. Xem: Do·n ChÝnh vµ §inh Ngäc Th¹ch. TriÕt häc trung cæ T©y ¢u. Nxb CTQG, Hµ Néi 1999, tr. 130.

(6)

Th−îng §Õ lμ ®Êng toμn n¨ng, vËy Th−îng §Õ ph¶i tån t¹i, còng gièng nh−

®· c«ng nhËn h×nh tam gi¸c th× ph¶i c«ng nhËn nã cã ba gãc, nÕu kh«ng tù chóng ta sÏ m¾c vμo m©u thuÉn⁽¹⁷⁾.

NhËn thÊy tÝnh v« c¨n cø cña phÐp chøng minh nμy, Holbach ®· b¸c bá nã tõ ph−¬ng diÖn cña c¶m gi¸c luËn duy vËt (Material sensationalism). Theo ®ã th×

mäi kh¸i niÖm, biÓu t−îng chØ lμ kÕt qu¶

t¸c ®éng cña thÕ giíi bªn ngoμi lªn c¸c gi¸c quan nhËn biÕt cña con ng−êi. Kh¸i niÖm, biÓu t−îng kh«ng thÓ tån t¹i thiÕu

®èi t−îng, con ng−êi kh«ng thÓ cã bÊt k×

biÓu t−îng nμo nÕu thiÕu sù t¸c ®éng cña c¸c ®èi t−îng vËt chÊt bªn ngoμi. ý thøc con ng−êi cã thÓ s¶n sinh nhiÒu biÓu t−îng mang tÝnh ¶o gi¸c trªn nhiÒu møc ®é cao thÊp kh¸c nhau^(*), nh−ng ®iÒu nμy kh«ng cã nghÜa lμ gi÷a chóng (biÓu t−îng vμ ®èi t−îng) cã sù t−¬ng ®ång kh¸ch quan. Cã mét sù kh¸c nhau vÒ nguyªn t¾c gi÷a biÓu t−îng vμ néi dung kh¸ch quan (®èi t−îng) cña biÓu t−îng ®ã. §iÒu nμy cã nghÜa lμ kh¸i niÖm, biÓu t−îng vÒ Th−îng §Õ trong

®Çu ãc con ng−êi vμ sù tån t¹i hiÖn thùc cña ng−êi lμ hai vÊn ®Ò hoμn toμn kh¸c nhau, kh«ng thÓ tõ kh¸i niÖm, biÓu t−îng suy ra hiÖn thùc - §ã lμ kÕt luËn cuèi cïng cña Holbach dïng ®Ó b¸c bá phÐp chøng minh b¶n thÓ luËn cña thÇn häc⁽¹⁸⁾.

cña chñ nghÜa duy vËt mμ h¹t nh©n cña nã lμ QuyÕt ®Þnh luËn (Determinism), Holbach b¸c bá phÐp chøng minh vò trô luËn cña thÇn häc cho r»ng, ®· tån t¹i vò trô, th× kh«ng cÇn ph¶i nghi ngê g× n÷a vÒ sù tån t¹i cña mét lÝ tÝnh tèi cao cã biÖt tμi s¾p ®Æt v¹n vËt mét c¸ch kh¸ hîp lÝ trong vò trô vμ sau ®ã thóc ®Èy toμn bé vËn ®éng - lÝ tÝnh ®ã kh«ng ai kh¸c ngoμi Th−îng §Õ.

B¸c bá phÐp chøng minh vò trô luËn, Holbach ®ång thêi h−íng tíi viÖc phª ph¸n ngÉu nhiªn luËn duy t©m (Ideal occasionnalism). C¸c nhμ triÕt häc theo häc ph¸i nμy cho r»ng, mäi hiÖn t−îng ngÉu nhiªn diÔn ra trong thÕ giíi lμ kÕt qu¶ sù can thiÖp trùc tiÕp cña Th−îng

§Õ, do ý chÝ Th−îng §Õ ®iÒu khiÓn chø kh«ng cã nguyªn nh©n vËt chÊt. B»ng nh÷ng lËp luËn s¾c bÐn cña m×nh, Holbach chøng minh r»ng, mäi sù vËt, hiÖn t−îng trong vò trô n»m trong mèi liªn hÖ lÉn nhau. Kh«ng cã hiÖn t−îng nμo diÔn ra mμ kh«ng cã nguyªn nh©n.

''Trong giíi tù nhiªn, n¬i mμ tÊt c¶ ®Òu liªn hÖ víi nhau - Holbach viÕt - kh«ng hÒ cã nh÷ng kÕt qu¶ mμ kh«ng cã nguyªn nh©n, trong thÕ giíi vËt chÊt còng nh−

trong thÕ giíi tinh thÇn, mäi c¸i x¶y ra lμ kÕt qu¶ tÊt yÕu cña nh÷ng nguyªn nh©n h÷u h×nh hay v« h×nh, nh÷ng nguyªn nh©n ®ã t¸c ®éng theo b¶n chÊt vèn cã cña giíi tù nhiªn''⁽¹⁹⁾. ''Giíi tù nhiªn lμ nguyªn nh©n cña mäi nguyªn nh©n; giíi tù nhiªn tån t¹i dùa vμo chÝnh b¶n th©n m×nh; nã sÏ tån t¹i vμ ho¹t ®éng vÜnh cöu; giíi tù nhiªn cã nguyªn nh©n tù th©n''⁽²⁰⁾. B»ng luËn ®iÓm nμy, nhμ triÕt häc duy vËt Ph¸p muèn kh¼ng ®Þnh l¹i nguyªn lÝ ''Causa sui'' (nguyªn nh©n tù th©n) cña nhμ triÕt häc Hμ Lan - Spinoza (1632-1677) vμ mang ®Õn cho QuyÕt ®Þnh luËn mét s¾c th¸i míi. Theo logic cña Holbach th× con ng−êi chØ truy t×m nguyªn nh©n tèi th−îng, chØ n−¬ng nhê Th−îng §Õ khi nã kh«ng cã kh¶ n¨ng

17. Xem: Descartes. TuyÓn tËp, Matxc¬va 1950, tr.

384 -385.

*. VÝ dô: BiÓu t−îng con Rång trong v¨n ho¸ Trung Quèc vµ ViÖt Nam.

18. Xem: Holbach. S®d, t.1, tr.186.

(7)

Kh«ng dõng l¹i ë ®©y, trªn nh÷ng lËp luËn duy vËt, Holbach tiÕp tôc phª ph¸n Chñ nghÜa duy t©m chñ quan (Subjective idealism) cña nhμ triÕt häc ng−êi Anh lμ Berkeley (1685 - 1753) vμ ThuyÕt hμi hoμ tiÒn ®Þnh (Preordained harmonious) cña nhμ triÕt häc ng−êi §øc lμ Leibniz (1646 -1716).

Holbach cho r»ng, triÕt häc duy t©m cña Berkeley lμ sù tiÕp tay cho thÇn häc, v× nhμ triÕt häc Anh ''®· cè g¾ng chøng minh r»ng, d−êng nh− v¹n vËt trong thÕ giíi nμy chØ lμ ¶o gi¸c vμ m¬ t−ëng, d−êng nh− toμn bé thÕ giíi tån t¹i trong b¶n th©n chóng ta, trong trÝ t−ëng t−îng cña chóng ta chØ lμ s¶n phÈm cña sù nguþ biÖn''⁽²¹⁾.

Néi dung c¬ b¶n ph¶n ¸nh thÕ giíi quan cña nhμ triÕt häc ng−êi §øc Leibniz lμ §¬n tö luËn (Monadology). Theo quan niÖm cña Leibniz th× thÕ giíi cña chóng ta ®−îc cÊu thμnh tõ nh÷ng ®¬n vÞ nhá nhÊt cña tinh thÇn Èn m×nh trong mét c¸i vá vËt chÊt lμ monad. C¸c monad lμ nh÷ng lùc l−îng tinh thÇn sèng ®éng trong v¹n vËt. §Ó monad kh«ng vËn ®éng vμ ph¸t triÓn hçn lo¹n, Leibniz ®Ò xuÊt nguyªn t¾c ''hμi hoμ tiÒn ®Þnh'', theo ®ã th×

®−êng'' cña Th−îng §Õ. ''Tõ sù hoμn thiÖn tèi cao cña Th−îng §Õ suy ra r»ng, khi s¸ng t¹o thÕ giíi ng−êi ®· ®Ò xuÊt mét ph−¬ng ¸n kh¶ dÜ nhÊt lμ liªn kÕt v¹n vËt kh¸c nhau vμo mét trËt tù hîp lÝ, hμi hoμ''⁽²²⁾. ''Th−îng §Õ ®iÒu chØnh tÊt c¶ mäi sù vËt vμ c¸c môc ®Ých cña chóng... tu©n theo c¸c quy luËt nghiªm kh¾c cña m×nh, kÕt hîp vμ thèng nhÊt ®−îc nhê sù hμi hoμ tiÒn ®Þnh do Th−îng §Õ xÕp ®Æt''⁽²³⁾.

Thùc ra ThuyÕt hμi hoμ tiÒn ®Þnh cña Leibniz, nh− ®· tr×nh bμy trªn, kh«ng cã g× míi, v× quan niÖm t−¬ng tù ®· ®−îc ®Ò cËp tíi trong Môc ®Ých luËn (Teleology) vμ trong phÐp chøng minh vËt thÇn luËn cña ThÇn häc. VÊn ®Ò lμ ë chç, nhμ triÕt häc ng−êi §øc ®· lμm sèng l¹i c¸c quan niÖm nμy trªn tinh thÇn cña phÐp biÖn chøng duy t©m vμ lÝ gi¶i vÊn ®Ò cã søc thuyÕt phôc h¬n.

ý thøc ®−îc sù sai lÇm vÒ mÆt thÕ giíi quan vμ ph−¬ng ph¸p luËn cña Leibniz, Holbach tiÕp tôc tranh ®Êu ®Ó b¶o vÖ nh÷ng luËn ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt.

¤ng cho r»ng, giíi tù nhiªn lμ mét chØnh thÓ thèng nhÊt tån t¹i vμ ph¸t triÓn theo nh÷ng quy luËt tÊt yÕu cña m×nh, bªn ngoμi giíi tù nhiªn kh«ng cã vμ kh«ng thÓ cã bÊt k× mét tån t¹i nμo kh¸c. Sù ph¸t triÓn cña giíi tù nhiªn lμm ph¸t sinh c¸c hiÖn t−îng hîp lÝ - hμi hoμ, hoμn thiÖn - hoμn mÜ, nh−ng còng lμm ph¸t sinh kh«ng Ýt c¸c hiÖn t−îng m©u thuÉn vμ xÊu xa tåi tÖ, ®Æc biÖt lμ trong ®êi sèng x·

héi loμi ng−êi. VÝ dô nh− Quû d÷, Satan, chiÕn tranh, trém c−íp. Do vËy, vò trô kh«ng ®−îc dÉn d¾t bëi bÊt k× ai. ThÕ giíi chóng ta ®ang sèng chan chøa h¹nh phóc vμ ®iÒu thiÖn nh−ng còng trμn ®Çy téi ¸c vμ nçi bÊt h¹nh.

V× lÏ ®ã, theo Holbach, ®iÒu mμ con ng−êi ®¸ng lμm lμ cÇn ph¶i dõng ngay viÖc truy t×m h¹nh phóc ë ngoμi thÕ giíi, lμm ®−îc ®iÒu nμy, con ng−êi sÏ lo¹i bá

®−îc trong m×nh thÕ giíi ¶o gi¸c vμ nh÷ng hoang t−ëng t«n gi¸o ®Ó phÊn ®Êu giμnh h¹nh phóc ®Ých thùc trong cuéc

21. Holbach. S®d, t.1, tr.184-185.

22. Leibniz. TuyÓn tËp c¸c t¸c phÈm triÕt häc, Matxc¬va 1908, tr.332.

23. Leibniz. C¸c t¸c phÈm, gåm 4 tËp, Matxc¬va 1982, t.1, tr. 357-358.

(8)

sèng hiÖn t¹i. Muèn vËy, con ng−êi cÇn nghiªn cøu c¸c quy luËt cña tù nhiªn, t×m hiÓu nguån n¨ng l−îng vμ ph−¬ng thøc vËn hμnh cña nã. Theo Holbach, ng−êi cuång tÝn còng lμ ng−êi mï qu¸ng, bÞ

®éng, anh ta kh«ng thÓ tù b¶o vÖ m×nh tr−íc nh÷ng thiªn tai, ®Þch ho¹ vμ mäi khã kh¨n cña ®êi sèng th−êng nhËt vμ lÏ dÜ nhiªn lμ ph¶i nu«i hi väng vÒ sù trî gióp cña th¸nh thÇn⁽²⁴⁾. Qu¶ thËt, khi ph¸t ng«n nh÷ng lêi nμy, Holbach v« t×nh

®· trë thμnh ng−êi truyÒn th«ng cho Chñ nghÜa nh©n ®¹o. ¤ng ®· l·nh nhËn sø mÖnh cøu gióp loμi ng−êi tho¸t khái nh÷ng gi¸o ®iÒu vμ ®Þnh kiÕn t«n gi¸o.

Nh÷ng ph©n tÝch trªn ch−a ph¶i lμ tÊt c¶ quan ®iÓm v« thÇn cña nhμ triÕt häc duy vËt Ph¸p, mμ chØ lμ nh÷ng nÐt chÊm ph¸ ban ®Çu trong mét bøc tranh tæng thÓ cña «ng khi bμn vÒ t«n gi¸o. ThiÕt nghÜ, ®Ó ph¶n ¸nh mét c¸ch ®Çy ®ñ, toμn diÖn quan niÖm cña Holbach vÒ t«n gi¸o, vÒ mèi quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vμ chÝnh trÞ, cÇn cã mét c«ng tr×nh dμi h¬i h¬n. Tuy vËy, qua nh÷ng g× mμ chóng t«i ®· nªu lªn ë trªn còng ®ñ gióp chóng ta nhËn diÖn ®−îc nh÷ng néi dung c¬ b¶n trong chñ nghÜa v« thÇn cña con ng−êi mμ suèt c¶ cuéc ®êi tranh ®Êu kh«ng mÖt mái víi th¸nh thÇn, con ng−êi mμ t− t−ëng ®·

tõng bÞ toμ ¸n nhμ n−íc ®em ra tr−íc vμnh mãng ngùa ®Ó ph¸n xÐt.

®−îc chÊp nhËn nh− mét hiÖn t−îng v¨n ho¸ thuéc ®êi sèng t©m linh, ''lμ nhu cÇu tinh thÇn cña mét bé phËn nh©n d©n''⁽²⁵⁾, nã gãp phÇn cñng cè vμ vun ®¾p ®¹o ®øc x· héi; do vËy tÝn ng−ìng, t«n gi¸o cßn tån t¹i l©u dμi. Nh−ng vÒ ph−¬ng diÖn thÕ giíi quan, nh÷ng quan niÖm cña t«n gi¸o vÒ vÊn ®Ò khëi nguyªn thÕ giíi, vÒ

®éng lùc thóc ®Èy sù vËn ®éng vμ ph¸t triÓn cña lÞch sö th× vÉn lμ nh÷ng vÊn ®Ò

®¸ng tranh luËn, ®¸ng b¸c bá. Trªn tinh thÇn ®ã, chóng ta tiÕp cËn, nghiªn cøu chñ nghÜa v« thÇn tranh ®Êu cña Holbach, nh×n thÊy trong quan niÖm cña

«ng vÒ t«n gi¸o c¶ nh÷ng ®iÓm m¹nh vμ nh÷ng ®iÒu cßn h¹n chÕ.

Mét trong nh÷ng h¹n chÕ c¬ b¶n trong chñ nghÜa v« thÇn cña c¸c nhμ duy vËt thÕ kØ XVII - XVIII nãi chung, cña Holbach nãi riªng lμ kh«ng nh×n thÊy nguån gèc x· héi cña t«n gi¸o, kh«ng nhËn thÊy r»ng: Sù sïng b¸i c¸c hiÖn t−îng tù nhiªn chØ lμ nguån gèc nguyªn s¬ lμm ph¸t sinh t«n gi¸o, cßn nh©n tè nu«i d−ìng nã tån t¹i, kÝch thÝch nã sinh tr−ëng l¹i lμ nh÷ng nguyªn nh©n x· héi./.

24. Xem: Holbach. S®d, t1, tr. 59.

25. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX cña §¶ng. Nxb CTQG, Hµ Néi 2001, tr. 128.