tiÕp xóc v¨n hãa ph−¬ng T©y ë NhËt B¶n

(1)

tiÕp xóc v¨n hãa ph−¬ng T©y ë NhËt B¶n

NguyÔn TuÊn Khanh^(*) C«ng cuéc Duy T©n Minh TrÞ (1868-1912) ®· lµm dÊy lªn kh¸t väng m·nh liÖt cña toµn d©n NhËt B¶n nh»m "Häc tËp ph−¬ng T©y, ®uæi kÞp ph−¬ng T©y vµ v−ît ph−¬ng T©y", "KÕt hîp c¸i tèt nhÊt cña ph−¬ng T©y víi tinh thÇn NhËt B¶n".

§iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao viÖc dÞch thuËt v¨n häc ch©u ¢u,

®Æc biÖt tõ ®Çu thÕ kû XX, ®· mang l¹i t¸c nh©n kÝch thÝch ®èi víi sù ph¸t triÓn nÒn v¨n ch−¬ng míi ë NhËt B¶n. Cã thÓ nãi kh«ng mét nhµ v¨n NhËt B¶n cã tÇm quan träng nµo mµ kh«ng chÞu ¶nh h−ëng th«ng qua sù hiÓu biÕt v¨n häc ch©u

¢u. V¨n häc NhËt B¶n tõ ngµy Êy ®· tiÕp thu nhiÒu trµo l−u t−

t−ëng vµ v¨n häc ph−¬ng T©y: chñ nghÜa tù do, chñ nghÜa l·ng m¹n, chñ nghÜa t−îng tr−ng, chñ nghÜa tù nhiªn, chñ nghÜa hiÖn thùc..., ®¸nh dÊu mét sù më ®Çu thùc sù cho v¨n xu«i theo phong c¸ch hiÖn ®¹i, nhuÇn nhuyÔn nh÷ng yÕu tè ph−¬ng T©y. Bµi viÕt d−íi ®©y ph©n tÝch lµm râ phÇn nµo vai trß cña dÞch thuËt v¨n häc trong tiÕp xóc v¨n hãa ph−¬ng T©y ë NhËt B¶n trong thêi kú cuèi thÕ kû XIX - ®Çu thÕ kû XX.

Çu hÕt nÒn v¨n xu«i NhËt B¶n trong thÕ kû kÕ tiÕp thêi kú kh«i phôc nÒn qu©n chñ Minh trÞ (1868) ®Òu ®−îc gäi b»ng thuËt ng÷

“hiÖn ®¹i”, mÆc dï sù biÕn ®æi v¨n häc thùc sù chØ cã thÓ nhËn thÊy kho¶ng hai thËp kû sau ®ã, vµo cuèi nh÷ng n¨m 1880, cã lÏ bëi chóng ph¶n ¸nh nh÷ng vÊn ®Ò cña x· héi ®−¬ng thêi, hoÆc bëi c¸c kü x¶o v¨n ch−¬ng ®−îc sö dông mµ tr−íc ®©y ng−êi ta ch−a tõng thÊy ë NhËt B¶n, hoÆc bëi nh÷ng

¶nh h−ëng ngo¹i lai cã thÓ nhËn ra trong çch biÓu hiÖn. Çch dÔ dµng nhÊt, vµ th−êng cã hiÖu qu¶ nhÊt lµ t×m hiÓu çc nh©n tè t¸c ®éng ®· lµm

nªn tÝnh chÊt hiÖn ®¹i ®èi víi mét t¸c phÈm khi nã tiÕp nhËn trùc tiÕp tõ mét sè nhµ v¨n n−íc ngoµi.^(∗)§iÒu nµy còng gi¶i thÝch t¹i sao viÖc dÞch thuËt v¨n häc ch©u ¢u, ®Æc biÖt tõ ®Çu thÕ kû XX, ®· mang l¹i t¸c nh©n kÝch thÝch ®èi víi sù ph¸t triÓn nÒn v¨n ch−¬ng míi ë NhËt B¶n. RÊt nhiÒu nhµ phª b×nh v¨n häc NhËt B¶n ®Òu

®i ®Õn kh¼ng ®Þnh r»ng lÞch sö v¨n häc NhËt B¶n hiÖn ®¹i kh«ng cã g×

kh¸c h¬n ngoµi lÞch sö cña nh÷ng trµo l−u ®Çy thµnh c«ng do tiÕp nhËn nÒn v¨n häc ch©u ¢u, hoÆc nÒn v¨n häc

(∗) ViÖn Nghiªn cøu §«ng B¾c ¸.

H

(2)

NhËt B¶n s¸ng t¸c sau thêi qu©n chñ Minh TrÞ còng chØ lµ mét nh¸nh nhá cña v¨n häc ch©u ¢u (quan ®iÓm cña Chiba Senichi, nhµ nghiªn cøu v¨n häc rÊt cã uy tÝn ë NhËt B¶n). Ng−êi ta cã thÓ c«ng nhËn hay kh«ng c«ng nhËn quan ®iÓm nghiªn cøu nµy, nh−ng mét ®iÒu hiÓn nhiªn lµ c¸c nhµ v¨n NhËt B¶n hiÖn ®¹i ®· chÞu t¸c

®éng hÕt søc s©u s¾c khi ®äc Dostoevski, Nietzche, Joyce, Proust vµ c¸c t¸c gi¶ ch©u ¢u næi tiÕng kh¸c.

Mét khuynh h−íng m« pháng vµ dÞch çc t¸c phÈm v¨n häc ch©u ¢u b¾t ®Çu xuÊt hiÖn råi ph¸t triÓn m¹nh mÏ ®Õn nçi vµo cuèi nh÷ng n¨m 1880, chóng ta nh×n thÊy nhiÒu t¸c phÈm pháng theo çc t¸c phÈm Robinson Crusoe cña Dofoe, Kh«ng t−ëng cña Thomas More, Sù thó téi (Confessions) cña Rousseau, mµ c¶ Wilhehn Tell cña Schiller råi Hamlet, Vua Lear, Ng−êi l¸i bu«n thµnh Venice cña Shakespeare n÷a. Víi tÊt c¶ nh÷ng tinh tuý cña nÒn v¨n häc ph−¬ng T©y mµ ng−êi NhËt ®· lùa chän, ta kh«ng ng¹c nhiªn r»ng vµo ®Çu thÕ kû XX trong v¨n häc NhËt hiÖn ®¹i ®ñ thø chñ nghÜa míi xuÊt hiÖn: tõ “chñ nghÜa hiÖn thùc” vµ “chñ nghÜa l·ng m¹n” tíi “chñ nghÜa tù nhiªn”, ®¸nh dÊu mét sù më ®Çu thùc sù cho v¨n xu«i, theo phong çch hiÖn ®¹i, nhuÇn nhuyÔn nh÷ng yÕu tè ph−¬ng T©y.

Ngay c¶ Kinh th¸nh vµ ®¹o Thiªn chóa khi truyÒn b¸ vµo NhËt B¶n còng mang ®Õn ý thøc vÒ b¨n kho¨n c¸ nh©n nã ®Ó râ dÊu Ên trong nhiÒu t¸c phÈm v¨n xu«i hiÖn ®¹i.

N¨m 1885 cuèn Tinh tuý cña tiÓu thuyÕt (The Essence of Novel) cña Tsubouchi Shoyo (1856-1935) lµ mét mèc quan träng cña v¨n häc hiÖn ®¹i

NhËt B¶n. ¤ng phª ph¸n tÝnh chÊt tÇm th−êng cña truyÖn NhËt B¶n lóc

®ã chØ nÆng miªu t¶ dôc t×nh; «ng chñ tr−¬ng tiÓu thuyÕt ph¶i kh¬i s©u t×nh c¶m ®»ng sau hµnh ®éng, theo mÉu v¨n häc Anh. Trong t¸c phÈm nµy, «ng

®· ®Ò cËp tíi quyÒn tù do cña ý chÝ (theo häc thuyÕt cña Kant) vµ toµn vÑn nghÖ thuËt cña tiÓu thuyÕt trªn c¬

së ph©n tÝch hµnh vi vµ t×nh c¶m cña ng−êi mét c¸ch l«gÝc. §©y lµ mét kh¸i niÖm cã tÝnh chÊt c¸ch m¹ng, nã ®èi

®Þch tuyÖt ®èi víi nh÷ng nguyªn t¾c

®¹o ®øc m« ph¹m ®· ngù trÞ trong v¨n xu«i thêi ®¹i Tokugawa. ChÝnh nã rèt cuéc ®· dÉn ®Õn mét sù thay ®æi quan träng khiÕn v¨n xu«i chiÕm mét vÞ trÝ trung t©m trong v¨n häc NhËt B¶n.

Tr−íc khi NhËt B¶n b¾t ®Çu giao th−¬ng víi çc n−íc ph−¬ng T©y vµo cuèi thËp niªn 1850, do chÝnh s¸ch bÕ quan táa c¶ng h¬n hai tr¨m n¨m cña chÝnh quyÒn Tokugawa Bakufu, nh÷ng s¸ch vë vµ tin tøc do ng−êi Hµ Lan vµ ng−êi Tµu cung cÊp lµ çnh cöa sæ duy nhÊt ®Ó ng−êi NhËt t×m hiÓu vÒ nh÷ng diÔn biÕn cña thÕ giíi bªn ngoµi (Hµ Lan vµ Trung Quèc lµ hai n−íc ®−îc chÝnh quyÒn Tokugawa chÊp thuËn cho bu«n b¸n trªn ®¶o Deshima ë Nagasaki trong suèt thêi gian nµy). Sù thËt lµ nh÷ng s¸ch vë do çc häc gi¶ Trung Quèc vµ nh÷ng nhµ truyÒn gi¸o ph−¬ng T©y viÕt b»ng ch÷

H¸n vÒ t×nh h×nh thÕ giíi sau chiÕn tranh Nha phiÕn ®· gãp phÇn quan träng vµo viÖc thøc tØnh c¸c trÝ thøc NhËt B¶n vÒ hiÓm häa T©y x©m^(*).

Tuy nhiªn, sau Minh TrÞ Duy T©n

(*) Nh÷ng s¸ch T©n th− xuÊt b¶n ë Trung Quèc trong thêi kú nµy còng ® gióp NguyÔn Tr−êng Té cã vèn liÕng tri thøc h¬n h¼n nh÷ng sÜ phu ViÖt Nam cïng thêi.

(3)

(1868) NhËt B¶n b¾t ®Çu ®i v−ît Trung Quèc trong c«ng cuéc canh t©n

®Êt n−íc b»ng c¸ch tÝch cùc häc hái vµ tiÕp thu nh÷ng yÕu tè tiªn tiÕn cña v¨n minh ph−¬ng T©y. PhÇn lín xuÊt th©n tõ giai cÊp vâ sÜ (bushi), nh÷ng trÝ thøc NhËt B¶n lu«n lu«n coi träng tinh thÇn “biÕt m×nh biÕt ng−êi tr¨m trËn tr¨m th¾ng” (T«n Tö) nªn ®· cã

®¸nh gi¸ x¸c thùc vµ kh¸ch quan vÒ søc m¹nh cña “®èi ph−¬ng” tøc lµ c¸c n−íc ph−¬ng T©y. Muèn ®¸nh b¹i kÎ

®Þch, tøc lµ ®i v−ît ph−¬ng T©y th×

tr−íc hÕt ph¶i kh¸m ph¸ ®Ó häc lÊy nh÷ng bÝ quyÕt së tr−êng cña ph−¬ng T©y. Hä suy luËn r»ng kh«ng thÓ nh×n søc m¹nh cña c¸c n−íc ph−¬ng T©y mét c¸ch ®¬n thuÇn qua sóng ®¹n hay tµu chiÕn ë bªn ngoµi, mµ ph¶i thÊy ®−îc

®©u lµ nh÷ng “së tr−êng vµ bÝ quyÕt”

cña v¨n minh ph−¬ng T©y. Qua s¸ch vë,

®Æc biÖt lµ qua nh÷ng cuéc hµnh tr×nh

®Ó “th¸m s¸t” c¸c n−íc ph−¬ng T©y tËn m¾t, hä thÊy r»ng nh÷ng ®øc tÝnh nh−

tinh thÇn khoa häc, ãc cÇu tiÕn, tÝnh tù lËp, tinh thÇn d©n chñ, biÕt xem träng tÝnh ®a d¹ng v.v... chÝnh lµ nh÷ng “së tr−êng” cña v¨n minh ph−¬ng T©y, vµ lµ lý do s©u xa ®· ®−a c¸c n−íc ph−¬ng T©y lªn ®Þa vÞ phó c−êng. Mét khi ®·

nh×n thÊy ®−îc nh÷ng −u ®iÓm cña v¨n minh ph−¬ng T©y, vÊn ®Ò tiÕp ®Õn ®èi víi hä lµ lµm sao tiÕp thu vµ hÊp thô nh÷ng −u ®iÓm ®ã - nh÷ng “së tr−êng cña ®èi ph−¬ng” - trong mét thêi gian ng¾n nhÊt.

§èi víi c¸c trÝ thøc NhËt B¶n, ë trong còng nh− ë ngoµi chÝnh quyÒn, ph−¬ng s¸ch h÷u hiÖu duy nhÊt nh»m b¶o vÖ chñ quyÒn cña n−íc NhËt lµ sím tiÕp thu v¨n hãa ph−¬ng T©y vµ ®−a NhËt B¶n lªn ®µi “v¨n minh” ®Ó n−íc NhËt cã thÓ vÉy vïng ®ua tranh víi c¸c

c−êng quèc. NÕu chËm trÔ, NhËt B¶n sÏ trë thµnh miÕng måi ngon cho liÖt c−êng x©u xÐ ch¼ng kh¸c g× Trung Quèc vµ c¸c n−íc ch©u ¸ kh¸c. CÇn chó ý lµ còng vµo thêi ®iÓm nµy, nh÷ng quan l¹i trong triÒu ®×nh cïng phÇn ®«ng sÜ phu ë Trung Quèc vµ ViÖt Nam lµ nh÷ng trÝ thøc chÞu ¶nh h−ëng nÆng nÒ cña lèi häc cö nghiÖp Khæng gi¸o nªn cã khuynh h−íng xem träng h− v¨n; mÆc dÇu thua ph−¬ng T©y nh−ng vÉn rÊt tù

¸i vµ tù m·n, kh«ng nh×n thÊy ®−îc nh÷ng “së tr−êng” cña v¨n minh ph−¬ng T©y ngoµi sóng ®¹n vµ khoa häc kü thuËt.

Nh»m gia t¨ng tèc ®é canh t©n xø së trong cuéc ®Êu tranh mµ ng−êi NhËt coi lµ cã ý nghÜa sèng cßn ®èi víi

®Êt n−íc hä, ChÝnh phñ Minh TrÞ mét mÆt tÝch cùc mêi c¸c chuyªn gia ®ñ mäi ngµnh sang NhËt ®Ó h−íng dÉn vµ gi¶ng d¹y, mét mÆt göi sinh viªn ®i du häc kh¾p n−íc ¢u-Mü. Trong viÖc mêi chuyªn gia sang NhËt còng nh−

khi chän n¬i ®Ó göi sinh viªn du häc, tiªu chuÈn cña ng−êi NhËt rÊt thiÕt thùc: n−íc nµo giái ngµnh nµo th× häc ngµnh ®ã, kh«ng “lý t−ëng hãa” hay û l¹i riªng mét n−íc nµo. Cïng víi c¸c chuyªn gia ngo¹i quèc, nh÷ng du häc sinh NhËt B¶n khi trë vÒ n−íc ®·

®ãng vai trß then chèt trong viÖc canh t©n ®Êt n−íc. Ngoµi ra, ng−êi NhËt còng thÊy ®−îc r»ng ®Ó n−íc NhËt cã thÓ thËt sù canh t©n ®Êt n−íc, ®iÒu quan träng vµ cÇn thiÕt nhÊt lµ ng−êi NhËt ph¶i tõ bá nh÷ng t− duy vµ phong c¸ch lµm ¨n lçi thêi. Trong “chiÕn l−îc con ng−êi” nµy (nãi theo ng«n ng÷ cña ViÖt Nam ngµy nay), NhËt B¶n kh«ng thÓ kh«ng cã nh÷ng kÕ ho¹ch cã tÝnh phæ biÕn vµ b¸m trô ®èi víi qu¶ng ®¹i

(4)

quÇn chóng nh− c¸c c«ng tr×nh dÞch thuËt vµ giíi thiÖu nh÷ng “s¸ch cÈm nang” cña v¨n minh ph−¬ng T©y cËn

®¹i. ChÝnh trªn lÜnh vùc phæ biÕn nh÷ng s¸ch vë vÒ khoa häc x· héi vµ khoa häc nh©n v¨n cña ph−¬ng T©y nh»m ®µo t¹o vµ x©y dùng nh÷ng con ng−êi míi cho n−íc NhËt trong mét kû nguyªn míi, NhËt B¶n tõ ®Çu thêi Minh TrÞ ®· v−ît xa Trung Quèc vµ trë thµnh ng−êi phÊt cê tiªn phong trong c¸c n−íc §«ng ¸.

B¶ng I: Sè s¸ch khoa häc x· héi ®−îc dÞch sang tiÕng NhËt cho ®Õn n¨m 1890 (liÖt kª theo tªn n−íc n¬i nguyªn t¸c ®−îc xuÊt b¶n).

B¶ng II: Sè s¸ch v¨n häc ®−îc dÞch sang tiÕng NhËt cho ®Õn n¨m 1887 (liÖt kª theo tªn n−íc n¬i nguyªn t¸c ®−îc xuÊt b¶n)^(*)

Nh×n chung l¹i, t×nh h×nh dÞch thuËt nöa ®Çu thêi Minh TrÞ cã nh÷ng

®Æc ®iÓm sau ®©y:

(*) Hai b¶ng nµy trÝch tõ "The Impact of Victoria Liberal Literature upon Japan's Modernization" (¶nh h−ëng cña nh÷ng s¸ch vë cã t− t−ëng tù do thêi Victoria [ë Anh] ®èi víi c«ng cuéc canh t©n ë NhËt B¶n).

1- Çc c«ng tr×nh dÞch thuËt nãi chung lµ chuÈn x¸c vµ cã tr×nh ®é cao, bëi lÏ çc dÞch gi¶ ë NhËt th−êng lµ nh÷ng ng−êi ®· tõng ra n−íc ngoµi vµ cã dÞp quan s¸t tËn m¾t x· héi ph−¬ng T©y hoÆc lµ m«n ®Ö cña nh÷ng ng−êi nµy. Cã thÓ chia dÞch gi¶ thµnh 2 nhãm: (a) nh÷ng ng−êi lµm viÖc trong çc c¬ quan nghiªn cøu hoÆc dÞch thuËt cña ChÝnh phñ vµ (b) nh÷ng ng−êi ®øng ngoµi ChÝnh phñ, tiªu biÓu lµ Fukuzawa Yukichi. V× viÖc tiÕp thu v¨n hãa ph−¬ng T©y ®−îc ChÝnh phñ Minh TrÞ ®Æt lµm −u tiªn hµng ®Çu, kh«ng chØ riªng g× nh÷ng trÝ thøc T©y häc (y«gakusha: D−¬ng häc gi¶) thuéc vÒ phe th¾ng trËn (chñ yÕu lµ nh÷ng vâ sÜ ®i tõ Satsuma vµ Ch«shu) ®−îc träng dông mµ nh÷ng trÝ thøc T©y häc cña phe b¹i trËn (tøc lµ nh÷ng ng−êi

®· céng t¸c víi chÝnh quyÒn Tokugawa hay víi nh÷ng l·nh ®¹i gÇn gòi víi chÝnh quyÒn nµy) còng ®−îc ng−êi trong chÝnh quyÒn míi v× lîi Ých chung cho n−íc NhËt hÕt søc träng dông vµ n©ng ®ì. Nãi tãm l¹i, ChÝnh phñ Minh TrÞ ®· cè g¾ng t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó c¸c trÝ thøc T©y häc kh¾p trong n−íc cã c¬

héi sö dông vµ ®ãng gãp tµi n¨ng cña hä. Trªn thùc tÕ, hä lµ nh÷ng ng−êi ®·

c¸ng ®¸ng vai trß ®Çu tÇu trong viÖc truyÒn b¸ kiÕn thøc vµ nh÷ng t−

t−ëng tiªn tiÕn cña ph−¬ng T©y ë NhËt.

2- S¸ch vë vÒ v¨n minh ph−¬ng T©y nãi chung cã thÓ chia thµnh 2 lo¹i: a) S¸ch vÒ khoa häc kü thuËt, ®Æc biÖt lµ s¸ch vÒ qu©n sù vµ c«ng nghiÖp; b) S¸ch nãi vÒ c¬ chÕ x· héi, chÝnh trÞ, kinh tÕ, cïng nh÷ng vÊn ®Ò tinh thÇn vµ gi¸ trÞ c¨n b¶n cña v¨n minh ph−¬ng T©y nh− tinh thÇn khoa häc, tÝnh tù lËp v.v... ë Trung Quèc;

phÇn lín c¸c s¸ch ph−¬ng T©y ®−îc trùc tiÕp dÞch thuËt vµo thËp niªn

Anh 227 Hµ Lan 8

Ph¸p 184 Nga 6

Hoa Kú 94 Thôy Sü 2

§øc 80 Thôy §iÓn 1

ý 11 Ba Lan 1

¸o 10 §an M¹ch 1

BØ 8

Tæng céng 633

Anh & Hoa Kú 80 Nga 2

Ph¸p 31 Hµ Lan 1

§øc 3 B¾c ¢u 1

Tæng céng 120

(5)

1860 lµ nh÷ng s¸ch thuéc lo¹i (a), tøc lµ vÒ kü thuËt vµ qu©n sù. Tr−íc khi Trung Quèc thua NhËt B¶n trong chiÕn tranh Trung-NhËt (1894-1895), ngay trong c¸c nhµ trÝ thøc Trung Quèc cã t− t−ëng c¶i l−¬ng còng Ýt cã ai ®Ó ý ®Õn viÖc tiÕp thu c¬ chÕ x· héi - chÝnh trÞ cña ph−¬ng T©y. C¸c trÝ thøc NhËt còng chØ quan t©m ®Õn lÜnh vùc khoa häc kü thuËt, nh−ng nh− ta thÊy, ngay sau ®ã hä ®· kÞp thêi ®Ó ý ngay

®Õn c¸c lÜnh vùc c¬ chÕ vµ t− t−ëng.

3- Hai b¶ng I vµ II cho ta thÊy râ r»ng s¸ch dÞch tõ tiÕng Anh nhiÒu h¬n h¼n s¸ch c¸c n−íc kh¸c (trong b¶ng II tuy c¸c s¸ch v¨n häc Anh vµ Mü ®−îc liÖt kª chung víi nhau, nÕu tÝnh riªng th× s¸ch Anh còng nhiÒu h¬n h¼n s¸ch Mü). Nh÷ng s¸ch “khoa häc x· héi”

trong b¶ng I gåm cã çc s¸ch vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, luËt ph¸p vµ thèng kª, t−¬ng øng víi lo¹i (b), tøc lµ çc s¸ch vÒ v¨n minh ph−¬ng T©y. Nªn ®Ó ý lµ çc s¸ch vÒ v¨n häc Anh còng cã ¶nh h−ëng chÝnh trÞ lín ®èi víi ®éc gi¶

ng−êi NhËt, bëi lÏ c¸c t¸c gi¶ ng−êi Anh d−íi thêi N÷ hoµng Victoria (1837-1901) th−êng dïng tiÓu thuyÕt lµm ph−¬ng tiÖn ®Ó truyÒn b¸ nh÷ng t− t−ëng míi hoÆc ®Ó phª ph¸n x· héi, vµ tõ thËp niªn 1880 c¸c “tiÓu thuyÕt chÝnh trÞ” (Seiji Sh«setsu) còng ®· b¾t

®Çu xuÊt hiÖn trªn v¨n ®µn NhËt B¶n.

Kho¶ng 15 - 20 n¨m ®Çu thêi Minh TrÞ, v¨n ®µn NhËt B¶n më réng cöa ®ãn giã T©y lång léng thæi vµo: ®ã lµ giai ®o¹n lµm quen, häc hái, b¾t ch−íc, thÓ nghiÖm ®Ó chuÈn bÞ cho mét nÒn v¨n häc míi ra ®êi, nhuÇn nhuyÔn nh÷ng yÕu tè ph−¬ng T©y.

Nh÷ng s¸ch chÝnh trÞ, khoa häc, triÕt häc, v¨n häc ®−îc dÞch µo ¹t. Mét sè phãng t¸c theo nhµ v¨n Ph¸p V. Hugo, E. Zola, J. Verne kÝch thÝch ãc t−ëng t−îng cña ®éc gi¶. NhiÒu t¸c phÈm

cña c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬ lín nh−

Shakespeare, Goeth, Tolstoi... ®−îc dÞch. Kinh th¸nh ®¹o Thiªn Chóa còng mang ®Õn ý thøc vÒ b¨n kho¨n c¸ nh©n, ©m nh¹c ph−¬ng T©y vµ c¶m høng th¬ míi. TuyÓn tËp th¬ Anh - Mü (dÞch) ®Çu tiªn xuÊt b¶n n¨m 1882.

HiÖn t−îng hiÖn ®¹i hãa trong v¨n häc x¶y ra do kÕt qu¶ cña sù tiÕp xóc trùc tiÕp víi v¨n hãa ph−¬ng T©y nãi chung vµ v¨n häc ch©u ¢u nãi riªng.

Tho¹t ®Çu chóng ta t×m thÊy v« sè h−

cÊu qua nh÷ng truyÖn T©y Du Ký qua vïng “ViÔn T©y” huyÒn bÝ mµ ®éc gi¶

NhËt B¶n h¸o høc t×m ®äc sau khi më cöa ®Êt n−íc, ch¼ng bao l©u sau ®· cã nh÷ng bµi viÕt kÓ vÒ truyÖn du ký cã thËt. Víi tÊt c¶ nh÷ng tinh tuý cña nÒn v¨n minh ph−¬ng T©y mµ ng−êi NhËt ®· lùa chän, ta kh«ng ng¹c nhiªn r»ng vµo cuèi thÕ kû XIX v¨n häc cæ ®iÓn ch©u ¢u l¹i kho¸c lªn nÒn v¨n häc NhËt B¶n ®ñ thø chñ nghÜa míi xuÊt hiÖn, kÓ tõ nh÷ng bé s¸ch xuÊt hiÖn sím nhÊt ë cung ®×nh gåm çc bµi th¬ ch÷ H¸n vµ th¬ Haikuu (phæ biÕn tõ thÕ kû XVII råi ®−îc kh«i phôc l¹i vµo nh÷ng n¨m 1880). Nh÷ng b¶n dÞch th¬ ca ch©u ¢u ®· truyÒn mét c¶m høng cho thÓ th¬ tù do theo phong çch cña ng−êi NhËt, nhê thÕ mµ ra ®êi tuyÓn tËp chiÕm vÞ trÝ næi bËt trªn v¨n ®µn mang tªn “Nh÷ng cuéc s¨n b¾n thêi niªn thiÕu” (1897) cña Shimazaki T«son (1872-1943), còng nh− çc thi phÈm cña Kanbara Ariake (1876-1952) vµ Kitahara Hakusgu (1885-1942), th¬ ca cña hä cho thÊy râ ¶nh h−ëng chñ nghÜa biÓu t−îng cña ch©u ¢u vµ ®¸nh dÊu mét sù më ®Çu thùc sù cña th¬ ca, theo phong çch hiÖn ®¹i trªn ng−ìng cöa thÕ kû XX.

(6)

hoµng kim cña çi gäi lµ “TiÓu thuyÕt chÝnh trÞ”: Mét sù pha trén ®iÓn h×nh gi÷a ng«n ng÷ vµ phong çch cËn ®¹i víi t− liÖu lÊy tõ lÞch sö çch m¹ng cña ch©u ¢u vµ Mü.

V¨n häc tiÕp thu nhiÒu trµo l−u t−

t−ëng vµ v¨n häc ph−¬ng T©y: chñ nghÜa tù do, chñ nghÜa l·ng m¹n, chñ nghÜa t−îng tr−ng, chñ nghÜa hiÖn thùc, chñ nghÜa tù nhiªn... Cuèi thÕ kû XIX vµ kho¶ng m−êi mÊy n¨m ®Çu thÕ kû XX ®· xuÊt hiÖn nh÷ng nhµ v¨n

®µn anh cña thêi Minh TrÞ. C¸c nhµ v¨n Ýt mÆn mµ víi truyÒn thèng (®Ò tµi g¸i giang hå, vâ sÜ...), h−íng vÒ ph−¬ng T©y. Mét sè vÒ cuèi ®êi quay vÒ truyÒn thèng nh−ng th−êng d−íi gãc ®é mét ng−êi ph−¬ng T©y t×m kiÕm c¸i ®Ñp ly kú ë mét n¬i xa l¹. §Æc biÖt nhiÒu nhµ v¨n lín ®· chÞu ¶nh h−ëng râ rÖt cña bèn nÒn v¨n häc:

Nga, §øc, Anh, Ph¸p.

§©y lµ b−íc ngoÆt quan träng cña thêi v¨n häc míi. C¸c nhµ v¨n nµy kh«ng mÊy mÆn mµ víi v¨n häc truyÒn thèng mµ h−íng vÒ ph−¬ng T©y. NÕu cã viÕt vÒ truyÒn thèng th×

NÒn v¨n häc thuéc chñ nghÜa hiÖn

®¹i, t−¬ng ph¶n víi v¨n häc hiÖn ®¹i,

®−îc ®Æc tr−ng bëi nh÷ng cè g¾ng cã ý thøc cña t¸c gi¶ nh»m ®em l¹i mét ®Æc tÝnh phi truyÒn thèng rÊt râ rµng trong çc t¸c phÈm cña hä, th−êng thÓ hiÖn qua viÖc sö dông çc kü thuËt thùc nghiÖm. Víi tÝnh çch lµ mét trµo l−u v¨n häc ë NhËt B¶n, chñ nghÜa hiÖn ®¹i nãi chung t×m thÊy nguån tõ sù giíi thiÖu thuyÕt vÞ lai cña ý^(*) vµo nh÷ng n¨m ®Çu 1920.

(*) Futurism: trµo l−u nghÖ thuËt vµ v¨n häc tõ bá truyÒn thèng t×m kiÕm sù thÓ hiÖn kh¶ n¨ng vµ sù ph¸t triÓn cña mét lèi sèng hiÖn ®¹i m¸y mãc (chñ nghÜa vÞ lai).

¶nh h−ëng nµy t¹o ra mét c¬n lò kinh hån vµ th−êng lµ mét thø th¬ ca kh«ng thÓ hiÓu ®−îc, vËy mµ nã ®−îc g¸n víi c¸c nghÖ sü theo chñ nghÜa siªu thùc hoÆc nghÖ sü theo chñ nghÜa

§a §a, mÆc dï hÇu nh− kh«ng mét ai ë NhËt hiÓu ý nghÜa cña thuËt ng÷ Êy.

ThËm chÝ tr−íc khi tiÕng sÊm nµy næ ra, chØ cã sè Ýt ng−êi viÕt v¨n xu«i lµ

®−îc thö nghiÖm mét c¸ch ®éc lËp víi kü thuËt viÕt hiÖn ®¹i tiÕp thu ®−îc tõ n−íc ngoµi. Nh÷ng hiÓu biÕt réng r·i cña Sato Harno vÒ Wilde vµ Nietzsche

®· truyÒn c¶m høng cho c¸c t¸c phÈm cña «ng khiÕn nã mang mét giäng ®iÖu

®Æc biÖt kh«ng cã liªn quan râ rµng cô thÓ ®èi víi bÊt kú nhµ v¨n theo chñ nghÜa hiÖn ®¹i nµo ë ch©u ¢u. ViÖc sö dông cã hÖ thèng ban ®Çu cña kü thuËt chñ nghÜa hiÖn ®¹i trong v¨n xu«i ta cã thÓ t×m thÊy qua çc trang viÕt cña ph¸i Shinkankakuha (tr−êng ph¸i c¶m gi¸c míi) ®Æc biÖt trong çc t¸c phÈm ®Çu tay cña Yokemitsu Riichi. ¶nh h−ëng Joyce vµ Proust cã thÓ nhËn ra ë Yokemitsu vµ tr−êng hîp râ nÐt nhÊt ®Ó nhÊn m¹nh ¶nh h−ëng quan träng cña çc t¸c gi¶ nµy chÝnh lµ ®èi víi v¨n ph¸i Shinkankakuha ®øng ®Çu lµ Ito Sei.

Ito Sei kh«ng chØ dÞch t¸c phÈm Ulysses mµ cßn viÕt c¸c tiÓu luËn ca ngîi Joyce, ng−êi ®−îc «ng coi lµ bËc thÇy. Hori Tatsuo mang mét Ên t−îng s©u s¾c ®èi víi Proust. VÒ vÊn ®Ò nµy cßn ph¶i kÓ ®Õn c¸c t¸c phÈm cña Kawabata Yasunari, nhµ lý luËn hµng

®Çu cña tr−êng ph¸i c¶m gi¸c míi, mÆc dï «ng th−êng ®−îc xem lµ mét mÉu mùc vÒ truyÒn thèng NhËt B¶n thanh khiÕt.

HÇu hÕt nh÷ng nhµ v¨n NhËt B¶n quan träng cña thÕ kû XX ®Òu thuéc vµo giai ®o¹n chñ nghÜa hiÖn ®¹i. ViÖc dÞch thuËt nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i ch©u

(7)

®Õn nghÒ cña m×nh, vµ th−êng lµ dÉn tíi sù b¾t ch−íc trùc tiÕp c¸c ph−¬ng ph¸p tu tõ häc míi. Tanizaki Junichiro, khi håi t−ëng l¹i nh÷ng n¨m cuèi cña giai ®o¹n Êy trong sù nghiÖp cña m×nh, ®· viÕt: “T«i kh«ng tin r»ng chÞu ¶nh h−ëng cña ph−¬ng T©y lµ cã h¹i hoÆc kh«ng cã lîi cho s¸ng t¸c cña t«i, nh−ng kh«ng mét ai biÕt râ nh− t«i r»ng ¶nh h−ëng nµy tù nã béc lé, Ýt ra trong c¸c t¸c phÈm thêi trÎ cña t«i”.

Qua çc nghiªn cøu cña t«i vÒ Natsume Soseki (1867-1916), Mori Ogai (1862-1922), Tanizaki Junichiro (1886-1965), Kawabata Yasunari (1899-1972), Mishima Yukio (1925- 1970), t«i nhËn thÊy çc nhµ v¨n bËc thÇy nµy ®Òu am hiÓu nhuÇn nhuyÔn vÒ v¨n häc ph−¬ng T©y, chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c nhiÒu nhµ v¨n lín cña ph−¬ng T©y nh− ®· nªu ë trªn. §Ó råi hä sö dông ®Çy s¸ng t¹o çc thµnh tùu cña kü thuËt viÕt v¨n ph−¬ng T©y vµo ph¶n ¸nh çc ®Ò tµi NhËt B¶n truyÒn thèng hoÆc çc vÊn ®Ò cña x· héi NhËt B¶n ®−¬ng ®¹i.

®ãng gãp mét vai trß quan träng to lín trong sù ph¸t triÓn nÒn v¨n ch−¬ng NhËt B¶n hiÖn ®¹i. Vµo cuèi thÕ kû XIX, cã thÓ nãi kh«ng mét nhµ v¨n NhËt B¶n cã tÇm quan träng nµo mµ kh«ng chÞu ¶nh h−ëng th«ng qua sù hiÓu biÕt v¨n häc ch©u ¢u. §· thÕ, tr−íc ®ã mét sè nhµ v¨n cßn kh¼ng

®Þnh r»ng hä c¶m thÊy v« cïng gÇn

gòi víi Tolstoi, Dostoevski hoÆc Stendhal, tÊt c¶ ®Òu qua c¸c b¶n dÞch, h¬n lµ hä ®· lµm víi bÊt kú t¸c phÈm nµo cña truyÒn thèng NhËt.

Thêi kú lÞch sö cña dÞch thuËt nªu trªn t−¬ng ®èi ng¾n, vµ trong nh÷ng n¨m 1890 thËm chÝ cßn cã nh÷ng ph¶n øng chèng l¹i nÒn v¨n ch−¬ng ph−¬ng T©y nh»m ñng hé sù ph¸t hiÖn l¹i NhËt B¶n. ThÕ nh−ng truyÒn thèng dÞch thuËt ®· ®−îc thiÕt lËp v÷ng ch¾c trong nh÷ng n¨m 1870 vµ 1880. C¸c t¸c phÈm ch©u ¢u ®−îc dÞch

®i dÞch l¹i, chÊt l−îng dÞch ngµy cµng tèt h¬n. ë thêi Minh TrÞ, dÞch v¨n häc

®· t¹o thµnh mét bé phËn quan träng cña nhµ v¨n NhËt B¶n. VÒ sau, viÖc dÞch thuËt cßn ®−îc më réng sang giíi thiÖu c¸c quèc gia kh¸c chø kh«ng chØ riªng ch©u ¢u.

Ng−êi NhËt tiÕp tôc ®−îc ®äc réng r·i nÒn v¨n ch−¬ng cæ ®iÓn vµ ®−¬ng

®¹i cña ph−¬ng T©y, cßn c¸c t¸c gia NhËt B¶n còng cã thÓ thu l−îm ®−îc nh÷ng g× lµ tinh tuý tõ c¸c ngän nguån v¨n ch−¬ng toµn thÕ giíi.

Tµi liÖu tham kh¶o

1.Donald Keene. The Age of Translation (Dawn to the West) Japanese Literature of the Modern Era, New York, Henry Holt and Company, 1984.

2. Samson, G.B. The Western World and Japan. London, The Cresset Press, 1950.

3. VÜnh SÝnh. ViÖt Nam vµ NhËt B¶n giao l−u v¨n hãa. Tp. Hå ChÝ Minh:

V¨n nghÖ, 2001.