HéI PHONG KIÕN TRONG LÞCH

(1)

DiÔn ®µn th«ng tin khoa häc x· héi

VÒ H×NH TH¸I KINH TÕ VÒ H×NH TH¸I KINH TÕ VÒ H×NH TH¸I KINH TÕ

VÒ H×NH TH¸I KINH TÕ ---- X· HéI PHONG KIÕN X· HéI PHONG KIÕN X· HéI PHONG KIÕN X· HéI PHONG KIÕN TRONG LÞCH Sö VIÖT NAM

TRONG LÞCH Sö VIÖT NAM TRONG LÞCH Sö VIÖT NAM TRONG LÞCH Sö VIÖT NAM

NguyÔn Minh Hoµn^(*)

Ò h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi trong lÞch sö ViÖt Nam, cã nghiªn cøu nghiªng vÒ ý kiÕn cho r»ng, t−¬ng øng víi mét sè giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh cã thÓ cã mét sè ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ®Æc tr−ng riªng. Ng−îc l¹i, cã nghiªn cøu l¹i cho r»ng, trong lÞch sö ViÖt Nam chØ duy nhÊt cã mét kiÓu ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn ph−¬ng §«ng ®Æc tr−ng chung cho mäi giai ®o¹n lÞch sö, vµ ®ång thêi víi nã lµ sù ®an xen, chång chÐo cña nhiÒu kiÓu ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh«ng ®iÓn h×nh kh¸c cïng quy ®Þnh lÉn nhau, vµ cïng chi phèi ®Õn sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña x· héi. VËy ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tiªu biÓu cho nhiÒu giai

®o¹n lÞch sö kh¸c nhau Êy cã nh÷ng nÐt

®Æc tr−ng g×? Nã cã vÞ trÝ vµ vai trß ra sao trong lÞch sö?

I. §Æc tr−ng kÕt cÊu kinh tÕ cña h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi phong kiÕn trong lÞch sö ViÖt Nam

§èi víi kiÓu ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tiªu biÓu nhÊt ®· tõng tån t¹i trong nhiÒu giai ®o¹n lÞch sö ë ViÖt Nam, cã nhiÒu ý kiÕn cho r»ng, ®ã ph¶i lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn ph−¬ng §«ng, v× kiÓu ph−¬ng thøc s¶n

xuÊt nµy lu«n ®−îc ®Æc tr−ng bëi chÕ ®é ruéng ®Êt c«ng, mµ thùc chÊt quyÒn së h÷u tèi cao ruéng ®Êt l¹i thuéc vÒ nhµ vua: "Trªn nguyªn lý vµ theo truyÒn thèng, së h÷u tèi cao vÒ ruéng ®Êt toµn quèc thuéc vÒ nhµ n−íc, ®øng ®Çu lµ nhµ vua, quyÒn së h÷u t− nh©n vÒ ruéng ®Êt lµ thiªng liªng, bÊt kh¶ x©m ph¹m ch−a bao giê ®−îc x¸c nhËn trªn ph¸p luËt ViÖt Nam" (1, tr.67). Cã ý kiÕn th× nhÊn m¹nh: "Qu¸ tr×nh c«ng h÷u hãa trë l¹i nh÷ng ruéng ®Êt t− h÷u lµ mét thùc tÕ kh«ng thÓ chèi c·i ë lµng x· ngµy x−a" (1, tr.52). NhiÒu ý kiÕn dùa trªn quan ®iÓm cña K. Marx còng cho r»ng, “kh«ng cã chÕ ®é t− h÷u vÒ ruéng ®Êt qu¶ thËt lµ ch×a kho¸ ®Ó hiÓu toµn bé ph−¬ng §«ng” (3, tr.345).⁽

Nh− vËy, khi coi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn kiÓu ph−¬ng §«ng, hay réng h¬n lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u

¸, lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt chñ ®¹o nhÊt trong nhiÒu giai ®o¹n lÞch sö ViÖt Nam, c¸c ý kiÕn nµy ®Òu nhÊn m¹nh vÒ

(*) TS., ViÖn TriÕt häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ-Hµnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh.

V

(2)

vai trß chñ ®¹o cña chÕ ®é së h÷u ruéng

®Êt c«ng (tÊt nhiªn ë møc ®é kh¸c nhau trong mçi thêi kú lÞch sö). KiÓu quan hÖ s¶n xuÊt ®Æc tr−ng nµy trong x· héi truyÒn thèng ViÖt Nam, ngay ë thÕ kû XIX, còng ®−îc Phan Huy Chó nªu râ trong LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, ®ã lµ: "Ruéng ®Êt lµ ®Ó cho mäi ng−êi h−ëng lîi chung cña ®Êt, nÕu ranh giíi kh«ng ®óng th× l−¬ng thùc kh«ng cã

®Þnh sè, cho nªn chÕ ®é ruéng ®Êt cÇn ph¶i qu©n b×nh" (4, tr.47). Vµ v× vËy, cïng chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt Êy, nhµ n−íc lu«n ph¶i gi÷ chøc n¨ng ph©n phèi víi môc tiªu: "ChÝnh s¸ch nu«i d©n kh«ng g× cÇn lµm tr−íc b»ng viÖc quy

®Þnh s¶n nghiÖp, mµ phÐp quy ®Þnh s¶n nghiÖp tÊt ph¶i ë viÖc cÊp ®Òu ruéng" (4, tr.70).

VÒ mÆt quan ®iÓm, viÖc nhÊn m¹nh vÒ chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt c«ng trong lÞch sö phong kiÕn ViÖt Nam ®· bÞ ¶nh h−ëng bëi t− t−ëng “bÊt ho¹n qu¶ nhi ho¹n bÊt qu©n” (kh«ng sî thiÕu chØ sî cã kh«ng ®Òu) cña Nho gi¸o, nh»m chèng l¹i viÖc ph©n phèi tµi s¶n kh«ng ®−îc qu©n b×nh trong x· héi, mµ ë ®©y còng chñ yÕu vÉn lµ vÊn ®Ò ruéng ®Êt. Vµ trªn c¬ së cña chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt c«ng Êy, còng theo Phan Huy Chó, nhµ n−íc míi thùc hiÖn ®−îc môc ®Ých æn

®Þnh x· héi, mµ cô thÓ lµ: "D©n cã s¶n nghiÖp th−êng ®ñ nu«i sèng th× tù kh¾c nghÒ lµm ruéng, trång d©u ®Òu ®−îc tháa, lµng xãm ®Òu ®−îc yªn nghiÖp, mµ c«ng viÖc x©y dùng, gi¸o dôc, chÊn chØnh phong tôc, ®Òu cã thÓ thi hµnh

®−îc c¶” (4, tr.71).

Nh−ng vÒ mÆt thùc tiÔn trong lÞch sö ViÖt Nam, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn (dùa trªn chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt nãi trªn) còng ch−a bao giê

ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é ®iÓn h×nh. Bëi v×, trªn thùc tÕ ë c¸c triÒu ®¹i trong lÞch sö, b¶n th©n ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn lu«n ®øng tr−íc hai khuynh h−íng: Mét lµ, khuynh h−íng dùa trªn chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt tèi cao cña nhµ n−íc ®Ó cñng cè chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn; Hai lµ, khuynh h−íng dùa trªn sù ph©n cÊp ruéng ®Êt vµ c¶ t− h÷u ho¸

ruéng ®Êt dÉn ®Õn chÕ ®é phong kiÕn ph©n quyÒn c¸t cø.

H¬n n÷a, c¶ hai khuynh h−íng trªn thùc ra cßn bÞ quy ®Þnh bëi mét ®iÒu kiÖn c¬ b¶n ®ã lµ viÖc sö dông lùc l−îng lao ®éng trong kÕt cÊu kinh tÕ - x· héi ë c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau. Nãi c¸ch kh¸c, nÕu coi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt chñ ®¹o trong lÞch sö ë ViÖt Nam dï lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn (c¶ tËp quyÒn vµ ph©n quyÒn) hay lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ nãi chung, do bÞ chi phèi bëi nh÷ng ®iÒu kiÖn nãi trªn, th× tÊt c¶

c¸c kiÓu ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nµy ®Òu tån t¹i trong sù ®an xen gi÷a nhiÒu kiÓu ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh«ng ®iÓn h×nh kh¸c n÷a. Trong ®ã, thËm chÝ cßn bao hµm c¶ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt chiÕm h÷u n« lÖ, vµ manh nha c¶ kiÓu ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tiÒn t− b¶n chñ nghÜa (nh−ng rÊt mê nh¹t). ChÝnh sù ®an xen Êy ®· t¹o nªn mét kiÓu ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn kiÓu ch©u ¸ ®iÓn h×nh trong lÞch sö ViÖt Nam.

Nh− vËy, vÒ thùc chÊt c¸i quyÕt

®Þnh ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn kiÓu ch©u ¸ ®iÓn h×nh nãi trªn, ®· tõng tån t¹i trong suèt chiÒu dµi lÞch sö, chÝnh lµ chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt, mµ ngù trÞ ë ®©y lµ chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt c«ng. §Æc biÖt, bªn c¹nh yÕu tè së h÷u ruéng ®Êt mang tÝnh quyÕt ®Þnh Êy, viÖc cã nhiÒu h×nh thøc sö dông lùc l−îng

(3)

lao ®éng còng lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh cho nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn kiÓu ch©u ¸

®Æc tr−ng ë ViÖt Nam.

II. §Æc tr−ng kiÕn tróc th−îng tÇng cña h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi phong kiÕn trong lÞch sö ViÖt Nam Trªn c¬ së kÕt cÊu kinh tÕ nãi trªn, vÒ mÆt kiÕn tróc th−îng tÇng, viÖc tæ chøc hÖ thèng bé m¸y chÝnh quyÒn c¬

së còng ngµy cµng thÓ hiÖn sù phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ Êy. §Æc biÖt, kÓ tõ cuéc c¶i çch ®Çu tiªn trong lÞch sö (®Çu thÕ kû X cña Khóc H¹o), tõ chç viÖc qu¶n lý trùc tiÕp x· héi th«ng qua vai trß cña tÇng líp gia tr−ëng vµ téc tr−ëng ë c«ng x· n«ng th«n, ®Õn chç thiÕt lËp chÝnh quyÒn c¬ së x· th«ng qua lËp ra çc chøc x· quan, gåm mét ch¸nh lÖnh tr−ëng vµ mét t¸ lÖnh tr−ëng ®Ó t¨ng c−êng qu¶n lý trùc tiÕp çc ®¬n vÞ hµnh chÝnh ë cÊp c¬ së, ®·

b−íc ®Çu ®Æt nÒn mãng cho viÖc x©y dùng chÕ ®é phong kiÕn trung −¬ng tËp quyÒn mµ c¸c triÒu ®¹i sau nµy kh«ng ngõng cñng cè.

Trong giai ®o¹n ®Çu cña chÕ ®é phong kiÕn ë n−íc ta (tõ thêi Lª S¬ trë vÒ tr−íc) ®· næi tréi h×nh thøc võa mang tÝnh chÊt l·nh chóa c¸t cø, võa mang tÝnh chÊt chiÕm h÷u n« lÖ. Gäi nh− vËy lµ v×, phÇn lín ruéng ®Êt bÞ tËp trung trong nh÷ng ®iÒn trang th¸i Êp d−íi quyÒn chiÕm h÷u cña giai cÊp phong kiÕn bãc lét n«ng n« vµ gia n«.

H¬n n÷a, nhê c¬ së kinh tÕ tù tóc tù cÊp vµ quyÒn hµnh ®èi víi n«ng n« vµ gia n« kh«ng bÞ kiÓm so¸t, çc l·nh chóa ®· tù tæ chøc vò trang riªng ®Ó n¾m quyÒn tù trÞ ®Þa ph−¬ng. TÊt nhiªn, quyÒn tù trÞ nµy chØ lµ t−¬ng ®èi do çc l·nh chóa nhá ph¶i thÇn phôc çc l·nh chóa lín. Song, çc l·nh chóa

lín do cã lùc l−îng vò trang riªng ®·

trë thµnh b¸ chñ tõng khu vùc quan träng vµ tranh giµnh l·nh thæ lÉn nhau.

Nh−ng nh×n chung, quyÒn së h÷u cña nhµ vua ®èi víi ruéng ®Êt lu«n chiÕm phÇn rÊt lín, do vËy, ®¹i bé phËn

®Þa t« mµ n«ng d©n ph¶i nép vÉn thuéc vÒ nhµ vua, vµ nguån ®Þa t« nµy lu«n chiÕm gÇn nh− toµn bé trong tæng sè c¸c nguån thu cña nhµ vua. Tuy vËy, ruéng ®Êt nhµ vua do cßn ph¶i dïng ®Ó ban cÊp cho c¸c quý téc, v−¬ng hÇu...

cho nªn mét phÇn kh¸ lín ®Þa t« ®· lät vµo tay tÇng líp quý téc, v−¬ng hÇu...

Bªn c¹nh ®ã, mét phÇn ®Þa t« kh¸c còng r¬i vµo tay ®Þa chñ, nh−ng do ruéng ®Êt t− chØ chiÕm vai trß rÊt khiªm tèn nªn t−¬ng øng víi nã th× ®Þa t« r¬i vµo tay ®Þa chñ t− h÷u chØ chiÕm phÇn kh«ng ®¸ng kÓ so víi ®Þa t« cña nhµ vua vµ tÇng líp quý téc thu ®−îc.

C¬ së kinh tÕ nh− vËy còng lµ mét yÕu tè kinh tÕ quan träng tiÕp tôc cñng cè cho chÕ ®é x· héi phong kiÕn trung

−¬ng tËp quyÒn ViÖt Nam.

Tuy vËy, tõ thêi Lª S¬ trë vÒ sau (tõ thÕ kû XV ®Õn gi÷a thÕ kû XIX) ruéng ®Êt thuéc quyÒn së h÷u cña nhµ vua ngµy cµng bÞ thu hÑp, ruéng ®Êt do nhµ vua ban cÊp còng bÞ gi¶m sót theo.

Ng−îc l¹i, ruéng ®Êt t− h÷u l¹i ngµy cµng ph¸t triÓn vµ ®Õn gi÷a thÕ kû XIX, diÖn tÝch ruéng ®Êt t− ®· v−ît diÖn tÝch ruéng ®Êt c«ng. Sù ph©n phèi ®Þa t«

phong kiÕn còng theo ®ã mµ thay ®æi t−¬ng øng. Lóc nµy ®¹i bé phËn ®Þa t«

chuyÓn vµo tay ®Þa chñ t− h÷u, cßn nhµ vua ®· chØ nhËn ®−îc phÇn Ýt h¬n so víi tr−íc ®ã. PhÇn ®Þa t« cña quý téc, v−¬ng hÇu, quan l¹i còng v× thÕ mµ bÞ suy gi¶m ®i rÊt nhiÒu.

(4)

VÒ thùc chÊt, ®©y lµ sù thay ®æi ph©n phèi ®Þa t« trong néi bé giai cÊp phong kiÕn vµ ®Þa chñ. Còng v× nguån

®Þa t« kh«ng cßn lµ ®éc quyÒn cña chÝnh quyÒn phong kiÕn, cho nªn ®Ó bï l¹i sè l−îng ®Þa t« ®· bÞ chia xÎ Êy, giai cÊp phong kiÕn ®· t¨ng c−êng bãc lét n«ng d©n b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. §Ó tho¶ m·n nhu cÇu chi tiªu ngµy cµng lín, nhµ n−íc phong kiÕn ®·

t×m ®ñ mäi çch ®Ó bãc lét n«ng d©n mét çch thËm tÖ vµ hµ kh¾c, kh«ng chØ dùa trªn bãc lét ®Þa t« mµ cßn d−íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c. Trong çc h×nh thøc ®Þa t« chÝnh th× ®Þa t« hiÖn vËt lu«n chiÕm vai trß chñ yÕu. Sù thèng trÞ cña h×nh thøc ®Þa t« hiÖn vËt Êy xuÊt ph¸t tõ c¬ së cña nÒn kinh tÕ tù nhiªn, l¹c hËu chiÕm ®Þa vÞ chñ yÕu trong çc x· héi phong kiÕn ë ViÖt Nam. H¬n n÷a, do tÝnh chÊt tù cÊp, tù tóc cßn rÊt nÆng nÒ, cho nªn s¶n phÈm n«ng nghiÖp ®i vµo l−u th«ng rÊt Ýt, vµ h×nh thøc t« tiÒn còng v× thÕ mµ chØ cã thÓ gi÷ vai trß thø yÕu.

Trong x· héi phong kiÕn ViÖt Nam, do vËy, cßn ph¸t sinh nhiÒu h×nh thøc t« thuÕ kh¸c nh− t« lao dÞch vµ nhiÒu lo¹i thuÕ b»ng tiÒn ®−îc gäi lµ phô thu, thªm vµo ®ã cßn nhiÒu kho¶n thu theo

"lÖ lµng" ®i kÌm víi t« thuÕ chÝnh. Do vËy, nÕu céng tÊt c¶ c¸c kho¶n t«, thuÕ phô nµy th× ë nhiÒu n¬i nh÷ng kho¶n thu kh¸c d−íi nhiÒu h×nh thøc thËm chÝ cßn cao h¬n nhiÒu so víi t«, thuÕ chÝnh. Tuy nhiªn, nÕu chØ tÝnh riªng nh÷ng kho¶n t«, thuÕ mµ Nhµ n−íc quy ®Þnh ®· cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, møc ®é bãc lét cña giai cÊp phong kiÕn

®èi víi n«ng d©n n−íc ta trong lÞch sö lµ v« cïng nÆng nÒ. H¬n n÷a, rÊt nhiÒu cÊp quan l¹i, chøc s¾c tõ tØnh, huyÖn

®Õn h−¬ng, x· cßn tuú tiÖn n©ng møc quy ®Þnh cña nhµ n−íc b»ng nhiÒu kho¶n lÖ lµng ®Ó bãc lét n«ng d©n.

Víi sù bãc lét Êy, phong kiÕn ViÖt Nam ®· hót gÇn nh− c¹n kiÖt s¶n phÈm thÆng d− cña ng−êi n«ng d©n.

Kh«ng chØ vËy, ng−êi n«ng d©n cßn bÞ quan l¹i, c−êng hµo, ®Þa chñ vµ bän cho vay nÆng l·i thi nhau x©u xÐ... Khi kinh tÕ cµng tr× trÖ th× nguån thu ®Ó

®¸p øng mäi nhu cÇu chi tiªu cña Nhµ n−íc l¹i cµng t¨ng, kÐo ®Õn viÖc thuÕ kho¸ còng t¨ng theo, vµ kÕt côc thuÕ kho¸ ®· cµng ®Ì nÆng lªn ®êi sèng cña ng−êi n«ng d©n.

Nh−ng dÉu sao vÒ mÆt h×nh thøc, Nhµ n−íc phong kiÕn còng thÓ hiÖn vai trß x· héi cña m×nh b»ng nh÷ng ho¹t

®éng nh− ph¸t chÈn, cøu ®ãi, hç trî n«ng d©n mÊt mïa do n¹n lôt léi, h¹n h¸n, bÖnh dÞch... Song thùc chÊt, ®ã chØ lµ viÖc lµm nhÊt thêi nh»m xoa dÞu sù phÉn né cña n«ng d©n, mµ kh«ng thùc sù lµ vai trß “d−ìng d©n” – lo l¾ng ®Õn

®êi sèng Êm no, l©u dµi cho nh©n d©n - cña c¸c nhµ n−íc phong kiÕn. H¬n n÷a, c¸c nhµ n−íc phong kiÕn cµng kh«ng quan t©m g× nhiÒu ®Õn ®Çu t− ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi, æn ®Þnh ®êi sèng.

Thùc ra, quèc khè phÇn lín còng chØ sö dông vµo viÖc nu«i d−ìng vua chóa, hoµng th©n, quèc thÝch víi ®êi sèng xa hoa; råi phôc vô vµo viÖc x©y dùng nh÷ng cung ®×nh tr¸ng lÖ, nguy nga, nh÷ng t− dinh léng lÉy. Víi bé m¸y quan l¹i cång kÒnh Êy th× viÖc hä cµng t×m c¸ch v¬ vÐt cho ®Çy tói tham kh«ng

®¸y cña hä bao nhiªu, nh©n d©n l¹i cµng kiÖt quÖ, cïng cùc bÊy nhiªu. V×

thÕ, ng©n khè quèc gia kh«ng thÓ ®Çy

®−îc thªm, mµ ng−îc l¹i ®· ngµy cµng trë nªn kh¸nh kiÖt.

(5)

III. Nh÷ng nÐt t−¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt gi÷a h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi phong kiÕn ViÖt Nam vµ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi phong kiÕn T©y ¢u

So víi chÕ ®é phong kiÕn T©y ¢u phæ biÕn chØ tån t¹i kho¶ng 13 ®Õn 15 thÕ kû, cßn sau ®ã ®· chuyÓn sang chÕ

®é x· héi kh¸c – chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa, th× chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam

®· kÐo dµi tíi h¬n 20 thÕ kû. V× sao, h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi phong kiÕn trong lÞch sö ViÖt Nam l¹i kÐo dµi vµ khã cã ®−îc ®iÒu kiÖn thay ®æi c¨n b¶n?

Tr−íc hÕt, vÒ sù bãc lét kinh tÕ ®èi víi ng−êi n«ng d©n trong x· héi phong kiÕn T©y ¢u, nh− Lenin ®· chØ râ, nghÜa vô phæ biÕn mµ ng−êi n«ng d©n ph¶i thùc hiÖn trong thêi kú ®Çu cña chÕ ®é phong kiÕn lµ ®Þa t« lao dÞch: ng−êi n«ng d©n ph¶i ®Õn phôc dÞch kh«ng c«ng t¹i nhµ hoÆc lµm viÖc trªn ruéng ®ång cña ®Þa chñ trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh. Thêi gian cßn l¹i hä ®−îc sö dông cho c«ng viÖc s¶n xuÊt cña riªng m×nh trªn m¶nh ®Êt mµ chñ ®Êt giao.

Khi chÕ ®é phong kiÕn ë T©y ¢u ®·

®Þa chñ n÷a nh−ng ph¶i nép mét phÇn s¶n phÈm do m×nh lµm ra cho chñ ®Êt, phÇn cßn l¹i hä ®−îc h−ëng. Vµo giai

®o¹n cuèi cña chÕ ®é phong kiÕn, khi s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ ®· më réng th× ®Þa t« hiÖn vËt dÇn dÇn chuyÓn thµnh ®Þa t« tiÒn tÖ. Ng−êi n«ng d©n ph¶i b¸n s¶n phÈm cña m×nh ®i ®Ó lÊy tiÒn nép t« cho ®Þa chñ. Nh− vËy, d−íi chÕ ®é phong kiÕn, ®Þa chñ lµ kÎ chiÕm

Còng theo nhËn xÐt cña Lenin, “trªn thùc tÕ, ®Þa vÞ cña n«ng d©n chØ kh¸c rÊt Ýt ®Þa vÞ cña n« lÖ trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ” (5, tr.87).

Nh− vËy, nÕu chØ xÐt riªng vÒ th©n phËn cña ng−êi n«ng d©n trong h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi phong kiÕn kiÓu ch©u ¸ ë ViÖt Nam, thÓ hiÖn ë chÕ ®é t«

dÞch bÞ quy ®Þnh bëi kÕt cÊu kinh tÕ - x·

héi phong kiÕn ViÖt Nam, th× thùc chÊt kiÓu h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi phong kiÕn ë ViÖt Nam còng kh«ng kh¸c bao nhiªu so víi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi phong kiÕn ë T©y ¢u.

¢u ë giai ®o¹n chuyÓn tõ h×nh thøc t«

hiÖn vËt sang t« tiÒn ®· t¹o tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn cña trao ®æi hµng ho¸ vµ thñ c«ng nghiÖp, nghÜa lµ ®· t¹o ®Þa bµn cho ph−¬ng thøc tiÒn t− b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn. Ng−îc l¹i, víi kiÓu kÕt cÊu kinh tÕ - x· héi phong kiÕn ViÖt Nam nãi trªn ®· h¹n chÕ rÊt nhiÒu sù ph¸t triÓn cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tiÒn t−

b¶n chñ nghÜa, thËm chÝ nhiÒu h×nh thøc bãc lét rÊt thËm tÖ ®èi víi ng−êi n«ng d©n ®· khiÕn hä kh«ng thÓ cã ®−îc sù tÝch luü tèi thiÓu cho viÖc t¸i s¶n xuÊt ®Ó më ®−êng cho kinh tÕ hµng ho¸

ph¸t triÓn.

Tõ nh÷ng ®iÒu trªn cho thÊy, khi

®¸nh gi¸ vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi phong kiÕn ViÖt Nam trong lÞch sö th×

®ã lµ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ®−îc ®Æc tr−ng bëi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn kiÓu ch©u ¸ ®iÓn h×nh trong lÞch sö ViÖt Nam. Nãi c¸ch kh¸c, h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nµy lµ sù ®an xen cña nhiÒu h×nh thøc: phong kiÕn trung −¬ng

(6)

tËp quyÒn, phong kiÕn ph©n quyÒn, vµ thËm chÝ cßn tån t¹i ®an xen c¶ yÕu tè chiÕm h÷u n« lÖ vµ tiÒn t− b¶n chñ nghÜa. Cã sù ®an xen Êy tr−íc hÕt lµ do sù quy ®Þnh chñ yÕu bëi kÕt cÊu kinh tÕ cña chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt c«ng (lu«n gi÷ vai trß chñ ®¹o); bªn c¹nh ®ã cßn bÞ chi phèi bëi xu h−íng c¸t cø (giai ®o¹n

®Çu giµnh ®éc lËp); ®ång thêi còng bÞ t¸c

®éng, nh−ng ë møc ®é h¹n chÕ, cña c¶ xu h−íng t− h÷u ho¸ ruéng ®Êt (ë nh÷ng giai ®o¹n sau nµy). H¬n n÷a, ®Æc tr−ng cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn ë ViÖt Nam trong lÞch sö cßn bÞ quy ®Þnh bëi chÕ ®é sö dông lùc l−îng lao ®éng.

TÊt c¶ nh÷ng nÐt ®Æt tr−ng nµy ®·

c¶n trë rÊt nhiÒu møc ®é tÝch luü cho sù

“t¨ng tr−ëng” – c¬ së cho sù chuyÓn sang mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cao h¬n vÒ chÊt.

Tãm l¹i, h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi phong kiÕn trong lÞch sö ViÖt Nam mang ®Æc tr−ng cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn kiÓu ch©u ¸ tõng tån t¹i rÊt l©u dµi. Ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tiªu biÓu nµy lu«n bÞ quy ®Þnh bëi mét kiÓu kÕt cÊu kinh tÕ - x· héi víi sù ®an xen cña nhiÒu kiÓu ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh¸c nhau cïng tån t¹i víi nh÷ng

møc ®é kh¸c nhau tuú theo tõng giai

®o¹n lÞch sö. Nã ®· h¹n chÕ rÊt nhiÒu sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ nãi riªng vµ kinh tÕ - x· héi nãi chung. Nh÷ng ®Æc tr−ng cña h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi phong kiÕn trong lÞch sö ViÖt Nam trªn ®©y kh«ng chØ cã ý nghÜa ®èi víi viÖc t×m hiÓu lÞch sö d©n téc mµ cßn cã ý nghÜa quan träng trong viÖc rót ra nh÷ng bµi häc lÞch sö cho qu¸ tr×nh x©y dùng ®Êt n−íc ta hiÖn nay.

Tµi liÖu tham kh¶o

2. ñy ban Khoa häc x· héi, ViÖn Sö häc. N«ng th«n ViÖt Nam trong lÞch sö (TËp 1). H.: Khoa häc x· héi, 1977.

3. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, Toµn tËp (TËp 28). H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1996.

4. Phan Huy Chó. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ (TËp 3), H.: Sö häc, 1961.

5. V. I. Lªnin, Toµn tËp (TËp 39).

Moskva: TiÕn bé, 1976.