Ho ng H¹c L©u

(1)

TrÇn Lª B¶o*

I. VÒ v¨n b¶n

Hoµng H¹c L©u

TÝch nh©n dÜ thõa Hoµng H¹c khø, Thö ®Þa kh«ng d− Hoµng H¹c l©u.

Hoµng H¹c nhÊt khø bÊt phôc ph¶n, B¹ch v©n thiªn t¶i kh«ng du du.

T×nh xuyªn lÞch lÞch H¸n D−¬ng thô Ph−¬ng th¶o thª thª Anh Vò ch©u.

NhËt mé h−¬ng quan hµ xø thÞ?

Yªn ba giang th−îng sö nh©n sÇu.

Th«i HiÖu

DÞch nghÜa:

LÇu Hoµng H¹c¹

Ng−êi x−a ®· c−ìi H¹c vµng bay ®i råi² ë ®©y chØ cßn tr¬ ra lÇu Hoµng H¹c.

H¹c vµng mét khi ®· bay ®i kh«ng trë l¹i n÷a,

M©y tr¾ng ngµn n¨m cßn bay ch¬i v¬i MÆt s«ng lóc trêi t¹nh, hµng c©y H¸n D−¬ng³in bãng râ mån mét,

Trªn b·i Anh Vò⁴ cá th¬m xanh t−¬i m¬n mën.

ChiÒu tèi råi, quª h−¬ng ë n¬i ®©u?

Trªn s«ng khãi sãng khiÕn ng−êi ta buån!

DÞch th¬:

H¹c vµng ai c−ìi ®i ®©u, Mµ ®©y Hoµng H¹c riªng lÇu cßn tr¬.

H¹c vµng ®i mÊt tõ x−a!

Ngµn n¨m m©y tr¾ng b©y giê cßn bay.

H¸n D−¬ng s«ng t¹nh c©y bµy, B·i xa Anh Vò xanh dµy cá non.

Quª h−¬ng khuÊt bãng hoµng h«n, Trªn s«ng khãi sãng cho buån lßng ai?

T¶n §µ dÞch Hoµng H¹c L©u

Hµ xø thÇn tiªn kinh kû th×, Do l−u tiªn tÝch thö giang mi?

Kim lai cæ v·ng L− sinh méng⁵ H¹c khø l©u kh«ng Th«i H¹o thi⁶ H¹m ngo¹i yªn ba chung diÓu diÓu, Nh·n trung th¶o thô th−îng y y

* PGS.TS §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi

(2)

Trung t×nh v« h¹n b»ng thuú tè, Minh nguyÖt thanh phong d· bÊt tri

NguyÔn Du

DÞch nghÜa:

LÇu Hoµng H¹c

ThÇn tiªn ë ®©u vµ tr¶i qua bao ®êi råi, Mµ dÊu vÕt tiªn cßn l−u trªn bÕn s«ng nµy?

X−a nay cuéc ®êi nh− giÊc méng chµng L−

ChØ cßn lêi th¬ “H¹c bay, lÇu trèng”

cña Th«i HiÖu

Ngoµi lan can, khãi sãng cßn mªnh mang

Trong tÇm m¾t, cá c©y vÉn m−ît mµ.

T×nh c¶m chøa chan biÕt ngá cïng ai?

Tr¨ng thanh giã m¸t còng kh«ng hiÓu

®−îc.

DÞch th¬:

ThÇn tiªn ®©u ®ã tù bao giê?

Cßn dÊu ghi ®©y c¹nh bÕn bê.

Nay ®Õn x−a qua, L− vÉn méng, H¹c bay lÇu v¾ng, H¹o cßn th¬.

Ngoµi hiªn khãi sãng mªnh mang thÕ, Tr−íc m¾t hµng c©y ph¶ng phÊt nh−.

Bµy tá víi ai t×nh chÊt chøa, Tr¨ng trong giã m¸t còng thê ¬.

Theo b¶n dÞch cò (Tøc b¶n Th¬ ch÷ H¸n do c¸c cô Bïi Kû, Phan Vâ, NguyÔn Kh¾c Hanh dÞch)

2. V¨n b¶n Hoµng H¹c l©u cña Th«i HiÖu chóng t«i dùa vµo §−êng thi gi¸m th−ëng tõ ®iÓn. Do nhãm häc gi¶ Trung Quèc Tiªu §iÒu Phi, Tr×nh Thiªn Phµm, M· MËu Nguyªn…biªn so¹n. Th−îng

H¶i tõ th− xuÊt b¶n x· 1983. Trang 367- 368. V¨n b¶n Hoµng H¹c l©u cña NguyÔn Du chóng t«i dùa vµo Th¬ ch÷

H¸n NguyÔn Du. Do nhãm häc gi¶ ViÖt Nam Lª Th−íc, Tr−¬ng ChÝnh, Ph¹m Kh¾c Khoan…biªn dÞch. Nhµ xuÊt b¶n Hµ Néi 1965. Trang 311-312.

Trong qu¸ tr×nh dÞch, hai tõ “依依” trong c©u: “Nh·n trung th¶o thô th−îng

“y y” ë bµi th¬ Hoµng H¹c l©u cña NguyÔn Du (Trang 312) mµ dÞch thµnh:

“Tr−íc m¾t cá c©y vÉn nh− x−a”, th× e r»ng ch−a chÝnh x¸c. NghÜa cña tõ “依”

®óng lµ “dùa vµo”, lµ “nh− x−a”. Nh−ng lµ tõ l¸y “y y” th× l¹i mang hai hµm nghÜa kh¸c h¼n: Mét lµ: l−u luyÕn, bÞn dÞn, kh«ng nì xa l×a; hai lµ: h×nh dung mét vËt mÒm m¹i, lay ®éng nh−: t¬ liÔu th−ít tha (d−¬ng liÔu y y). V× vËy “y y”

theo nghÜa thø hai, nªn dÞch thµnh

“Tr−íc m¾t, cá c©y vÉn m−ît mµ” míi

®óng víi phÐp ®èi cña th¬ §−êng: c©u trªn cã “diÓu diÓu”(mªnh mang), c©u d−íi ph¶i cã “y y”(m−ît mµ); cho nªn c©u s¸u trong b¶n dÞch th¬ cña NguyÔn Du còng kh«ng nªn ®Ó: “Tr−íc m¾t hµng c©y ph¶ng phÊt nh−”, bëi lÏ c©u dÞch nµy võa tèi nghÜa “ph¶ng phÊt nh−” c¸i g×? vµ c¨n b¶n lµ sai nghÜa tõ “y y”.

PhÇn chó thÝch vÒ truyÒn thuyÕt: “PhÝ V¨n VÜ c−ìi H¹c vµng lªn tiªn”, nh−

chóng t«i giíi thiÖu cã hai truyÒn thuyÕt vÒ hai vÞ tiªn c−ìi H¹c vµng tõ lÇu Hoµng H¹c lµ Tö An vµ PhÝ V¨n VÜ, nh−

s¸ch ®· dÉn. (Cã mét sè s¸ch ®Ò lµ PhÝ V¨n Vi - Ng÷ v¨n 10, bé 1, tËp 1 Nxb Gi¸o dôc, tr. 188). Cßn trong chó thÝch vÒ ng−êi c−ìi h¹c trong Th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du l¹i ghi lµ PhÝ V¨n Huy (trang 293 vµ 311). E r»ng ë ®©y l¹i cã sù

(3)

ch−a khíp nhau. Ch÷ VÜ (伟) vµ Vi (韦）

cßn gÇn gièng nhau, cßn ch÷ Huy (徽) th×

kh¸c h¼n.

Mét vµi chç ch−a chÝnh x¸c trong v¨n b¶n Th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du ®· ®−îc nhãm biªn so¹n nãi tíi ë trang 10: “C¸c tµi liÖu hiÖn cã ®· sao ®i chÐp l¹i nhiÒu lÇn, cho nªn m¾c nhiÒu sai sãt. Cã bµi thiÕu h¼n 14 c©u…cßn tr−êng hîp, ch÷

nä nhÇm ch÷ kia th× nhiÒu kh«ng kÓ hÕt.” Cho nªn tr−íc khi ®i vµo mét t¸c phÈm dï nhá cña thi hµo NguyÔn Du còng nªn thËn träng xem xÐt l¹i ®é chÝnh x¸c cña v¨n b¶n, ©u còng lµ sù tr©n träng ®èi víi nhµ th¬, tr¶ l¹i vÎ ®Ñp vèn cã cña th¬ ca vµ t− t−ëng t×nh c¶m tiÒn nh©n “ba tr¨m n¨m” tr−íc.

II. Nçi niÒm cña “Ba tr¨m n¨m tr−íc”

1. Ngoµi TruyÖn KiÒu vµ V¨n tÕ chiªu hån ®−îc viÕt b»ng ch÷ N«m, NguyÔn Du cßn quyÓn Th¬ ch÷ H¸n gåm ba tËp:

Thanh hiªn thi tËp 78 bµi, Nam trung t¹p ng©m 40 bµi vµ B¾c hµnh t¹p lôc 131 bµi. Th«ng qua nh÷ng bµi th¬ ch÷ H¸n, NguyÔn Du ca ngîi lßng tiÕt nghÜa cña nh÷ng anh hïng, danh nh©n, ®ång thêi phª ph¸n nh÷ng kÎ hÌn h¹ cói luån cÇu c«ng danh phó quý. Bªn c¹nh ®ã «ng cßn thÓ hiÖn nçi nhí nhµ, t©m lý muèn vÒ nghØ nhµn t¶n vµ quan niÖm cho cuéc ®êi lµ cuéc bÓ d©u… QuyÓn Th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du ch¼ng nh÷ng trµn ®Çy nh÷ng nçi niÒm yªu th−¬ng con ng−êi mµ cßn thÓ hiÖn tri thøc uyªn b¸c cña con ng−êi cã “con m¾t nh×n s¸u câi”. Nã lµ hÖ qu¶ cña cuéc ®êi nhiÒu ®au khæ l¾m trÇm lu©n, lµ kÕt tinh cña gia ®×nh dßng dâi vµ thêi ®¹i ®Çy sãng giã l¾m

biÕn ®éng, lµ héi tô cña b¶n s¾c d©n téc vµ giao l−u v¨n ho¸. TÊt c¶ ®−îc gom

®óc vµo mét con ng−êi, mét tinh hoa v¨n ho¸ cña d©n téc ViÖt Nam – NguyÔn Du.

Trong tËp Th¬ ch÷ H¸n, nhê hai lÇn

®−îc cö ®i sø Trung Quèc, NguyÔn Du

®· nhiÒu lÇn nãi tíi c¶nh vËt vµ con ng−êi Trung Hoa. §Æc biÖt lµ çc nh©n vËt lich sö vµ çc danh th¾ng kú thó ë xø së réng lín nµy. §èi mÆt víi nh©n vËt lÞch sö vµ çc danh th¾ng trªn däc ®−êng

®i sø, NguyÔn Du ®ång c¶m xãt th−¬ng víi nh÷ng con ng−êi cã tµi cã t×nh, ch−a tho¶ chÝ b×nh sinh, mµ bÞ hµm oan ph¶i ngËm hên n¬i chÝn suèi. ¤ng ®· r¬i lÖ tr−íc mé ¸ Phô (Ph¹m T¨ng), Chu Du, LiÔu H¹ HuÖ, Lçi D−¬ng §ç ThiÕu L¨ng (§ç Phñ), Tû Can, L−u Linh… tr−íc bia Liªm Pha, ë quª h−¬ng cña D−¬ng phi, Kinh Kha, L¹n T−¬ng Nh−… Ph¶i lµ ng−êi cã sù am hiÓu s©u s¾c vÒ v¨n ho¸

Trung Hoa, cã sù tõng tr¶i ®ñ mïi tr¨m ngµn ®¾ng cay trong cuéc ®êi, ®Æc biÖt cã tÊm lßng nh©n ¸i bao la míi cã sù tr©n träng vµ rung c¶m s©u s¾c víi tiÒn nh©n, víi qu¸ khø nh− vËy.

Trªn ®−êng ®i sø, NguyÔn Du còng kh«ng quªn th−ëng ngo¹n nh÷ng danh th¾ng kú vÜ trªn ®Êt n−íc Trung Quèc.

¤ng ®Õn ®Çm §µo Hoa, qua T−¬ng Giang, v−ît Hoµng Hµ vµ d−êng nh−

kh«ng biÕt mÖt mái trÌo lªn c¸c ®µi, c¸c lÇu ®Ó “®¨ng cao viÔn väng” nh− ®µi

§ång T−íc, ®µi Kª Khang ®¸nh ®µn, ®µi Tam Quy cña Qu¶n Träng… lªn lÇu Nh¹c D−¬ng, lÇu Hoµng H¹c…Qu¸ tr×nh th−ëng ngo¹n còng lµ qu¸ tr×nh tøc c¶nh sinh t×nh, ®èi mÆt víi c¶nh ®Ñp, víi qu¸

khø, kh¬i dËy hån th¬ lai l¸ng cña nhµ th¬ trµo tu«n víi bao rung c¶m, suy

(4)

ngÉm ®Çy v¬i: c¶nh ®Êy ng−êi ®©u, qu¸

khø vµ hiÖn t¹i, lÏ ®−îc mÊt sèng cßn, nçi vinh nhôc, lÏ v« th−êng, c¶nh biÓn d©u, sao dêi vËt ®æi, kiÕp ng−êi nh− bãng c©u mµ bao −u ho¹n d−êng nh− khã tr¸nh… §iÒu ®¸ng l−u ý lµ NguyÔn Du s¸ng t¸c nhiÒu bµi th¬ dïng nguyªn tªn bµi th¬ cã s½n cña Trung Quèc, cã lo¹i lµ thÓ tµi nh−: T¹p ng©m, T¹p thi, ngÉu høng…; cã lo¹i chØ thay tõ chØ ®Þa danh ë

®Çu nh−: T−¬ng Giang d¹ b¹c, S¬n

§−êng d¹ b¹c lµm ng−êi ta dÔ liªn t−ëng tíi bµi th¬ næi tiÕng Phong KiÒu d¹ b¹c cña nhµ th¬ Tr−¬ng KÕ ®êi §−êng vµ cã kh¸ nhiÒu bµi gi÷ nguyªn tªn cña c¸c bµi th¬ cæ Trung Quèc nh−: U c− (Vi øng VËt), Hoµng Hµ (La Èn), Väng phu th¹ch (V−¬ng KiÕn), §¨ng Nh¹c D−¬ng l©u (§ç Phñ), Hoµng H¹c l©u (Th«i HiÖu)…Tuy nhiªn ®Ò tµi gièng nhau kh«ng ph¶i lµ

®iÒu quan träng ®èi víi c¸c nhµ v¨n nhµ th¬ thêi trung ®¹i, mµ quan träng h¬n lµ ph¶i nãi sao cho hay h¬n, cho l¹ h¬n ng−êi x−a míi lµ ®iÒu quyÕt ®Þnh. Bëi lÏ quy luËt v¨n häc trung ®¹i lµ tËp cæ, lµ s¸ng t¹o l¹i nh÷ng cèt truyÖn ®· cã s½n.

Ch¼ng thÕ mµ ngay ë Trung Quèc còng cã nhiÒu nhµ th¬ viÕt vÒ mét ®Ò tµi th¬

nh−: Xu©n o¸n cã V−¬ng Chi Ho¸n vµ L−u Ph−¬ng B×nh ®Òu s¸ng t¸c, C« nh¹n cã §ç Phñ vµ Th«i §å, NguyÖt d¹ th× §ç Phñ cã th¬ vµ L−u Ph−¬ng B×nh còng cã th¬…Ngoµi ra ®Ó thÓ hiÖn t×nh c¶m dån nÐn, cã rÊt nhiÒu bµi th¬ cña c¸c nhµ th¬

viÕt vÒ sÇu, hËn, oan, o¸n, hoµi, øc… Nãi tíi ®iÒu nµy ®Ó thÊy phong khÝ s¸ng t¸c cña v¨n häc trung ®¹i, mµ nhµ th¬

NguyÔn Du cã dïng l¹i ®Ò tµi cña th¬ cæ Trung Quèc còng kh«ng n»m ngoµi quy luËt nµy. MÆt kh¸c sö dông l¹i mét c¸ch

s¸ng t¹o ®Ò tµi th¬ cæ Trung Quèc cho thÊy sù ¶nh h−ëng s©u s¾c cña v¨n ho¸

Trung Hoa ®èi víi v¨n ho¸ ViÖt Nam vµ tinh thÇn tiÕp thu cã s¸ng t¹o tinh hoa v¨n ho¸ Trung Hoa cña c¸c nhµ nho ViÖt Nam nãi chung vµ NguyÔn Du nãi riªng.

Hoµng H¹c l©u cña NguyÔn Du ra ®êi trong kh«ng khÝ tËp cæ Êy, trªn ®−êng ®i xø qua qua miÒn Vò X−¬ng, tr−íc c¶nh kú vÜ cña toµ lÇu ®Ëm s¾c mµu huyÒn tho¹i kia. NguyÔn Du giao c¶m víi ng−êi x−a, kh¸c víi thi tiªn Lý B¹ch, lªn lÇu Hoµng H¹c, thÊy c¶nh ®Ñp muèn lµm th¬, nh−ng thÊy bµi th¬ cña Th«i HiÖu

®Ò trªn v¸ch, ®µnh qu¨ng bót. Nh−ng sau nµy nhµ th¬ hä Lý cã h¼n hai bµi th¬

lÊy tø tõ lÇu Hoµng H¹c. §ã lµ bµi Anh vò ch©u (B·i Anh Vò) vµ §¨ng Kim L¨ng Ph−îng Hoµng ®µi. (Lªn ®µi Ph−îng Hoµng ë ®Êt Kim L¨ng). TruyÒn thuyÕt nµy vÞ tÊt ®· ®óng, song c¸i hay cña bµi th¬ Hoµng h¹c l©u do Th«i HiÖu viÕt th×

kh«ng ai phñ nhËn ®−îc. Nghiªm Vò trong Th−¬ng l·ng thi tho¹i ®· ®¸nh gi¸

“Th¬ luËt thÊt ng«n cña ng−êi ®êi §−êng, nªn coi Hoµng H¹c l©u lµ sè mét”.

Th¬ ®Ò vÞnh x−a nay, th−êng cã hai yÕu tè: miªu t¶ c¶nh, t−êng thuËt nh÷ng sù kiÖn liªn quan ®Õn di tÝch, danh th¾ng vµ béc lé t©m t− t×nh c¶m cña nhµ th¬ tr−íc di tÝch vµ danh th¾ng ®ã. Hai yÕu tè nµy cã khi t¸ch biÖt kh¸ r¹ch rßi song th−êng lµ g¾n bã hµi hoµ, trong c¶nh cã t×nh, t×nh ngô trong c¶nh.

Hai c©u ®Çu t−êng thuËt sù tÝch liªn quan ®Õn lÇu. §ã lµ lèi ph¸ ®Ò míi mÎ, lÊy diÔn ®¹t ý lµm chÝnh, kh«ng theo khu«n s¸o th¬ ®Ò vÞnh danh th¾ng th«ng th−êng. Dï lµ ng−êi tiªn Tö An thêi x−a hay PhÝ V¨n VÜ ng−êi n−íc Thôc ®êi

(5)

Tam quèc th× còng ®Òu c−ìi h¹c vµng, bay ®i tõ ng«i lÇu nµy hoÆc bay qua ®©y

®Ó råi vÜnh viÔn vÒ n¬i tiªn c¶nh. HuyÒn tho¹i vÒ tiªn thËt h− ¶o, vÞ tÊt ®· lµ sù thËt, song kh¸t väng ch¸y báng thµnh tiªn tr−êng sinh bÊt l·o cña con ng−êi l¹i lµ thùc mu«n ®êi. C¸i tµi ë ®©y lµ t¸c gi¶

®· dïng huyÒn tho¹i ®Ó thÓ hiÖn mét c¸ch sinh ®éng tr¹ng th¸i t×nh c¶m xèn xang, c¶m thô ch©n thµnh, suy t− s©u l¾ng cña con ng−êi th−êng cã khi lªn cao, ®øng trªn lÇu Hoµng H¹c: tÊt c¶ ®Òu lµ qu¸ v·ng, ng−êi x−a ®©u thÊy, ®êi ng−êi h÷u h¹n, vò trô v« cïng…

Bµi th¬ cñaTh«i HiÖu gîi høng tõ tªn gäi c¸i lÇu, l¹i m−în truyÒn thuyÕt mµ khai bót, råi sau míi triÓn khai. Ng−êi tiªn c−ìi h¹c, vèn lµ h− v«, nay l¹i dïng

“v«” lµm “h÷u”. Nãi chuyÖn ng−êi tiªn

“nhÊt khø bÊt phôc ph¶n” (mét khi ®· ®i kh«ng bao giê trë l¹i) lµ nãi c¶m nhËn mµ cæ nh©n kh«ng thÓ thÊy: n¨m th¸ng mÊt ®i kh«ng trë l¹i. Tiªn ®· ®i th× lÇu trèng v¾ng, chØ cßn l¹i m©y tr¾ng ngµn n¨m l÷ng lê tr«i trªn trêi cao. C©u th¬

®· thÓ hiÖn ®−îc c¶m kh¸i vÒ sù ®æi thay cña cuéc ®êi. ChØ vµi nÐt bót, nhµ th¬ ®·

thÓ nghiÖm c¶m nhËn ch©n x¸c vµ s©u s¾c t×nh c¶m th−êng cã cña con ng−êi thêi ®¹i lÇu Hoµng H¹c.

Ng−êi x−a cã nãi “v¨n lÊy khÝ lµm chñ”, bèn c©u ®Çu cña bµi th¬ nµy t−ëng nh− buét miÖng nãi ra, mét h¬i truyÒn

®i, thuËn thÕ mµ xuèng, kh«ng hÒ cã chót trë ng¹i nµo. C©u ®Çu tiªn ®· ph¸

c¸ch, kh«ng theo luËt nhÞ tø lôc ph©n minh, kh«ng gieo vÇn, nh− muèn nh¾c nhë ng−êi ®äc ®ang ®øng trªn lÇu cao cho¸ng ngîp tr−íc c¶nh vËt, h·y h−íng

vÒ qu¸ khø b»ng nh÷ng huyÒn tho¹i xa x−a vµ kh¸t väng ch¸y báng cña ®êi ng−êi. Ba tõ “Hoµng H¹c” xuÊt hiÖn khÝ thÕ m¹nh mÏ nhanh chãng, khiÕn ®éc gi¶ véi v· ngãng theo c¸nh h¹c tho¸ng qua råi bay vµo h− v« vµ dâi theo nh÷ng dßng th¬ sau, nh−ng kh«ng sao t×m thÊy h×nh bãng nã trë l¹i. Hai c©u ®Çu, hai tõ

“Hoµng H¹c” ®Òu ®Æt ë ch÷ thø n¨m vµ thø s¸u; ®· lÆp ba tõ “Hoµng H¹c” l¹i lÆp tiÕp hai tõ “khø” vµ hai tõ “kh«ng”

cµng kh¼ng ®Þnh chuyÖn thµnh tiªn kh«ng bao giê cã ®−îc. C©u thø ba trõ ch÷ ®Çu cßn l¹i lµ s¸u thanh tr¾c. C©u thø t− dïng ba thanh b»ng “kh«ng du du” ®Ó khÐp l¹i. Thªm n÷a phÐp ®èi ë bèn c©u ®Çu còng kh«ng chØnh (CÆp ®èi thø nhÊt ®éng tõ “khø” ®èi víi danh tõ

“l©u”, cÆp ®èi thø hai “bÊt phôc ph¶n”

®èi víi “kh«ng du du”), c©u mét vµ c©u ba kh«ng theo luËt… §èi víi th¬ c¸ch luËt nh− vËy lµ ®¹i kþ. ë ®©y, t¸c gi¶ ®·

lùa chän có ph¸p cña th¬ thÓ cæ. Th«ng qua nh÷ng tõ ng÷, h×nh ¶nh, ©m thanh,

®èi ngÉu… ®−îc lùa chän vµ kÕt hîp hÕt søc hµi hoµ tinh tÕ, nhµ th¬ Th«i HiÖu

®· thÓ hiÖn ®−îc t×nh c¶m phong phó vµ suy ngÉm s©u s¾c vÒ qu¸ khø vµ hiÖn t¹i, vÒ mÊt vµ cßn, gi÷a h− vµ thùc, h÷u h¹n vµ v« cïng… §iÒu cÇn thÊy ë ®©y kh«ng ph¶i lµ Th«i HiÖu kh«ng biÕt quy ph¹m cña th¬ thÊt luËt, mµ quan träng lµ sù lùa chän c¸ch thøc nµo ®Ó thÓ hiÖn néi dung mét c¸ch hay nhÊt. Nhµ th¬ ®·

coi träng lËp ý cña c¶ bµi th¬ h¬n lµ chän tõ ng÷ - “kh«ng v× tõ mµ h¹i ®Õn ý”. §ã lµ tµi n¨ng cña ng−êi lµm th¬ khi ®·

v−ît lªn mäi rµng buéc cña ng«n tõ, ®¹t tíi tr×nh ®é x¶o diÖu nh− “¸o trêi kh«ng vÕt chØ kh©u”.

(6)

ý c¶nh ë bèn c©u ®Çu võa gi¶i thÝch tªn lÇu, võa ®Þnh vÞ toµ lÇu trong kh«ng gian vµ thêi gian, l¹i võa thÓ nghiÖm triÕt lÝ nh©n sinh vµ gîi høng cho ý c¶nh cña bèn c©u tiÕp theo.

Ra ®êi sau c¶ ngµn n¨m, bµi th¬ Hoµng H¹c L©u cña NguyÔn Du lµ sù giao c¶m víi ng−êi x−a vµ chiªm nghiÖm víi hiÖn t¹i. Bèn c©u ®Çu, vÉn dùa trªn truyÒn thuyÕt vµ di tÝch lÞch sö, t¸c gi¶ ®· kh¸i qu¸t “cuéc ®êi nh− giÊc méng”. Hai c©u

®Çu, hai tõ “thÇn tiªn” vµ “tiªn tÝch” ®−îc

®Æt ë vÞ trÝ ch÷ thø ba vµ bèn trong c©u, cïng víi nh÷ng tõ chØ thêi gian vµ kh«ng gian: “Hµ xø”, “kim lai cæ v·ng”, “l©u kh«ng” trong c¶ bèn c©u ®Òu ®· ®−îc “lµm nhoÌ”, “v« cïng ho¸” t¹o nªn Ên t−îng méng ¶o, h− v« ®èi víi cuéc ®êi.

C¶ hai t¸c gi¶ ®Òu ®· rÊt giái dïng hµng lo¹t c¸c quan hÖ ®èi lËp ë tõng tõ, tõng h×nh ¶nh th¬ vµ ë tõng dßng th¬ ®Ó t¹o tø th¬ riªng cho th¬ cña m×nh. Th«i HiÖu toµn dïng h×nh t−îng cô thÓ, NguyÔn Du l¹i hay dïng kh¸i qu¸t. Th«i HiÖu th× phãng kho¸ng mµ tù nhiªn, NguyÔn Du th× trang träng mµ hµo hoa.

Hoµng h¹c-B¹ch v©n, nhÊt khø-thiªn t¶i, bÊt phôc ph¶n-kh«ng du du ®Ó thÓ hiÖn sù ®èi lËp gi÷a mÊt vµ cßn, gi÷a h− vµ thùc, gi÷a kh¸t väng hay ¶o t−êng thµnh tiªn vµ hiÖn h÷u, gi÷a tiªn vµ tôc, qu¸ khø vµ hiÖn t¹i, nhanh vµ chËm… TÊt c¶ ®Òu gîi lªn sù h− ¶o cña cuéc ®êi. NguyÔn Du l¹i dïng nh÷ng ®iÓn cè, c¸c quan hÖ ®èi lËp

®Ó kh¸i qu¸t cuéc ®êi nh− giÊc méng : Hai c©u ®Çu: thÇn tiªn ë ®©u, mÊy lÇn xuÊt hiÖn mµ nay dÊu tÝch (lÇu Hoµng H¹c) chØ

“Kim lai cæ v·ng”, v« cïng ho¸ thêi gian, ®Ó nãi cuéc ®êi ng¾n ngñi nh− giÊc méng chµng L− vµ tiÕp theo võa lµ kh¸i qu¸t võa lµ minh chøng mµ vÉn lµ ®èi lËp: “H¹c khø l©u kh«ng” chØ cßn “Th«i HiÖu thi”. §¸ng l−u ý ë ®©y lµ “®èi lËp kÐp”: H¹c bay ®i lÇu trèng v¾ng lµ ®èi lËp gi÷a mÊt vµ cßn, gi÷a qu¸ khø vµ hiÖn t¹i, gi÷a thùc vµ h−.

“lµm sang”, bÊt tö ho¸ lÇu Hoµng H¹c.

Ch¼ng thÕ mµ ng−êi x−a cã c©u: “Thi thµnh th¶o thô giai thiªn cæ” (c©y cá ®· vµo trong th¬ th× trë thµnh mu«n thuë). Vµ ngµn n¨m sau, c¶ h¹c, lÇu vµ bµi th¬ næi tiÕng cña Th«i HiÖu kÓ c¶ nhµ th¬ ®Òu trë thµnh qu¸ khø, thµnh ®èi t−îng ®Ó chiªm nghiÖm, suy ngÉm cña thi hµo ViÖt Nam NguyÔn Du. Cuéc ®êi d©u bÓ, h− ¶o, v«

Trë l¹i bèn c©u cuèi trong bµi Hoµng H¹c L©u cña Th«i HiÖu. Bèn c©u ®Çu phãng kho¸ng biÕn ho¸, bèn c©u sau l¹i trë vÒ víi mùc th−íc, ®Ó thùc t¶ nh÷ng ®iÒu con ng−êi tr«ng thÊy, c¶m thÊy. Kh«ng cßn ngöng lªn trêi víi bao −íc väng n÷a, con ng−êi ®øng trªn lÇu phãng tÇm m¾t ra xa thÊy c©y xanh bªn thµnh H¸n D−¬ng, cá th¬m trªn b·i Anh Vò, tõ ®ã mµ t×nh quª d©ng lªn nçi buån thiªn cæ. §ã lµ tr−íc më ra mµ sau thu l¹i. Hai phÇn cña bµi th¬

t−ëng ®øt mµ l¹i nèi, t−ëng ph©n mµ l¹i hîp, vÉn nhÊt khÝ nhÊt qu¸n. Cã ch¨ng lµ chuyÓn ®æi khÈu khÝ. XÐt theo khëi, thõa, chuyÓn, hîp cña luËt thi th× vÉn hoµn toµn

®óng ch−¬ng ph¸p. H¬i th¬ ®æi tõ ®éng

(7)

sang tÜnh, c¶nh giíi më ra võa l¹ lïng võa kú thó, t×nh ®iÖu thËt lµ cao xa. Tõ chuyÖn ng−êi x−a c−ìi h¹c bay ®i, t¹o ra c¶m gi¸c m¬ hå, h− ¶o, ®Õn ®©y c¶nh t−îng hµng c©y H¸n D−¬ng in râ mån mét d−íi trêi n¾ng r¸o, cá th¬m m−ît mµ trªn b·i Anh Vò tÊt c¶ ®Òu hiÖn ra trong m¾t. Çi cßn cµng gîi nhí çi ®· mÊt. TriÕt lý mÊt cßn l¹i ®−îc h÷u h×nh ho¸ b»ng c¶nh.NÕu nh− qu¸ khø thµnh tiªn lµ h− ¶o th× giê ®©y, hµng c©y xanh vµ b·i cá m−ít hiÖn lªn trong m¾t l¹i kÐo nhµ th¬ vÒ víi thùc t¹i. §ã lµ çi thùc cña sù sèng mu«n ®êi t−¬i xanh mµ con ng−êi cÇn ®em çi h÷u h¹n cña ®êi m×nh

®Ó hoµ nhËp vµ nèi m·i sù t−¬i xanh mu«n thña Êy. PhÐp ®èi ë hai c©u n¨m s¸u kh«ng chØ lµm næi lªn nçi buån cña ng−êi l÷ kh¸ch lªn cao dâi m¾t ra xa, mµ cßn lµm cho h¬i v¨n khëi phôc lan to¶. H×nh ¶nh “ph−¬ng th¶o thª thª” (cá th¬m m−ît mµ) ®−îc m−în tø cña hai c©u trong “Së tõ – Chiªu Èn sÜ”: “V−¬ng t«n du hÒ bÊt quy, xu©n th¶o sinh hÒ thª thª” (V−¬ng t«n ra ®i hÒ kh«ng vÒ, cá xu©n xanh tèt hÒ m−ît mµ).

Cho nªn h×nh ¶nh “cá th¬m m−ît mµ” tù nhiªn dÉn ®Õn tÊm lßng cån cµo nhí vÒ quª h−¬ng ®Ó kÕt l¹i bµi th¬. Liªn cuèi t¶ trêi chiÒu, “nhËt mé ®å cïng” (trêi chiÒu tèi mµ

®−êng th× hÕt), con ng−êi xa xø ®ang lang thang n¬i ch©n trêi gãc biÓn, l¹i gÆp c¶nh chiÒu tµ nçi c« ®¬n nh©n lªn thÊm l¹nh, thªm n÷a khãi sãng trªn s«ng mê mÞt khiÕn nçi lßng h−íng vÒ quª h−¬ng cµng d©ng lªn da diÕt. ý th¬ l¹i quay vÒ víi c¶nh giíi mªnh m«ng, mê mÞt lóc më ®Çu. H«

øng gi÷a ®Çu vµ cuèi thËt tµi t×nh. Lèi gieo vÇn dïng toµn phï b×nh (t−¬ng ®−¬ng víi thanh kh«ng dÊu cña ViÖt ng÷): “l©u”, “du”,

“sÇu”, thanh trÇm b×nh (t−¬ng ®−¬ng víi thanh huyÒn trong ViÖt ng÷) ®Æt ë vÞ trÝ cuèi cïng cña c¶ bµi th¬ ®· ®ong ®Çy mèi sÇu mu«n thuë. D−êng nh− mèi sÇu nµy cßn man m¸c trong c¸c trang th¬ §−êng göi cho mai sau. §¹t ®−îc tr×nh ®é h« øng tù nhiªn mµ hµm sóc còng lµ mét yªu cÇu cao cña luËt thi.

Bµi th¬ thÓ hiÖn tr×nh ®é nghÖ thuËt

Víi bèn c©u cuèi trong bµi Hoµng H¹c l©u cña NguyÔn Du, nÕu nh− Th«i HiÖu chØ miªu t¶ c¶m nhËn cña ng−êi l÷ kh¸ch ®øng trªn lÇu cao dâi m¾t ra xa, th× NguyÔn Du ph¶i miªu t¶ c¶ hai c¶m nhËn mµ t¸c gi¶

®èi mÆt. Tr−íc hÕt lµ c¶m nhËn hiÖn thùc dâi m¾t tõ lÇu cao ®Ó thÊy khãi sãng mªnh m«ng vµ cá c©y m−ît mµ, vµ c¶m nhËn hiÖn thùc nh−ng ®· ®−îc bÊt tö ho¸, t©m tr¹ng ho¸ trong th¬ cña Th«i HiÖu. NguyÔn Du ®øng trªn lÇu Hoµng H¹c - ngµn n¨m tr−íc Th«i HiÖu ®· “xuÊt thÇn” lµm nªn kiÖt t¸c, göi g¾m mèi sÇu thiªn cæ. Giê ®©y,

®· lïi l¹i c¶ ngµn n¨m mµ khãi sãng ngoµi cöa vÉn mªnh mang, cá c©y tr−íc m¾t vÉn m−ît mµ. Hai c©u n¨m s¸u ®èi nhau, cµng lµm næi bËt quan hÖ gi÷a qu¸ khø vµ hiÖn t¹i, gi÷a c¶nh vµ t×nh, c¸i cßn cµng gîi nhí c¸i mÊt, c¶nh ®Êy ng−êi ®©u? CÆp ®èi nµy gãi gän c¶ hai liªn cuèi cña bµi th¬ Th«i HiÖu. Nçi buån xa quª cña ng−êi x−a, nay l¹i nh©n lªn trong lßng kÎ xa xø:

Bµy tá cïng ai t×nh chÊt chøa Tr¨ng trong giã m¸t còng thê ¬.

(8)

Sèng gi÷a ®êi mµ l¹i c« ®¬n. §Òu ngãng tr«ng vÒ quª h−¬ng, n¬i chë che cho bao hy väng cña kÎ xa xø, niÒm an ñi cho bao kÎ tha ph−¬ng. Tuy nhiªn nçi ®au cña nhµ th¬

ViÖt Nam cßn «m trïm c¶ nçi buån cña nhµ th¬ Trung Hoa ngµn n¨m tr−íc vµ kh«ng g× cã thÓ xÎ chia ®−îc. X−a nay biÕt bao chÝ sÜ ®· vÒ víi thiªn nhiªn, t×m niÒm vui trong ®iÒn viªn s¬n thuû, víi tr¨ng thanh giã m¸t xa l¸nh chèn bôi hång. Hä göi hån n¬i tr¨ng thanh giã m¸t vµ giã m¸t tr¨ng thanh còng lµ ng−êi b¹n tri kû sÎ chia nçi lßng ®Çy v¬i víi hä. Tuy nhiªn nçi buån tõ th¼m s©u trong lßng nhµ th¬ ViÖt Nam qu¸ lín, lan to¶ trong kh«ng gian vµ thêi gian, cho dï lµ ®ªm nay cã c¶nh ®Ñp, cã b¹n tri ©m - “tr¨ng trong giã m¸t”.

Hai bai th¬ cïng mét tÊm lßng. Cho dï kÎ tr−íc ng−êi sau, ®øng tr−íc vÎ ®Ñp kú l¹ cña lÇu Hoµng H¹c kh«ng ai lµ kh«ng rung c¶m, nh−ng sù rung c¶m cña Th«i HiÖu lµ sù “xuÊt thÇn”, cßn rung c¶m cña Nguyªn Du lµ sù tr©n träng tµi hoa. C¶ hai nhµ th¬

®Òu thÓ hiÖn ®−îc mèi sÇu mu«n thuë – thiªn cæ sÇu cña kiÕp ng−êi ng¾n ngñi mµ h− v«. Nçi lo buån Êy còng chÝnh lµ tÊm lßng thiÕt tha yªu cuéc sèng cña hai nhµ th¬ x−a cßn ®Ó l¹i cho hËu thÕ.

Chó thÝch:

(1) LÇu Hoµng H¹c - mét di tÝch v¨n ho¸

næi tiÕng ë trªn nói Hoµng H¹c (cßn cã tªn lµ Xµ s¬n) gãc T©y thµnh Vò X−¬ng thµnh phè Vò H¸n, tØnh Hå B¾c ngµy nay. LÇu nµy

®−îc x©y tõ n¨m 223 thêi Tam Quèc, tõng bÞ ph¸ ®i x©y l¹i nhiÒu lÇn. LÇn bÞ ph¸ gÇn ®©y lµ n¨m 1884, n¨m 1985 lÇu ®−îc dùng l¹i.

thuyÕt PhÝ V¨n VÜ ng−êi n−íc Thôc, tu luyÖn thµnh tiªn, c−ìi H¹c vµng tõ lÇu Hoµng H¹c lªn tiªn (xem Th¸i b×nh hoµn vò ký, theo §å kinh)

(3) H¸n D−¬ng - mét ®Þa ®iÓm trªn s«ng Tr−êng Giang, ®èi diÖn víi lÇu Hoµng H¹c

(4) Anh Vò - b·i båi gi÷a s«ng Tr−êng Giang, t−¬ng truyÒn t¸c gi¶ bµi Anh vò phó (bµi phó vÒ con vÑt) lµ NÔ Hµnh ®−îc ch«n ë

(5) L− sinh méng: GiÊc méng chµng L−, m−în tÝch L− sinh trong truyÒn kú ®êi

§−êng, thi háng, nghØ trong qu¸n trä ë Hµm

§an, gÆp ®¹o sÜ cho m−în c¸i gèi n»m ngñ, chê chñ qu¸n nÊu chÝn nåi kª. L− n»m ngñ thÊy m×nh lÊy con g¸i nhµ hä Th«i, thi ®Ëu TiÕn sÜ, mÊy lÇn th¨ng quan tiÕn chøc tíi TÓ t−íng, h−ëng ®ñ mäi vinh hoa phó quý trªn

®êi. Nh−ng khi tØnh dËy th× nåi kª vÉn ch−a chÝn. §iÓn tÝch nµy cßn gäi lµ GiÊc méng hoµng l−¬ng (giÊc méng kª vµng).

T− liÖu tham kh¶o

1. Ng÷ v¨n 10. SGK thÝ ®iÓm Bé 1 tËp 1 tr 188 Nxb Gi¸o dôc 2003.

2. Th¬ ch÷ H¸n NguyÔn Du, Nxb V¨n häc 1965

3. Tiªu §iÒu Phi, Tr×nh Thiªn Phµm:

§−êng thi gi¸m th−ëng tõ ®iÓn. Th−îng H¶i tõ th− xuÊt b¶n x. 1982.