Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 3

(1)

T T

T TÝÝÝÝN NG¦ìNG CñA NG¦êI AN NAM N NG¦ìNG CñA NG¦êI AN NAM N NG¦ìNG CñA NG¦êI AN NAM N NG¦ìNG CñA NG¦êI AN NAM Q Q

Q Qua ua ua ua nh·n nh·n nh·n quan nh·n quan quan nhµ nghiªn cøu quan nhµ nghiªn cøu nhµ nghiªn cøu nhµ nghiªn cøu Trung Hoa Trung Hoa Trung Hoa Trung Hoa D−¬ng Thµnh ChÝ D−¬ng Thµnh ChÝ D−¬ng Thµnh ChÝ D−¬ng Thµnh ChÝ

hÇn ®Çu cña tiªu ®Ò bµi viÕt nµy còng chÝnh lµ tªn cña mét bµi nghiªn cøu ®−îc ®Ò cËp sau ®©y tõng

®−îc ®¨ng t¶i trªn tËp san D©n tôc (民俗季民俗季民俗季民俗季刊

刊刊

刊)⁽¹⁾, quý 2, Ên hµnh ngµy 30 th¸ng 1 n¨m 1937⁽²⁾. §©y lµ mét t¹p chÝ chuyªn ngµnh v¨n hãa d©n gian rÊt cã uy tÝn cña HiÖp héi D©n tôc häc Trung Hoa (The Chinese Folklore) cã trô së t¹i §¹i häc Trung S¬n (Qu¶ng Ch©u) thêi bÊy giê.

T¸c gi¶ bµi nghiªn cøu nµy lµ D−¬ng Thµnh ChÝ (1902-1991), nguyªn Tæng Biªn tËp cña t¹p chÝ D©n Tôc. ¤ng lµ mét nhµ d©n téc häc næi tiÕng cña Trung Quèc cã c«ng kÕt nèi nhÞp cÇu giao l−u T©y häc vµ Trung Quèc häc vµo nöa ®Çu thÕ kØ XX.

Theo th«ng tin t¸c gi¶ ghi chó ë phÇn

“hËu kÝ” th× bµi nµy vèn ®−îc trÝch tõ ch−¬ng 6 “TÝn ng−ìng thÇn linh” trong s¸ch An Nam phong thæ chÝ (n¨m 1930) cña «ng. Còng theo t¸c gi¶, lÝ do ®Ó ®¨ng t¶i l¹i bµi nµy trªn t¹p chÝ D©n Tôc lµ:

“H¬n 50 n¨m kÓ tõ khi An Nam bÞ thùc d©n Ph¸p x©m l−îc cho ®Õn nay (nh÷ng n¨m 1930), quèc d©n (ng−êi Trung Hoa) gÇn nh− quªn l·ng mäi chuyÖn cña h¬n hai ngh×n v¹n (h¬n 20 triÖu) d©n An Nam

®ång chñng ®ång v¨n. K× thùc, nh×n vµo tÝn ng−ìng cña ng−êi An Nam, chóng ta sÏ thÊy ®−îc h×nh ¶nh cña tÝn ng−ìng d©n gian Trung Quèc”⁽³⁾.

Qua t×m hiÓu tõ c¸c nguån t− liÖu h÷u quan ë khoa Nh©n lo¹i häc, §¹i häc Trung S¬n (Trung Quèc), ®−îc biÕt viÖc nghiªn cøu phong tôc tËp qu¸n, tÝn

TrÇn Anh §µo^(*) ng−ìng t«n gi¸o cña ng−êi An Nam lóc bÊy giê vèn lµ mét phÇn trong “chiÕn l−îc”

nghiªn cøu thùc ®Þa theo khuynh h−íng d©n téc chÝ vµ Folklore tõ n¨m 1925 trë ®i.

Trong kho¶ng thêi gian 1928 ®Õn n¨m 1930, D−¬ng Thµnh ChÝ ®· tiÕn hµnh kh¶o s¸t thùc ®Þa ë çc nhãm d©n téc nh− M«ng, Dao, Tµy, L« L«, An Nam, v.v… Çc thµnh qu¶ nghiªn cøu nµy sau ®ã ®−îc giíi thiÖu, trao ®æi vµ g©y ®−îc ¶nh h−ëng t¹i çc diÔn

®µn häc thuËt t¹i Ch©u ¢u nh− Ph¸p, §øc, Anh, ý vµ Liªn X« tr−íc ®©y.

§èi víi chóng ta, nh÷ng m« t¶ vµ quan

®iÓm ®¸nh gi¸ cña D−¬ng tiªn sinh vÒ ®êi sèng tÝn ng−ìng cña ng−êi An Nam nöa

®Çu thÕ kØ XX lµ nh− thÕ nµo? liÖu nã cã gióp Ých g× vÒ mÆt häc thuËt còng nh− thùc tiÔn cho viÖc nghiªn cøu vÒ chñ ®Ò nµy trong giai ®o¹n hiÖn nay? §ã lµ néi dung tiÕp theo mµ chóng t«i ®Ò cËp d−íi ®©y.

*

* *

Bµi viÕt cña D−¬ng Thµnh ChÝ tuy kh«ng ®Æt c¸c ch−¬ng tiÕt theo bè côc nh− nh÷ng bµi ®¨ng t¹p chÝ th«ng th−êng, cã thÓ do nã vèn ®−îc tr×nh bµy theo v¨n

*. ThS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.

1. Ngay tõ buæi ®Çu tiÕp nhËn thuËt ng÷ “Folklore”

tõ ph−¬ng T©y, c¸c häc gi¶ NhËt B¶n vµ Trung Hoa chñ tr−¬ng dÞch thµnh ch÷ H¸n lµ “D©n tôc” vµ sö dông cho ®Õn nay.

2. D−¬ng Thµnh ChÝ. TÝn ng−ìng cña ng−êi An Nam.

TËp san D©n tôc. Quý 2, Trung Hoa D©n quèc n¨m thø 26 (1937) tr.153-170. (楊成志：《安南人的信仰》，

《民俗季刊》第二期。中華民國二十六年。). 3. D−¬ng Thµnh ChÝ. B®d, phÇn HËu kÝ, tr.170.

P

(2)

phong cña thÓ lo¹i ChÝ (志志志志), lèi hµnh v¨n cña H¸n ng÷ cËn ®¹i. Theo t¸c gi¶, kÕt qu¶

nghiªn cøu thu ®−îc lµ th«ng qua ®iÒu tra thùc ®Þa (Fieldwork) t¹i ViÖt Nam (cô thÓ lµ Hµ Néi). Trong bµi cßn ®¨ng kÌm mét vµi bøc ¶nh chôp c¶nh c¸c nhµ s− vµ ph¸p s−

lµm lÔ tr−íc ®µn trµng t¹i chïa Mét Cét vµ h×nh vÏ minh häa mét sè ®å tÕ khÝ. C¸c chñ

®Ò ®−îc nªu tùu chung bao gåm: C¬ së thê tù; ThÇn hiÖu; ViÖc thê phông thÇn linh;

Nghi lÔ cÇu cóng; Sinh ho¹t tÝn ng−ìng; C¸c vÞ nh©n thÇn; C¸c thÎ bãi vµ sí; B¶ng thèng kª (s¬ l−îc) danh x−ng vµ ngµy giç kÞ kho¶ng 150 vÞ thÇn (®a sè cã nguån gèc Trung Hoa).

PhÇn më ®Çu còng chÝnh lµ nhËn ®Þnh cña t¸c gi¶ vÒ ®Æc tr−ng næi bËt cña tÝn ng−ìng ViÖt Nam thêi bÊy giê: “An Nam lµ mét n−íc mª tÝn thÇn quyÒn, bÊt kÓ nam n÷ ®Òu cÇu thÇn v¸i PhËt ®Ó cã ®−îc phóc tr¸nh ®−îc häa. Tõ thµnh thÞ cho

®Õn th«n quª, ®©u ®©u còng cã ®Òn miÕu, chïa chiÒn, viÖc h−¬ng khãi thÞnh hµnh, lóc nµo còng vËy. Lo¹i h×nh tÝn ng−ìng d©n gian nµy chiÕm mét vÞ trÝ quan träng trong lÜnh vùc d©n tôc häc”.

Thùc tÕ th× khi m« t¶ c¸c c¬ së thê tù vµ sinh ho¹t t«n gi¸o nh− tÕ tù, héi hÌ mang tÝnh c«ng céng trong d©n gian ViÖt Nam, D−¬ng Thµnh ChÝ ph¶i dùa vµo rÊt nhiÒu néi dung trong cuèn An Nam phong tôc s¸ch(安南風俗冊安南風俗冊安南風俗冊安南風俗冊) cña nhµ Nho Mai Viªn

§oµn TriÓn, Ên hµnh vµo n¨m 1908⁽⁴⁾. C¬ së thê tù chñ yÕu gåm: MiÕu, ®×nh (廟亭廟亭廟亭廟亭); Chïa PhËt (佛寺佛寺佛寺佛寺); V¨n tõ V¨n chØ (文祠文址文祠文址文祠文址文祠文址). Cã

®iÒu lµ D−¬ng Thµnh ChÝ kh«ng t×m ®−îc tõ H¸n t−¬ng ®−¬ng nµo ®Ó dÞch nghÜa thuËt ng÷ “lµng” cña ng−êi An Nam, ®¬n vÞ “x·”

mµ «ng sö dông trong vµi tr−êng hîp cã thÓ hiÓu nh− lµ “lµng” vËy:

MiÕu vµ ®×nh: D©n lµng võa cã miÕu võa cã ®×nh. MiÕu lµ n¬i chuyªn thê Thµnh hoµng, di tÝch cæ cßn l¹i còng ®−îc gäi lµ miÕu, hoÆc lµ do n¬i ®Êt tèt mµ

ng−êi ta x©y miÕu thiªng ®Ó thÇn tró ngô,

®Ó thê phông thÇn. Vµo ngµy sãc väng

®Òu cö hµnh lÔ tÕ. §×nh lµ n¬i héi häp chung cña x·, cã kiÕn tróc ®å sé bÒ thÕ, lµ n¬i hµng n¨m tæ chøc ®¹i lÔ cÇu phóc, r−íc thÇn, më héi. BÊt kÓ lµ miÕu hay

®×nh, ®Òu cã mét ng−êi thñ tõ, chuyªn lo viÖc ®Ìn nhang bao s¸i. §×nh miÕu ®a sè x©y b»ng g¹ch ngãi, tr¹m træ cùc k× hoa mÜ, th−êng lµ lèi kiÕn tróc ®¹i ®×nh b¶y gian hoÆc chÝn gian.

Chïa PhËt: Cã lÏ PhËt gi¸o truyÒn vµo An Nam sím h¬n Trung Quèc, ®−îc

®Ò cao vµo thêi Lý, thêi TrÇn, nªn d©n gian rÊt t«n sïng. PhËt gi¸o rÊt thÞnh hµnh, kh«ng x· nµo lµ kh«ng cã chïa, thËm chÝ mét x· cã ®Õn hai, ba, hoÆc bèn, n¨m chïa. KiÕn tróc chïa PhËt to h¬n c¶

®×nh, cã lÇu chu«ng, g¸c trèng. T¶ h÷u

®Òu cã t−îng long thÇn ®−îc thê lµm thæ

®Þa, cßn gäi lµ §øc «ng, §øc chóa. TÕ tù th× dïng c¸c con vËt. Sau chïa th× cã hËu viÖn, lu«n cã t¨ng ni trô tr×. Trong chïa cã gian thê PhËt rÊt thanh tÞnh vµ tr¸ng lÖ. Bµn thê PhËt ®Æt ®Çy ®Ìn, h−¬ng, hoa qu¶, trÇu cau. T−îng PhËt nÆn b»ng ®Êt vµ m¹ vµng bªn ngoµi. T−îng PhËt ë chïa Linh Quang ë Hµ Néi cao ®Õn hai tr−îng, cã thÓ gäi lµ §¹i PhËt. Vµo ngµy sãc väng, lÔ Th−îng nguyªn, Trung nguyªn th× ng−êi ta tông kinh cóng b¸i, rÊt n¸o nhiÖt. Chïa nhá còng cã t¨ng ni ë,

®«i khi chØ cã ng−êi gi÷ chïa tr«ng coi.

V¨n tõ v¨n chØ: HuyÖn, tæng, x· nµo còng cã. §Òn cã m¸i che gäi lµ “tõ” (祠祠祠祠), cã

®µn (nÒn) gäi lµ “chØ” (^址址址址), hoÆc ®Ó thê Khæng Tö, hoÆc thê tiªn hiÒn cña Êp, hoÆc ng−êi thi cö ®ç ®¹t. Quy m« cña nã nhá h¬n chïa, xÊu h¬n ®×nh miÕu, chñ yÕu lµ lµm b»ng r¬m, cá. Xu©n thu nhÞ k×

tÕ lÔ. C¸c lµng nghÒ vµ héi bu«n còng tæ chøc tÕ tæ nghÒ vµo hai dÞp nµy”.

4. 安南風俗冊安南風俗冊安南風俗冊安南風俗冊. ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m. KÝ hiÖu A.153

(3)

VÒ vÞ “thÇn lµng” - Thµnh hoµng quen thuéc cña c¸c lµng quª ViÖt, t¸c gi¶ cã ®Ò cËp mét c¸ch kÜ l−ìng vµ tæng qu¸t, lµm næi râ ®−îc ®Æc tr−ng næi bËt cña tÝn ng−ìng Thµnh hoµng ViÖt Nam còng nh−

ho¹t ®éng nghi lÔ theo chu k× hµng n¨m mµ chóng ta quen gäi lµ “lÔ héi”:

“ThÇn Thµnh hoµng mµ d©n gian thê

®Òu cã tªn hÌm. Thiªn thÇn, nh©n thÇn,

©m thÇn hoÆc d−¬ng thÇn còng ®Òu cã c¸c tªn hÌm kh¸c nhau. Lai lÞch cña thÇn lµ do cã c«ng víi ®Êt n−íc, hoÆc do hiÓn linh, triÒu ®×nh dùa vµo tÝnh chÊt cña thÇn ®Ó gia phong, sau ®ã cho tÕ tù réng r·i trong d©n gian. Mçi x· cã mét, hoÆc hai ba vÞ thÇn, cã khi ®Õn b¶y, t¸m vÞ. Mçi vÞ ®Òu cã bµi vÞ ghi thÇn hiÖu vµ ®Æt trªn bµn thê, h»ng n¨m tÕ ë ®×nh, cùc k× long träng.

ViÖc thê thÇn: D©n gian cóng tÕ thÇn vµo c¸c k× sãc väng, bèn mïa, c¸c lÔ Th−îng ®iÒn, H¹ ®iÒn, C¬m míi, ngµy giç, ngµy vÝa thÇn. Mét n¨m l¹i tæ chøc mét ngµy lÔ héi lín, gäi lµ lÔ cÇu phóc. §å tÕ khÝ gåm cã kh¨n ¸o chÇu, Long ®×nh, kiÖu B¸t cèng, cê, läng, kiÕm gç, m·o, nghi tr−îng, chiªng trèng… LÔ vËt gåm cã x«i, thÞt (tr©u, bß, lîn, gµ). TÊt c¶ ®−îc lµm víi lßng thµnh kÝnh, ®©y lµ mét dÞp kh¸nh tiÕt vui vÎ cña x· héi An Nam.

CÇu phóc nhËp tÞch: ViÖc cö hµnh

®¹i lÔ cÇu phóc lµ tïy vµo sù tèt xÊu cña n¨m, vµo quy m« to nhá hay phong tôc cña lµng x·. Thêi gian kÐo dµi ®Õn hµng th¸ng, ngµy vµo héi gäi lµ nhËp tÞch, ngµy kÕt thóc héi gäi lµ xuÊt tÞch, ®©y lµ hai ngµy quan träng nhÊt, nh÷ng ngµy kh¸c

®Òu chØ cã tiÓu tÕ mµ th«i. Tr−íc ngµy nhËp tÞch lµ lÔ méc dôc, bao s¸i. (Bµi vÞ) thÇn ®−îc ®Æt lªn long ®×nh, r−íc vÒ ®×nh lµm lÔ nhËp tÞch. Trong thêi gian lÔ héi, c¸c trß ch¬i nh− h¸t hß, ®Êu vËt, diÔn chÌo, cê t−íng,… diÔn ra suèt ngµy ®ªm, nam n÷ giµ trÎ ®Òu tô héi, ¨n uèng vui ch¬i, cã c¶ ®¸nh b¹c n÷a. Vµo ngµy r· ®¸m, bµi vÞ thÇn ®−îc r−íc vÒ miÕu

lµm lÔ xuÊt tÞch. Lo¹i nghi lÔ nµy cã tÝnh chÊt n¸o nhiÖt gièng víi lÔ r−íc thÇn xuÊt héi cña Trung Quèc”.

Mét sè nghi lÔ t«n gi¸o víi môc ®Ých

“cÇu an” còng th−êng ®−îc tæ chøc nh− lÔ tèng «n, tÕ vµo hÌ, ra hÌ: “H»ng n¨m, vµo cuèi xu©n ®Çu hÌ hoÆc khi ®Þa ph−¬ng cã dÞch bÖnh, mét sè gia ®×nh hoÆc d©n lµng tæ chøc lÔ cÇu an. LÔ nµy gäi lµ lÔ tèng «n.

Trªn th× tÕ thiªn ®Þa Nam Tµo, B¾c §Èu tinh qu©n vµ thÇn b¶n thæ vµ thÇn hµnh khiÓn ®−¬ng niªn, d−íi th× tÕ «n thÇn.

Ng−êi ta lËp ®µn vµ trªn ®ã bµy ®å vµng m·, voi ngùa, thuyÒn chiÕn hµng m·, cïng víi x«i thÞt c¸c lo¹i. HoÆc lµ d©n lµng hµnh lÔ, hoÆc lµ do t¨ng thèng⁽⁵⁾ lËp

®¹o trµng cÇu cóng. TÕ xong th× hãa vµng m·, sau ®ã tung tiÒn g¹o, khua chiªng

®¸nh trèng ®Ó tèng «n. ë ®×nh miÕu vµ chïa chiÒn ®Òu cã lÔ vµo hÌ vµ ra hÌ, ë t−

gia th× cã lÔ cóng sao gi¶i h¹n vµo ®Çu xu©n, ®©y ®Òu lµ tËp tôc cÇu an”.

ViÖc h−ëng léc sau khi tÕ lÔ ®−îc ®Ò cËp s¬ qua, tuy m« t¶ chi tiÕt nh−ng t¸c gi¶ muèn cho ng−êi ®äc h×nh dung ®−îc ý nghÜa s©u xa cña mét “miÕng gi÷a lµng”, cña tôc “träng xØ”, “träng t−íc” còng nh−

sù b×nh ®¼ng tèi thiÓu khi c¸c thø bËc trong lµng ®Òu ®−îc thô h−ëng ®å cóng lÔ:

“TÕ thÇn xong, ng−êi ta lÊy phÇn thñ vµ cæ cña con vËt tÕ cïng víi m©m x«i ®Ó mêi c¸c bËc ®¸ng kÝnh (gäi lµ tiªn chØ vµ thø chØ), c¸c quan chøc, k× môc vµ ng−êi cao tuæi. PhÇn cßn l¹i th× chia cho tÊt c¶ mäi ng−êi, lín nhá ®Òu cã phÇn”.

Mét h×nh thøc tæ chøc PhËt gi¸o d©n gian dµnh cho çc c« çc bµ PhËt tö vµo thêi bÊy giê thËt ch¼ng kh¸c víi Héi quy cña çc chïa chiÒn ngµy nay lµ bao: “Phô n÷ trªn d−íi 50 tuæi mµ c« qu¶ th× th−êng

®Õn chïa, hoÆc t×m chç dùa chèn ThiÒn m«n, hoÆc quy y Tam B¶o. Hä chän ngµy 5. “T¨ng thèng”: Tæ chøc s− sPi thuéc bé m¸y triÒu

®×nh (t−¬ng tù nh− Gi¸o héi PhËt gi¸o).

(4)

tèt, bµy biÖn lÔ vËt cóng PhËt, thô giíi vµ gia nhËp héi quy (cßn gäi lµ Héi C¸c bµ).

Çc k× sãc väng ®Òu lªn chïa lÔ b¸i, tiÕt Vµo h¹ th× v¸i 500 lÔ ®Ó cÇu phóc. H»ng n¨m, hä còng ®ãng gãp cho nhµ chïa. H−¬ng Èm çc khãa, hÔ cã cña ngon vËt l¹ ®Òu mang ®Õn hiÕn cóng t¨ng ni, hÕt søc thÞnh t×nh. T¨ng ni yªu cÇu g×, ®Òu hÕt lßng ®¸p øng, kh«ng d¸m tr¸i ý. Nhµ nµo cã tang, Héi Çc bµ tham gia v¸c cê ph−ín, ®éi d¶i cÇu v¶i ®−a linh, ®i tr−íc ®¸m tang niÖm PhËt, ®i ba vßng quanh mé råi quay vÒ”.

Tôc “kÕt ch¹” ®éc ®¸o ë mét sè n¬i cña ng−êi An Nam cßn ®−îc gäi lµ sù “giao h¶o”: “C¸c th«n x· ë kÒ nhau hoÆc v× thê cïng mét thÇn, hoÆc hai, ba x· hoÆc n¨m, b¶y x· kÕt giao víi nhau. Ngµy lÔ héi, hä cïng tô héi lÔ thÇn. Mçi n¨m mét x· ®øng ra phô tr¸ch viÖc tæ chøc, cø thÕ lu©n l−u theo vßng. Vµo ngµy tô héi tÕ thÇn, d©n c¸c x· héi häp t¹i mét n¬i, ¨n uèng, biÓu diÔn trß ch¬i ®Ó t¨ng thªm phÇn t×nh c¶m. NÕu gÆp n¨m mÊt mïa

®ãi kÐm, hoÆc khi cã thñy háa ®¹o tÆc, th×

c¸c x· sÏ gióp ®ì nhau, gäi lµ c¸i nghÜa t−¬ng th©n t−¬ng ¸i”.

§èi víi hÖ thèng thÇn linh ®a d¹ng vµ phøc t¹p cña ViÖt Nam, D−¬ng Thµnh ChÝ cã ®em so s¸nh víi Trung Quèc. Cã thÓ lµ

«ng nhËn thÊy phÇn t−¬ng ®ång trong viÖc thê ®a thÇn cña hai n−íc. Trong sè rÊt nhiÒu nh÷ng vÞ thÇn bao gåm nh©n thÇn vµ nhiªn thÇn cña ViÖt Nam, t¸c gi¶ chØ chän kh¶o cøu s©u phÇn “Nh©n thÇn”: “Phµm ng−êi cã c«ng víi ®Êt n−íc, sau khi chÕt

®−îc d©n lËp miÕu, t¹c t−îng thê phông, gäi lµ nh©n thÇn. Lo¹i nh©n thÇn nµy còng rÊt phæ biÕn ë Trung Quèc, rÊt quan träng trong x· héi, vÝ dô nh− Khæng Tö vµ Quan Vò ®−îc thê ë V¨n miÕu vµ Vâ miÕu c¸c huyÖn, thµnh. Nh÷ng vÞ cã c«ng víi mét tØnh, huyÖn, th«n còng ®−îc thê. Ng−êi An Nam thê nh©n thÇn còng nhiÒu nh− vËy”…

“C¸c thÇn mµ d©n gian An Nam thê cóng còng t−¬ng tù nh− Trung Quèc. Nãi chung,

kh«ng ngoµi ¶nh h−ëng cña Nho, ThÝch,

§¹o vµ mét sè nh©n thÇn cã c«ng víi ®Êt n−íc. Cã rÊt nhiÒu vÞ thÇn cã nguån gèc vµ

¶nh h−ëng cña Trung Quèc.

Tªn vµ thÇn tÝch (s¬ l−îc) cña mét sè vÞ nh©n thÇn b¶n ®Þa ®−îc thê phæ biÕn ë ViÖt Nam ®−îc kÓ ®Õn nh−: Lý HiÖu óy, Uy §Þch vµ KiÕp §Þch §¹i V−¬ng (hai anh em Tr−¬ng Hèng, Tr−¬ng H¸t), C¶m Gia Linh øng Vò §¹i V−¬ng (SÜ NhiÕp), Cµn H¶i Tam vÞ phu nh©n, Minh §«n §¹i V−¬ng (Long §ç V−¬ng KhÝ), Phïng Bè C¸i §¹i V−¬ng (Phïng H−ng), Trinh Linh NhÞ Tr−ng Phu Nh©n (Hai bµ Tr−ng), Hång Th¸nh §¹i V−¬ng (Ph¹m Cù L−îng), Diªn An Minh øng §¹i V−¬ng (LÝ Phôc Man), §¹i Than §« Lç §¹i V−¬ng (Cao Lç). Tuy t¸c gi¶ kh«ng chØ râ nguån trÝch dÉn thÇn tÝch, nh−ng néi dung cho thÊy cã lÏ nã ®−îc tham kh¶o tõ t− liÖu b¶n ®Þa, nh− c¸c s¸ch ViÖt §iÖn u linh, LÜnh Nam trÝch qu¸i, v.v…

Ngoµi viÖc sö dông nguån t− liÖu th−

tÞch nh− ®· nãi ë trªn, th«ng tin thu ®−îc qua ®iÒn d· thùc ®Þa cña D−¬ng Thµnh ChÝ ë Hµ Néi cßn liªn quan ®Õn mét lo¹i h×nh sinh ho¹t t©m linh mang ¶nh h−ëng cña

§¹o gi¸o nh−ng hÕt søc ®−îc −a chuéng ë ViÖt Nam, ®ã lµ viÖc sö dông c¸c quÎ bãi vµ l¸ sí ®Ó ®o¸n ®Þnh vÒ c¸c sù viÖc liªn qua

®Õn cuéc sèng vµ vËn mÖnh còng nh− cÇu xin thÇn linh b¶o trî vµ ban cho phóc léc.

Theo t¸c gi¶, “QuÎ bãi (靈籤) lµ nh÷ng thÎ ghi l¹i nh÷ng ph¸n chØ cña thÇn linh vÒ c¸c sù viÖc; Sí lµ tê ghi lêi cÇu xin cña tÝn chñ

®Õn thÇn linh. Hai lo¹i nµy ®Òu ®−îc in ra tõ méc b¶n, nh−ng c¸ch thøc hoµn toµn kh¸c nhau”.

LÝ gi¶i nguyªn nh©n cña viÖc ng−êi d©n An Nam −a chuéng ®Õn çc ®Òn, chïa, miÕu m¹o mua çc thÎ bãi vµ çc l¸

sí ®Ó mong t×m ®−îc gi¶i ph¸p phï hîp gi¶i quyÕt æn tháa mäi vÊn ®Ò thiÕt th©n, D−¬ng Thµnh ChÝ cho r»ng: “V× ng−êi An

(5)

Nam rÊt tin vµo thÇn quyÒn, hÔ ®Õn ®Òn miÕu lµ ¾t cÇn ®Õn hai vËt nµy. V× nhµ

®Òn ph¶i sèng nhê vµo thÇn th¸nh nªn th−êng b¸n ra mét thÎ bãi hoÆc mét l¸ sí víi gi¸ tiÒn trªn hai hµo”.

§Ó minh chøng cho nhËn ®Þnh cña m×nh, t¸c gi¶ ®· sao chÐp l¹i toµn bé néi dung cña mét sè thÎ bãi vµ l¸ sí mµ cã lÏ lµ «ng mua tõ c¸c ®Òn Ngäc S¬n hoÆc ®Òn Qu¸n Th¸nh vµ mét vµi di tÝch kh¸c ë Hµ Néi. ¤ng cßn cho biÕt, bèn thÎ bãi vµ hai l¸ sí ®ã ®−îc mua víi gi¸ mét ®ång hai hµo. Tªn cña chóng bao gåm: §«ng H−¬ng Th¸nh MÉu linh tiªm (東香聖母靈東香聖母靈東香聖母靈東香聖母靈籤

籤籤

籤), quÎ thø bèn m−¬i; V¨n §Õ linh tiªm - Ngäc S¬n tµng b¶n (文帝靈籤文帝靈籤文帝靈籤文帝靈籤玉玉山藏板玉玉山藏板山藏板山藏板), quÎ thø bèn m−¬i s¸u; TrÊn Vò Qu¸n øng C¶m linh tiªm (鎮武觀應感靈籤鎮武觀應感靈籤鎮武觀應感靈籤鎮武觀應感靈籤), quÎ thø hai m−¬i; Quan §Õ linh tiªm (關帝靈籤關帝靈籤^關帝靈籤關帝靈籤), quÎ gi¸p. Tr¶i qua mét thêi gian dµi víi nhiÒu biÕn ®éng, cïng víi sù tho¸i trµo cña tÝn ng−ìng §¹o gi¸o ë ViÖt Nam, cho

®Õn nay c¸c Ên b¶n vÒ c¸c thÎ bãi vµ tÊu sí nh− trªn kh«ng cßn ®−îc sö dông trong d©n gian n÷a, chóng ta chØ thÊy chóng ®−îc l−u gi÷ t¹i th− viÖn ViÖn H¸n N«m d−íi d¹ng “Linh tiªm tËp” mµ th«i.

§èi víi viÖc kh¶o cøu mét hÖ thèng

®«ng ®¶o c¸c thÇn linh mµ ng−êi d©n An Nam thê phông, D−¬ng Thµnh ChÝ tá ra rÊt quan t©m vµ coi träng. ¤ng mµo ®Çu phÇn giíi thiÖu vÒ chñ ®Ò “Danh x−ng vµ ngµy vÝa thÇn linh” b»ng viÖc nhÊn m¹nh ý nghÜa cña viÖc nghiªn cøu vÒ thÇn còng nh− ý nghÜa cña viÖc nghiªn cøu mét c¸ch khoa häc h¬n, s©u réng h¬n vÒ hÖ thèng thÇn linh cña An Nam:

“Bé m«n nghiªn cøu vÒ thÇn vèn lµ m«n ThÇn häc. Nh−ng nãi mét c¸ch ®¬n gi¶n, thÇn häc lµ nghiªn cøu vÒ c¸c vÊn ®Ò nh−:

nguån gèc cña thÇn, câi thÇn, ph©n lo¹i thÇn, danh x−ng thÇn, ngµy vÝa thÇn, quyÒn lùc vµ c«ng n¨ng cña thÇn, giao tiÕp gi÷a ng−êi vµ thÇn. Bµi viÕt cña t«i (D−¬ng Thµnh ChÝ) chØ ®Ò cËp ®Õn danh x−ng vµ

ngµy vÝa c¸c thÇn linh. NÕu cã ai ®ã dùa vµo b¶ng thèng kª 150 vÞ thÇn (cã kÌm theo b¶ng thèng kª), ®i s©u nghiªn cøu, gi¶i thÝch kÜ l−ìng h¬n, th× t«i tin r»ng cã thÓ triÓn khai thµnh mét ®Ò tµi Nghiªn cøu thÇn linh An Nam. ViÖc nµy hoµn toµn kh«ng khã, chØ lµ vÊn ®Ò tinh thÇn vµ thêi gian mµ th«i.” Mong muèn cña D−¬ng tiªn sinh lµ vËy, nh−ng cho ®Õn nay vÉn ch−a cã ng−êi Trung Hoa nµo lµm theo gîi ý cña

«ng nh»m ®i s©u nghiªn cøu hÖ thèng thÇn linh cña ViÖt Nam. Thùc tÕ mµ nãi, D−¬ng Thµnh ChÝ lµ mét trong sè rÊt Ýt häc gi¶

*

* *

Víi c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n hãa, t«n gi¸o d©n gian Trung Quèc, bµi TÝn ng−ìng cña ng−êi An Nam th−êng ®−îc nh¾c ®Õn bëi lÏ nã ®−îc viÕt trong mét bèi c¶nh häc thuËt t−¬ng ®èi ®Æc biÖt: §ã lµ thêi k× mµ chuyªn ngµnh nghiªn cøu v¨n hãa d©n gian Trung Quèc ë vµo giai ®o¹n

®Çu, chÞu ¶nh h−ëng m¹nh mÏ tõ phong trµo c¶i c¸ch x· héi. Nã ®−îc chó träng vµ

®−îc tiÕp cËn bëi c¸c ph−¬ng ph¸p nh−

Nh©n lo¹i häc, D©n téc häc, D©n tôc häc, v.v… du nhËp tõ Ph−¬ng T©y vµ NhËt B¶n, nh−ng vÉn chÞu nhiÒu ph¸n ®o¸n gi¸ trÞ mang tÝnh chñ quan. RÊt nhiÒu ®Ò tµi nghiªn cøu nh»m ®Õn môc tiªu phª ph¸n thµnh phÇn “mª tÝn”, “ph¶n khoa häc” vèn cã trong phong tôc, tÝn ng−ìng b×nh d©n. RÊt nhiÒu chuyªn kh¶o vÒ tÝn ng−ìng, phong tôc n−íc nhµ cña c¸c bËc trÝ thøc ViÖt Nam CËn-HiÖn ®¹i còng n»m trong trµo l−u ®ã. Tuy nhiªn, trong mét sè tr−êng hîp, viÖc sö dông thuËt ng÷ “mª tÝn” l¹i mang ý nghÜa häc thuËt, kh«ng mÊy nh¹y c¶m. Vµo nh÷ng n¨m 20 thÕ kØ XX, b¾t ®Çu cã mét sè ng−êi (vÝ dô nh− bµi TÝn ng−ìng cña ng−êi An Nam cña D−¬ng Thµnh ChÝ) chñ tr−¬ng mét tinh thÇn nghiªn cøu trung lËp, ®Æc biÖt

(6)

信仰信仰

信仰) ®Ó thay thÕ cho hai tõ “mª tÝn” (迷信迷信迷信迷信) vèn rÊt phæ biÕn ®−¬ng thêi. Chóng ta cßn nhí trong nh÷ng n¨m 1930 nµy, häc gi¶ ng−êi Ph¸p, Pierre Gourou, trong t¸c phÈm Ng−êi n«ng d©n ch©u thæ B¾c Kú khi nãi vÒ ®êi sèng t«n gi¸o trong c¸c lµng m¹c ë ch©u thæ S«ng Hång còng

®· tõng cho r»ng ng−êi ViÖt Nam “theo

®a thÇn gi¸o vµ rÊt mª tÝn”⁽⁶⁾.

Chung Quèc Ph¸t (Trung Quèc) ®o¸n

®Þnh r»ng chÝnh trong bµi TÝn ng−ìng cña ng−êi An Nam nµy, kh¸i niÖm “tÝn ng−ìng d©n gian” lÇn ®Çu tiªn ®−îc sö dông⁽⁷⁾. §©y còng lµ mét th«ng tin ®¸ng

®Ó cho chóng ta tham kh¶o. ThuËt ng÷

®o¸n ®Þnh⁽⁸⁾. Nã ®−îc s¸ng t¹o ra tr−íc yªu cÇu cÊp b¸ch cña viÖc chuyÓn dÞch c¸c thuËt ng÷ khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n gi÷a Ph−¬ng §«ng vµ Ph−¬ng T©y, trong ®ã cã t«n gi¸o häc vµ v¨n hãa häc.

Còng nh− thuËt ng÷ “t«n gi¸o”, thuËt ng÷ “tÝn ng−ìng d©n gian” du nhËp vµo n−íc ta lµ kÕt qu¶ cña giao l−u v¨n hãa, häc thuËt ngay tõ thêi k× CËn-HiÖn ®¹i trong sè c¸c n−íc ¸ §«ng chÞu ¶nh h−ëng cña hÖ ch÷ vu«ng, vÊn ®Ò lµ lóc nµo th×

nã ®−îc sö dông nhiÒu trong giíi nghiªn cøu vµ ®−îc x· héi hãa mµ th«i.

Cã thÓ nãi, vÒ mÆt häc thuËt, chóng ta sÏ bæ sung thªm mét gãc ®é nghiªn cøu (cho dï cßn s¬ l−îc) vÒ tÝn ng−ìng b¶n ®Þa tõ nh·n quan cña mét häc gi¶ Trung Hoa, bªn c¹nh

®«ng ®¶o c¸c häc gi¶ Ph−¬ng T©y (phÇn lín lµ ®Õn tõ n−íc Ph¸p) vµ c¸c häc gi¶ ViÖt Nam næi tiÕng ®−¬ng thêi nh− Phan KÕ BÝnh, §µo Duy Anh, TrÇn Träng Kim, NguyÔn V¨n Huyªn, NguyÔn V¨n Khoan,

v.v...⁽⁹⁾ Ngoµi viÖc kh¼ng ®Þnh tÝnh t−¬ng

®ång nhÊt ®Þnh gi÷a tÝn ng−ìng cña ng−êi An Nam víi tÝn ng−ìng cña ng−êi Trung Hoa, vÝ dô nh− sù thê phông ®a thÇn vµ tÝnh céng ®ång, céng c¶m hÕt søc n¸o nhiÖt cña lÔ héi, D−¬ng Thµnh ChÝ còng ®· nªu lªn nh÷ng ®Æc tr−ng chung vµ riªng cña ®êi sèng tÝn ng−ìng trong x· héi d©n gian n−íc ta. Kh«ng Ýt lÇn, «ng biÓu lé sù c¶m th¸n tr−íc sù ®a d¹ng, ®éc ®¸o vµ tinh tÕ cña c¸c lo¹i h×nh c¬ së thê tù còng nh− sinh ho¹t tÝn ng−ìng cña ng−êi d©n An Nam. Cã thÓ, nh÷ng ®iÒu ®ã D−¬ng Thµnh ChÝ thÊy kh«ng cã, hoÆc thÊy kh¸c víi ë Trung Quèc.

Cho dï diÖn m¹o tÝn ng−ìng cña ng−êi d©n An Nam vµo nöa ®Çu thÕ kØ XX mµ D−¬ng Thµnh ChÝ ®· giíi thiÖu cßn ch−a thËt ®Çy ®ñ vµ toµn diÖn nh− chóng ta mong muèn, nh−ng nÕu ®em so s¸nh víi thùc tr¹ng c¬ së thê tù (®×nh, chïa, miÕu m¹o), ®êi sèng tÝn ng−ìng vµ nghi lÔ truyÒn thèng ®ang trong giai ®o¹n phôc håi vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ sau mét thêi gian dµi gi¸n ®o¹n nh− hiÖn nay, cã thÓ thÊy cã sù t−¬ng ®ång hÕt søc thó vÞ.

§−¬ng nhiªn, sù trë l¹i víi truyÒn thèng nµy vËn hµnh theo xu h−íng “t¸i cÊu tróc”, ®¬n gi¶n hãa, thêi ®¹i hãa vµ b¶n

®Þa hãa theo quy luËt vËn ®éng cña lÞch sö, chÝnh trÞ vµ x· héi./.

7. Chung Quèc Ph¸t. Tæng thuËt vÒ nghiªn cøu tÝn ng−ìng d©n d- vµ t«n gi¸o d©n gian ng−êi H¸n ë Trung Quèc thÕ kØ XX. (《20 世纪中国关于汉族民间宗教与民俗信仰的研究综述》). Nguyªn v¨n: 杨成志在 1937 年

1 月 30 日《民俗季刊》发表的《安南人的信仰》，可能是最

早使用“民間信仰”概念的文章。”.T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o thÕ giíi (TQ), sè1/1999.

8. §Æng Nghiªm V¹n (chñ biªn). Nh÷ng vÊn ®Ò lÝ luËn vµ thùc tiÔn t«n gi¸o ë ViÖt Nam. Nxb Khoa häc XP héi, H. 1998, tr. 35.

9. VÒ Tæng thuËt nghiªn cøu tÝn ng−ìng d©n gian ViÖt Nam, xin tham kh¶o: Ng« §øc ThÞnh. VÒ tÝn ng−ìng vµ lÔ héi cæ truyÒn. Bµi Nöa thÕ kØ nghiªn cøu tÝn ng−ìng d©n gian. ViÖn V¨n hãa vµ Nxb V¨n hãa Th«ng tin xuÊt b¶n.