Nh÷ng vÊn ®Ò x· héi gai gãc trong mét tiÓu thuyÕt
§ç Ngäc Yªn. M¹t vËn (tiÓu thuyÕt). H.: Thêi
®¹i, 2011, 416 tr.
Ngäc T©m giíi thiÖu
rong kho¶ng h¬n chôc n¨m trë l¹i
®©y, b¹n ®äc biÕt ®Õn nhµ v¨n §ç Ngäc Yªn víi t− c¸ch lµ nhµ lý luËn phª b×nh v¨n häc qua hµng lo¹t bµi viÕt th¼ng th¾n, cëi më vÒ v¨n ch−¬ng ViÖt ®−¬ng
®¹i ®−îc thÓ hiÖn qua ba cuèn s¸ch mµ
«ng xuÊt b¶n gÇn ®©y: V¨n ch−¬ng...
Nh÷ng cuéc truy t×m (Nxb Qu©n ®éi Nh©n d©n, 2006); Nghe- nh×n- ®äc- viÕt...suy ngÉm (Nxb V¨n hãa- Th«ng tin, 2007); HÖ lôy v¨n ch−¬ng (Nxb V¨n hãa - Th«ng tin, 2008) vµ nh÷ng bµi viÕt gÇn
®©y. ThÕ råi, im h¬i lÆng tiÕng tõ 2009, míi ®©y «ng l¹i cho ra ®êi tiÓu thuyÕt M¹t vËn, khiÕn nhiÒu ng−êi kh«ng khái ng¹c nhiªn nghÜ r»ng §ç Ngäc Yªn cã ý ®Þnh
“g¸c bót” lý luËn phª b×nh chuyÓn sang viÕt tiÓu thuyÕt ch¨ng?
Kh«ng biÕt liÖu cã ph¶i ®©y lµ sù hèi thóc tõ phÝa cuéc sèng x· héi ®−¬ng ®¹i cã qu¸ nhiÒu vÊn ®Ò buéc nh÷ng ng−êi cÇm bót nh− «ng ph¶i quan t©m hay lµ
§ç Ngäc Yªn muèn khai ph¸ mét vïng
®Êt míi trong sù nghiÖp v¨n ch−¬ng cña m×nh?
Cuèn tiÓu thuyÕt luËn ®Ò viÕt theo kiÓu hiÖn thùc huyÒn ¶o ph¶ng phÊt thuyÕt nh©n qu¶ nµy lµ håi chu«ng c¶nh tØnh riÕt rãng vÒ thùc tr¹ng xuèng cÊp cña ®¹o ®øc x· héi ViÖt Nam h«m nay.
“M¹t vËn” kÓ vÒ sù tan r· cña dßng hä TrÇn, mét dßng hä cã bÒ dµy truyÒn thèng vµ danh gi¸
kh¾p mét vïng. LÏ ra nh÷ng ng−êi nèi dâi dßng téc nh− bè con TrÇn Ho»ng vµ TrÇn Thµnh biÕt g×n gi÷, tu chØnh truyÒn thèng ®ã, biÕt dõng l¹i ë c¸i ng−ìng cÇn thiÕt th× mäi chuyÖn cã thÓ
®· kh¸c. ThÕ nh−ng, xÐt cho cïng, mçi con ng−êi, gia ®×nh, dßng hä,... ®Òu cã qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn, råi cuèi cïng lµ diÖt vong. Sù vËt, hiÖn t−îng chØ
T
Nh÷ng vÊn ®Ò x· héi... 41 cã thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong c¸i
“®é” cña nã. BÊt luËn v× lý do kh¸ch quan hay chñ quan, v−ît qu¸ c¸i “®é”
Êy, th× mäi sù vËt hiÖn t−îng sÏ chuyÓn thµnh c¸i “kh¸c” víi chÝnh nã.
Sù suy tho¸i, b¨ng ho¹i, xuèng dèc cña dßng hä nµy cã nguyªn nh©n tõ sù coi th−êng tæ tiªn «ng bµ, tham lam tiÒn cña, ¨n ch¬i bõa b·i, träng nam khinh n÷, lo¹n lu©n... cña con ch¸u. Con
®−êng tham nhòng hèi lé h»n vÖt tõ bè sang con trai, lèi sèng ®ua ®ßi ¨n diÖn dÉn tíi b¸n rÎ nh©n phÈm kÐo dµi tõ mÑ
®Õn con g¸i... tÊt th¶y quay cuång nhµo trén trong mét x· héi ®Ò cao ®ång tiÒn, lèi sèng thùc dông ®· dÉn tíi sù suy vong cña dßng hä, gia ®×nh.
Dßng hä TrÇn tr−íc ®©y danh gi¸ lµ thÕ, cã ng−êi tõng lµm ®Õn chøc quan to trong c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn. Tõ khi nÒn kinh tÕ n−íc ta më cöa theo h−íng thÞ tr−êng, ng−êi kÕ vÞ dßng hä nµy do n¨ng ®éng, sím thÝch nghi víi c¬ chÕ lµm ¨n míi, nªn «ng TrÇn Ho»ng còng
®· lµm ®Õn chøc thø tr−ëng cña mét ngµnh kinh tÕ mòi nhän. Nh−ng chÝnh
®iÒu ®ã l¹i lµ c¸i bÉy v« h×nh dÉn dô «ng vµo con ®−êng téi lçi: mua b»ng cÊp gi¶, ch¹y chøc, ch¹y quyÒn, tham nhòng tµi s¶n c«ng, thiÕu tr¸ch nhiÖm trong qu¶n lý kinh tÕ g©y hËu qu¶ nghiªm träng,...
KÕt qu¶ «ng Ho»ng ®· bÞ kÕt ¸n m−êi n¨m tï giam.
Khi cã tiÒn, «ng ®· tù cho m×nh c¸i quyÒn quan hÖ bÊt chÝnh víi mét c« g¸i quª, sèng víi nhau nh− vî chång. Quan träng h¬n «ng ta ®· “vun ®¾p” cho dßng hä TrÇn cña m×nh b»ng c¸ch tù ph¸ nhµ thê tæ, x©y l¹i, ch¼ng cÇn hái ai. Trí trªu lµ, sù b¸o ®¸p c«ng ¬n cho dßng cña
«ng l¹i g©y nªn mét hËu qu¶ kh¸c, còng nghiªm träng kh«ng kÐm. Bµ BÊt, vî
«ng chÕt bÊt ®¾c kú tö ngay gi÷a ngµy
®éng thæ x©y nhµ thê, chØ v× «ng kh«ng quan t©m ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò v¨n hãa t©m linh, còng nh− truyÒn thèng cña dßng hä. ChuyÖn trÇn gian vµ chuyÖn t©m linh ®−îc trén lÉn ë ®©y kh«ng nh»m cæ sóy mª tÝn dÞ ®oan mµ chØ lµ nh÷ng m¸ch b¶o, nh¾c nhë vÒ ®¹o lý lµm ng−êi.
D−êng nh− c¸i m¸u liÒu Êy cña «ng Ho»ng lµ mét m· di truyÒn v« h×nh ®Ó l¹i n¬i vÞ “Tæng gi¸m ®èc mét c«ng ty x©y dùng thuéc diÖn cã m¸u mÆt ë Hµ Néi víi nh÷ng dù ¸n hµng ngh×n tû
®ång, n¾m trong tay hµng v¹n nh©n c«ng”. O¸i o¨m lµ nh÷ng ng−êi nh−
TrÇn Thµnh, trêi l¹i kh«ng th−¬ng cho anh mét ®øa con trai ®Ó nèi dâi t«ng
®−êng, mµ chØ sinh ®−îc hai ng−êi con g¸i lµ Thanh Hµ vµ Thanh H»ng. Víi nhiÒu ng−êi, kÓ ra nh− vËy còng lµ ®ñ:
vî ®Ñp, con kh«n, chøc quyÒn, nhµ lÇu, xe h¬i ®Òu cã. Cã lÏ TrÇn Thµnh chØ kh«ng cã con trai vµ kh«ng biÕt “tri tóc, tri chØ” (biÕt ®ñ vµ biÕt dõng). C¸i sù kh«ng biÕt ®ñ vµ biÕt dõng Êy ®· lµm cho mét ng−êi nh− Thµnh nhanh chãng tha hãa b¶n chÊt ng−êi trong anh. C¸ch kiÕm ng−êi nèi dâi dßng téc cña Thµnh tuy kh«ng ph¶i lµ qu¸ l¹ vµ qu¸ hiÕm, nh−ng l¹i kh«ng ®µng hoµng vµ thiÕu sù cÈn träng cÇn thiÕt. Anh ®· nhê ng−êi mèi mai cho mét c« g¸i ®Ó ®Î con trai, mµ kh«ng cÇn t×m hiÓu t«ng téc, dßng gièng g×. Thµnh nghÜ r»ng chØ cÇn mang tiÒn ®i thuª mét ng−êi ®Î cho m×nh ®øa con trai ®Ó nèi dâi thÕ lµ ®−îc, bÊt luËn
®øa trÎ do ai sinh ra vµ nã nh− thÕ nµo.
Tõ sù liÒu m¹ng nµy mµ Thµnh ph¶i tr¶ qu¸ gi¸ ®¾t, ®Õn møc chÝnh anh còng kh«ng ngê tíi. §øa bÐ do c« em g¸i hä ba ®êi cña Thµnh lµ Th¶o Ph−¬ng, ng−êi nhËn ®Î thuª cho anh “cã c¸i ®Çu
42 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2011 quay ra phÝa sau, ngo¶nh mÆt l¹i víi
®êi” vµ “chØ sèng ®−îc h¬n mét n¨m khi
®ang bó, lªn c¬n ®éng kinh l¨n ®ïng ra chÕt” ë c¸i chßi canh ng« trªn triÒn nói.
B¶n th©n TrÇn Thµnh l¹i bÞ c« th− ký riªng H−¬ng Linh viÕt ®¬n tè c¸o vÒ téi tham nhòng vµ cã lèi sèng sa ®äa nªn
®· bÞ c¬ quan c¶nh s¸t ®iÒu tra b¾t t¹m giam 4 th¸ng. HÕt h¹n t¹m giam, anh trë thµnh ng−êi b¸n th©n bÊt to¹i do bÖnh t¨ng huyÕt ¸p dÉn ®Õn ®ét quÞ.
Gi÷a tr−a n¾ng hÌ, t¹i nhµ thê hä TrÇn ë lµng Cæ Lç, Nam §Þnh, «ng Ho»ng sau khi m·n h¹n tï vÒ sèng Èn dËt ®· ®−îc ng−êi chó ruét qu¸ cè lµ cô N¨m vÒ b¸o øng chuyÖn Thµnh thuª c«
em g¸i hä ®Î con trai, «ng ®· kh«ng chÞu næi v× c¶m thÊy hä TrÇn ®· ®Õn thêi m¹t vËn, nªn ®ét tö ngay gi÷a tõ ®−êng dßng hä.
ChØ tõng Êy chuyÖn còng xem ra lµ rÊt khã ®Ó mµ chÞu ®ùng ®èi víi nhiÒu ng−êi. Cßn víi TrÇn Thµnh, sè phËn d−êng nh− vÉn ch−a tha cho anh. C«
con g¸i Thanh Hµ, l−êi häc, thÝch ¨n ch¬i ®ua ®ßi, cã lèi sèng ngang ng−îc ®·
bÞ lõa b¸n sang Trung Quèc lµm g¸i m¹i d©m, råi sau ®ã bÞ b¸n cho «ng giµ Lý Lam, ng−êi d©n téc Choang ë V©n Nam, Trung Quèc lµm vî lÏ. Trong khi vî chång Thµnh ®ang loay hoay t×m c¸ch cøu con g¸i, th× nhµ thê hä bÞ bèc ch¸y.
Nh− vËy, cã thÓ nãi dßng hä TrÇn ®·
®Õn håi m¹t vËn. TiÒn cña kh«ng lµ tÊt c¶, kh«ng lµ trªn hÕt. Mµ ®Ó b¶o tån, ph¸t triÓn dßng hä, gia ®×nh c¸i chÝnh lµ nh©n ®øc, sù tö tÕ cña con ng−êi. Th«ng
®iÖp Êy l¹i thªm lÇn n÷a kh¼ng ®Þnh trong tiÓu thuyÕt cña §ç Ngäc Yªn.
Dï chØ lµ mét ®èm löa hy väng nhá nhoi cuèi ®−êng hÇm, nh−ng c¸ch suy nghÜ cña Thu HiÒn, vî Thµnh còng
phÇn nµo lµm s¸ng lªn bøc tranh u ¸m cña hä TrÇn. Theo chÞ, “h¹nh phóc nhiÒu khi chØ cÇn vít ®−îc l¹i nh÷ng c¸i t−ëng chõng nh− ®· mÊt hoÆc lµ c¸i d−
thõa cña ng−êi kh¸c, nh−ng nã l¹i lµ c¸i m×nh kh¸t khao, mong ®îi. Víi ng−êi, cã thÓ lµ cò n¸t, nhÇu nhÜ, muèn vøt bá nã
®i, nh−ng ch−a kÞp. Cßn víi m×nh l¹i vÉn rÊt cÇn,... ChÞ c¶m thÊy thËt sù tho¶i m¸i khi t×m ®−îc lêi gi¶i cho c©u hái h¹nh phóc lµ g×. Ng«i nhµ ®¸ng gi¸
hµng tr¨m c©y vµng vÉn kh«ng bÞ ai c−íp mÊt. C¸i xe Camry 2.4 mµu ®en vÉn ®Ó nguyªn trong gara cho bôi b¸m.
Vµ quan träng h¬n, Thµnh vÉn thuéc vÒ chÞ, lµ cña chÞ,... H¹nh phóc ®ang trë l¹i víi chÞ, dï ®iÒu Êy nã cã bÞ søt mÎ ®i bao nhiªu phÇn, chÞ còng ch¼ng cÇn bËn t©m lµm g× cho mÖt. BiÕt ®©u m¹t vËn nµy l¹i ph¸t vËn kh¸c. M¹t hay ph¸t ch¼ng qua còng chØ lµ quan niÖm cña ng−êi ®êi c¶ mµ th«i,..." (tr 415).
Sù m¹t vËn kh«ng chØ ®Æt ra tõ phÝa gia ®×nh nhµ TrÇn Thµnh, mµ cßn ®−îc
®Ò cËp ®Õn kh¸ râ nÐt ë gia ®×nh Th¶o Ph−¬ng. “Gieo nh©n nµo gÆt qu¶ Êy" lµ kÕt qu¶ cña sù tha hãa vÒ ®¹o ®øc nh©n phÈm cña c¶ hai mÑ con Th¶o Ph−¬ng.
Còng lµ con c¸i hä TrÇn, nh−ng Th¶o Ph−¬ng l¹i ®−îc sinh ra ë mét gia ®×nh mµ mÑ c« vèn lµ ng−êi thÝch ¨n ch¬i ®ua
®ßi. Lµ mét c« g¸i quª, nhµ nghÌo, ®ang häc phæ th«ng, bµ Thµ (mÑ Ph−¬ng) ®·
®em b¸n c¸i ngµn vµng cña ng−êi con g¸i cho anh c¸n bé cung tiªu HTX n«ng nghiÖp ®Ó lÊy hai yÕn thãc ®æi lÊy m¶nh v¶i phin nân may ¸o mÆc diÖn, cèt lµ ®Ó
®ua víi b¹n bÌ. Sù viÖc vì lë, nhµ bµ Thµ ph¶i bá quª h−¬ng lªn Tuyªn Quang sinh c¬ lËp nghiÖp vµ Th¶o Ph−¬ng ®−îc sinh ra ë ®Êy.
Tõ nhá, Th¶o Ph−¬ng ®· ®−îc mÑ c−ng chiÒu v« lèi, nªn v« t×nh c¸i tÝnh
Nh÷ng vÊn ®Ò x· héi... 43 l−êi biÕng, thÝch ¨n ch¬i ®ua ®ßi cña bµ
Thµ ®· nhiÔm vµo c« lóc nµo kh«ng hay biÕt. Ngµy ®Çu xuèng Hµ Néi häc, Th¶o Ph−¬ng “ng¬ ng¸c nh− con dª con võa ë trªn nói xuèng“, nh−ng hÔ thÊy ai cã bé quÇn ¸o ®Ñp lµ c« l¹i xÊn ®Õn b¾t chuyÖn lµm quen. Bµi häc ®Çu ®êi mµ mÑ ch−a kÞp d¹y cho c« khi bÞ con nhµ b¸n hµng t¹p hãa chî §ång Xu©n cho mét qu¶ ®¾ng: “râ lµ ®å nhµ quª“.
Nh−ng mét ng−êi nh− Ph−¬ng lµm sao
®ñ kh«n ngoan ®Ó rót kinh nghiÖm, ng−îc l¹i c« quyÕt t©m tr¶ thï ®êi b»ng c¸ch lao vµo cuéc sèng ¨n ch¬i sa ®äa, bá bª häc hµnh, b¸n vèn tù cã ®Ó lÊy tiÒn ch¹y ®iÓm thÇy víi ý nghÜ “ch¼ng cã thÇy nµo chª tiÒn nhiÒu,... häc giái, ch÷
trong ®Çu ai biÕt, cø ¨n mÆc bé ®å ®Ñp lµ cã gi¸ ngay".
§Ó cã thÓ tháa m·n tham väng ®æi
®êi gi÷a phè thÞ, Ph−¬ng ®· nhËn ®Î thuª con trai cho Tæng gi¸m ®èc TrÇn Thµnh. ChØ tiÕc lµ hîp ®ång ®Î thuª nµy l¹i kh«ng thµnh v× ®Êy lµ cuéc h«n phèi cËn huyÕt thèng nªn ®øa trÎ sinh ra kh«ng b×nh th−êng vµ kh«ng sèng næi.
§−îc tin Ph−¬ng ®Î thuª con trai cho ng−êi anh hä, «ng Ph¸n, bè Ph−¬ng ®·
uèng r−îu say råi ra s«ng L« trÉm m×nh tù tö. Sau khi ®øa bÐ chÕt, Th¶o Ph−¬ng bÞ t©m thÇn nÆng, xuèng Hµ Néi t×m l¹i ng−êi t×nh cò th× bÞ « t« c¸n chÕt gÇn bÕn xe Mü §×nh.
Cã thÓ nãi mét c¸ch chÝnh x¸c h¬n
®©y kh«ng chØ lµ sù m¹t vËn, mµ lµ xãa sæ hoµn toµn mét dßng hä, mét truyÒn thèng
®¹o ®øc vµ v¨n hãa ®· ®−îc bao thÕ hÖ tèn nhiÒu c«ng søc ®Ó x©y ®¾p nªn.
Tuy nhiªn, cã lÏ v× qu¸ say s−a víi chñ ®Ò muèn göi g¾m vµo c¸c nh©n vËt cña m×nh nªn cã nh÷ng ch−¬ng, ®o¹n
§ç Ngäc Yªn ®· kh«ng lµm chñ ®−îc ngßi bót cña m×nh, ®Èy vÊn ®Ò ®i qu¸
xa. NhiÒu chç ng−êi ®äc cã c¶m t−ëng
«ng huy ®éng tÊt c¶ nh÷ng hiÓu biÕt cña m×nh vÒ v¨n hãa vïng miÒn, triÕt häc, x· héi häc, t«n gi¸o,... nªn mét sè nh©n vËt ch−a cã ®êi sèng riªng vÒ khÝa c¹nh ng«n ng÷ vµ t©m lý, trë thµnh c¸i loa ph¸t ng«n cho t− t−ëng cña t¸c gi¶, g©y cho ng−êi ®äc c¶m gi¸c nÆng nÒ do nh÷ng vÊn ®Ò qu¸ bøc xóc mµ «ng muèn tr×nh bµy trong h¬n 400 trang t¸c phÈm cña m×nh.
Dï «ng ®· cã nhiÒu cè g¾ng vËn dông thñ ph¸p huyÒn ¶o trong x©y dùng nh©n vËt, nh−ng d−êng nh− ch−a tíi ®é, kh«ng g©y ®−îc hiÖu øng cÇn thiÕt vÒ sù ma qu¸i, dÉn dô ng−êi ®äc vµo c¸c trËn
®å ng«n ng÷ v¨n ch−¬ng do ®Æc tr−ng thñ ph¸p nµy ®em l¹i. Gi¸ nh− phÇn x©y dùng tÝnh c¸ch nh©n vËt cña «ng
®−îc ®Çu t− tháa ®¸ng h¬n, t−¬ng xøng víi c¸ch dùng chuyÖn, th× ®©y cã thÓ lµ mét cuèn tiÓu thuyÕt vÒ x· héi ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i kh¸ hay.
Lµ ng−êi cã së tr−êng vÒ lý luËn phª b×nh mµ d¸m x«ng vµo mét lÜnh vùc v¨n ch−¬ng míi vµ ®· ®¹t ®−îc mét sè thµnh c«ng nhÊt ®Þnh lµ ®iÒu rÊt ®¸ng ghi nhËn vµ tr©n träng ®èi víi nhµ v¨n §ç Ngäc Yªn. Nh÷ng vÊn ®Ò «ng ®· ®Æt ra trong tiÓu thuyÕt thËt sù lµ tiÕng chu«ng c¶nh tØnh vÒ sù xuèng cÊp ®¹o ®øc, lèi sèng, tÖ tham nhòng,... ë mét bé phËn c¸n bé c«ng chøc vµ giíi trÎ h«m nay.
