vÊn ®Ò t«n gi¸o trong triÕt häc Francis Bacon

(1)

t«n gi¸o - vÊn ®Ò lÝ luËn vμ thùc tiÔn

vÊn ®Ò t«n gi¸o

trong triÕt häc Francis Bacon

rancis Bacon sinh ngμy 22 th¸ng 4 n¨m 1561 trong mét gia ®×nh dßng dâi quý téc ë London. N¨m 1573, khi míi 12 tuæi, Bacon ®· ®−îc trang bÞ häc vÊn võa ®ñ ®Ó cã thÓ nhËp häc t¹i Trinity College ë Cambridge, mét trong nh÷ng trung t©m gi¸o dôc næi tiÕng cña n−íc Anh. Tèt nghiÖp College lóc míi 16 tuæi, Bacon ®−îc göi sang Paris lμm c«ng t¸c ngo¹i giao t¹i §¹i sø qu¸n Anh.

N¨m 1579, sau c¸i chÕt cña ng−êi cha, Bacon nhËn mét phÇn thõa kÕ nhá nhoi vμ trë vÒ Anh, tham gia NghiÖp

®oμn LuËt gia. N¨m 1584, F. Bacon, lÇn

®Çu ®−îc bÇu vμo NghÞ viÖn Anh. N¨m 1607, luËt gia kiªm chÝnh kh¸ch Bacon

®−îc nhμ vua James I (ng−êi kÕ vÞ n÷

hoμng Elizabeth) phong chøc thÈm ph¸n Toμ ¸n Tèi cao (Solicitor general).

Do ®−îc ©n sñng nªn ®«i khi Francis Bacon còng l©m vμo t×nh tr¹ng léng ng«n, tiªu xμi phung phÝ - nguyªn nh©n chÝnh g©y hiÒm khÝch gi÷a «ng vμ c¸c triÒu thÇn, kÕt qu¶ lμ «ng bÞ quy téi tham nhòng. N¨m 1621, tßa ¸n tuyªn ph¹t «ng båi th−êng mét kho¶n tiÒn kh¸ lín vμ cÊm ®¶m nhiÖm c¸c chøc vô trong bé m¸y nhμ n−íc.

Nh÷ng n¨m cuèi ®êi, Bacon r¬i vμo c¶nh c« ®¬n, khèn khã, bÖnh tËt, song

Lª C«ng Sù^(*)

«ng vÉn g¾ng biªn so¹n s¸ch, tiÕn hμnh nhiÒu thùc nghiÖm khoa häc. Mét buæi s¸ng l¹nh mïa xu©n n¨m 1626, nhμ triÕt häc say mª khoa häc thùc nghiÖm quyÕt ®Þnh lμm thÝ nghiÖm gi÷ cho thÞt khái háng trong m«i tr−êng tuyÕt tù nhiªn nªn «ng bÞ c¶m l¹nh, n»m liÖt gi−êng. BiÕt m×nh kh«ng thÓ v−ît qua sè phËn, nhμ triÕt häc viÕt nh÷ng dßng triÕt lÝ cuèi cïng nh− nh÷ng lêi di chóc:

''T«i hiÕn d©ng linh hån cho Th−îng

§Õ... Thi hμi t«i nªn ch«n cÊt trong lÆng lÏ. Tªn t«i tÆng cho nh÷ng thÕ hÖ mai sau vμ c¸c quèc gia xa l¹''⁽¹⁾. Ngμy 9 th¸ng 4 n¨m 1626, mét tuÇn sau ngμy bÞ c¶m l¹nh, vÞ chÝnh kh¸ch lçi l¹c, nhμ triÕt häc vμ khoa häc thùc nghiÖm tõ gi· cuéc ®êi ®i vμo câi vÜnh h»ng.

MÆc dï bËn nhiÒu quèc gia ®¹i sù, song F. Bacon vÉn dμnh mét l−îng thêi gian cho viÖc nghiªn cøu triÕt häc. KÕt qu¶ lμ «ng ®· cho xuÊt b¶n mét sè t¸c phÈm nh−: §¹i chÊn h−ng khoa häc (Instauratio Magna Scientiarum, 1606), VÒ c¸c nhμ th«ng th¸i cæ ®¹i (De Sapentia Veterum, 1609), C«ng cô míi

*. TS., §¹i häc Hµ Néi.

1. Xem: Will Durant. C©u chuyÖn triÕt häc. Nxb Qu¶ng Nam §µ N½ng 1994, tr. 97-164.

F

(2)

(Novum organum⁽²⁾, 1620), VÒ uy tÝn vμ sù gia t¨ng cña khoa häc (De Dignitate et Augmentis Scientiarum, 1623).

Tuy kh«ng bμn vÒ t«n gi¸o mét c¸ch hÖ thèng vμ chuyªn s©u, nh−ng qua c¸c t¸c phÈm F. Bacon ®Ó l¹i, chóng ta thÊy nhμ triÕt häc duy vËt ng−êi Anh ®· cã nh÷ng suy t− tr¨n trë vÒ vÊn ®Ò t«n gi¸o, vÒ thÕ giíi néi t©m phong phó cña con ng−êi, vÒ mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vμ thÇn th¸nh. Theo Francis Bacon: ''Khoa häc nãi chung chia thμnh thÇn häc vμ triÕt häc. TriÕt häc nãi chung chia thμnh ba häc thuyÕt: häc thuyÕt vÒ Th−îng §Õ, häc thuyÕt vÒ giíi tù nhiªn, vμ häc thuyÕt vÒ con ng−êi...

TriÕt häc bao gåm mét bé ba ®èi t−îng - Th−îng §Õ, giíi tù nhiªn, con ng−êi vμ phï hîp víi bé ba ®èi t−îng ®ã lμ ba h×nh thøc t¸c ®éng: Giíi tù nhiªn t¸c ®éng trùc tiÕp lªn trÝ tuÖ con ng−êi gièng nh− tia s¸ng chiÕu th¼ng; Th−îng §Õ t¸c ®éng lªn con ng−êi th«ng qua m«i tr−êng s¸ng t¹o gièng nh− tia s¸ng khóc x¹; víi t− c¸ch lμ

®èi t−îng nhËn thøc cña chÝnh m×nh, con ng−êi tù t¸c ®éng lªn trÝ tuÖ cña nã gièng nh− tia s¸ng ph¶n chiÕu''⁽³⁾. Theo quan niÖm cña Bacon, häc thuyÕt vÒ Th−îng §Õ chÝnh lμ ThÇn häc (theology); häc thuyÕt vÒ giíi tù nhiªn bao gåm toμn bé C¸c khoa häc tù nhiªn (natural sciences) nh− to¸n häc, vËt lÝ häc, c¬ häc, hãa häc,…; cßn häc thuyÕt vÒ con ng−êi chÝnh lμ Nh©n häc (anthropology). §Ó hiÓu ®−îc t−

t−ëng cña Francis Bacon vÒ t«n gi¸o, chóng ta ph¶i nghiªn cøu triÕt häc cña

«ng trong tÝnh chØnh thÓ, nghÜa lμ kh«ng t¸ch rêi ThÇn häc khái C¸c khoa häc tù nhiªn vμ Nh©n häc.

NhiÖm vô cao c¶ cña triÕt häc, theo F. Bacon, chÝnh lμ chÊn h−ng nh÷ng thμnh tùu khoa häc do c¸c nhμ th«ng

th¸i Hy L¹p thêi Cæ ®¹i ®· ®Æt ra, nghÜa lμ tiÕp tôc viÖc lμm mμ triÕt häc Phôc h−ng ch−a hoμn tÊt. §Ó c«ng cuéc chÊn h−ng khoa häc ®¹t hiÖu qu¶, cÇn ph¸t huy mäi tiÒm n¨ng trÝ tuÖ cña con ng−êi, kh¬i dËy trong nã tinh thÇn vμ søc m¹nh chinh phôc giíi tù nhiªn theo ph−¬ng ch©m : Tri thøc lμ søc m¹nh.

Muèn ph¸t huy tiÒm n¨ng vμ søc m¹nh cña trÝ tuÖ con ng−êi, theo nhμ triÕt häc Anh, cÇn ph¶i lo¹i bá trong ®Çu ãc nã bãng ®en bao phñ ch©n lÝ, hay lμ nh÷ng thiªn kiÕn mang tÝnh loμi ¨n s©u vμo tiÒm thøc mçi con ng−êi, nh÷ng ®Þnh kiÕn x· héi, nh÷ng sai lÇm ng«n ng÷, nh÷ng ¶nh h−ëng cña chñ nghÜa gi¸o

®iÒu, bÖnh sïng b¸i vÜ nh©n. §ã lμ nguyªn nh©n c¬ b¶n ®Ó «ng ®−a ra lÝ luËn mang tÝnh phª ph¸n hiÖn thùc kh¸

lÝ thó: NgÉu t−îng luËn (Idology).

NgÉu t−îng (idola) trong tiÕng cæ Hy L¹p cã nghÜa lμ bãng ma, linh hån ng−êi chÕt; ®Õn thêi Trung ®¹i, trong tiÕng Latinh (idolum) cã nghÜa lμ h×nh

¶nh mét vÞ thÇn; trong tiÕng Anh hiÖn

®¹i, (idol ) cã nghÜa lμ thÇn t−îng, lμ sù sïng b¸i thÓ hiÖn trong lÜnh vùc t«n gi¸o, tÝn ng−ìng vμ trong ®êi sèng thùc tÕ. ''C¸c ngÉu t−îng vμ kh¸i niÖm lÖch l¹c lu«n mª hoÆc, ¸m ¶nh trÝ tuÖ con ng−êi, ¨n s©u vμo tiÒm thøc cña nã. Khi

®· chiÕm chç trong tiÒm thøc, çc ngÉu t−îng ®ã c¶n trë con ng−êi nhËn thøc ch©n lÝ, ng¨n chÆn nã trªn con ®−êng chÊn h−ng khoa häc, nÕu kh«ng cã ph−¬ng ¸n ng¨n chÆn chóng''⁽⁴⁾. Nãi çch kh¸c, çc ngÉu t−îng ®· ¨n s©u 2. F. Bacon gäi t¸c phÈm cña m×nh lµ C«ng cô míi (Novum organum) nh»m ph©n biÖt víi t¸c phÈm C«ng cô (Organum) cña Aristote thêi Cæ ®¹i.

3. Francis Bacon. C¸c t¸c phÈm, gåm 2 tËp.

Matxc¬va 1977, tËp 1, tr. 199.

4. Francis Bacon, s®d, tËp 2, tr.18.

(3)

vμo tiÒm thøc con ng−êi, h×nh thμnh nªn trong nã c¸c biÓu t−îng vμ nÕp nghÜ hay thãi quen suy luËn chñ quan, lμm cho nhËn thøc con ng−êi vÒ thÕ giíi bÞ sai lÖch nghiªm träng. V× vËy, qu¸ tr×nh con ng−êi ®Êu tranh kh¾c phôc, ®i ®Õn chÊm døt sù ¶nh h−ëng cña c¸c ngÉu t−îng ®ã còng chÝnh lμ b−íc ®−êng con ng−êi tù hoμn thiÖn, tù kh¼ng ®Þnh b¶n lÜnh khoa häc, tù nhËn diÖn ®óng m×nh

®Ó v−¬n lªn lμm chñ b¶n th©n, lμm chñ x· héi, lμm chñ (chinh phôc) giíi tù nhiªn. F. Bacon viÕt: ''Cã bèn lo¹i ngÉu t−îng phong táa trÝ tuÖ con ng−êi. Vμ

®Ó nghiªn cøu c¸c ngÉu t−îng ®ã, chóng ta ph¶i ®Þnh danh cho chóng. D¹ng thø nhÊt, gäi lμ ngÉu t−îng téc lo¹i (idola tribus), d¹ng thø hai - hang ®éng (idola specus), d¹ng thø ba - thÞ tr−êng (idola fori), d¹ng thø t− - nhμ h¸t (idola theatri)''⁽⁵⁾. Do yªu cÇu cña vÊn ®Ò nghiªn cøu, chóng t«i chØ tËp trung ph©n tÝch néi dung ngÉu t−îng thø nhÊt vμ thø t−.

NgÉu t−îng phæ biÕn mang tÝnh bÒn v÷ng ¨n s©u vμo tÊt c¶ mäi ng−êi kh«ng kÓ hä lμ ai, sèng ë thêi ®¹i nμo chÝnh lμ idols of tribe, tøc téc lo¹i hay bé l¹c. VÒ nguyªn nh©n cña d¹ng ngÉu t−îng nμy, F. Bacon viÕt: ''C¸c ngÉu t−îng téc lo¹i cã c¨n nguyªn trong chÝnh b¶n chÊt con ng−êi, trong téc ng−êi hay trong c¶ loμi ng−êi, bëi v× thËt sai lÇm khi kh¼ng

®Þnh r»ng, mäi c¶m tÝnh cña con ng−êi lμ th−íc ®o mäi vËt. Ng−îc l¹i, tÊt c¶

mäi tri gi¸c, mäi gi¸c quan c¶m tÝnh còng nh− trÝ tuÖ chóng ta ®Òu dùa trªn sù t−¬ng ®ång (analogy) cña con ng−êi chø kh«ng ph¶i dùa trªn sù t−¬ng ®ång cña thÕ giíi. TrÝ tuÖ con ng−êi gièng nh− chiÕc g−¬ng låi - lâm, khi chiÕc g−¬ng ®ã pha trén b¶n chÊt con ng−êi

víi b¶n chÊt mäi vËt th× nã sÏ ph¶n ¸nh c¸c sù vËt d−íi d¹ng sai lÖch mÐo mã''⁽⁶⁾.

Sù kh¼ng ®Þnh cña F. Bacon vÒ sù hiÖn diÖn cña ngÉu t−îng téc lo¹i kh«ng ph¶i lμ kh«ng cã c¨n cø lÞch sö hiÖn thùc. Nh×n vÒ lÞch sö h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn çc h×nh th¸i t«n gi¸o cña nh©n lo¹i, chóng ta thÊy ngÉu t−îng téc lo¹i lμ d¹ng phæ biÕn. D¹ng ngÉu t−îng nμy cã nguån gèc s©u xa tõ thêi nguyªn thuû khi con ng−êi vÉn cßn lμ n« lÖ cña giíi tù nhiªn, ®óng theo nghÜa thËt cña tõ nμy; khi con ng−êi ch−a cã kh¶ n¨ng gi¶i thÝch çc hiÖn t−îng k× l¹ diÔn ra trong giíi tù nhiªn, vμ ®©y còng lμ nguyªn nh©n lμm ph¸t sinh çc h×nh th¸i t«n gi¸o - tÝn ng−ìng s¬ khai nh−

quan niÖm v¹n vËt h÷u linh hay VËt linh luËn (Animism), ThuyÕt thÇn nh©n

®ång h×nh (Anthropomorphism), PhiÕm thÇn luËn (Pantheism)⁽⁷⁾.

Ngoμi b¶n tÝnh loμi, nh÷ng mÆt h¹n chÕ chñ quan, nh÷ng trë ng¹i vÒ ph−¬ng diÖn ng«n ng÷, theo F. Bacon cßn cã mét ''bãng ma'' ¸m ¶nh trÝ tuÖ vμ c¶n trë nhËn thøc con ng−êi - ®ã lμ tÖ sïng b¸i vÜ nh©n, lßng tin mï qu¸ng 5. Francis Bacon, s®d, tËp 2, tr.18. Trong tiÕng Anh hiÖn ®¹i, c¸c ngÉu t−îng nµy ®−îc gäi lµ: Idols of the tribe; idols of the cave; idols of the marketplace;

idols of the theater. Xem: Cambridge dictionry of philosophy. Cambridge University Press 1997, p. 60.

7. Animism (Aristote) lµ thuyÕt mang tÝnh chÊt tÝn ng−ìng s¬ khai, theo ®ã v¹n vËt ®Òu cã linh hån (anima) gièng nh− con ng−êi, cho nªn con ng−êi ph¶i t«n thê v¹n vËt gièng nh− t«n thê chÝnh m×nh.

ThuyÕt nµy lµ nguyªn nh©n cña Totemism (tôc thê vËt tæ) vµ Fetishism (sïng b¸i giíi tù nhiªn vµ vÜ nh©n). Anthrropomorphism (Xenophan) cho r»ng, b¶n chÊt thÇn th¸nh còng gièng nh− b¶n chÊt con ng−êi, thÇn còng thÓ hiÖn ¸i, è, hØ, né. Do vËy, trong huyÒn tho¹i vµ trong nghÖ thuËt (®iªu kh¾c, héi häa), ng−êi ta miªu t¶ h×nh ¶nh thÇn gièng con ng−êi.

Pantheism (Spinoza) lµ quan niÖm ®ång nhÊt giíi tù nhiªn víi thÇn th¸nh.

(4)

vμo nh÷ng lêi nãi, nh÷ng quan ®iÓm triÕt häc cña c¸c bËc cæ nh©n, cña c¸c nhμ khoa häc mét thêi cã uy tÝn. VÒ d¹ng ngÉu t−îng nμy, Bacon viÕt: ''Cuèi cïng tån t¹i d¹ng ngÉu t−îng ®−îc gieo vμo lßng tÊt c¶ mäi ng−êi tõ nh÷ng gi¸o

®iÒu triÕt häc vμ nh÷ng quy t¾c sai lÖch cña phÐp chøng minh. Chóng ta gäi ®ã lμ ngÉu t−îng nhμ h¸t, bëi lÏ, cã bao nhiªu häc thuyÕt triÕt häc ®−îc s¸ng t¹o vμ tiÕp nhËn th× còng cã bÊy nhiªu c©u chuyÖn kh«i hμi ®−îc bÞa ®Æt ra nh»m chøng minh cho sù hiÖn diÖn cña thÕ giíi nh©n t¹o - h− cÊu. Chóng ta nãi

®iÒu nμy kh«ng chØ ngô ý vÒ c¸c hÖ thèng triÕt häc ®−¬ng thêi mμ c¶ nh÷ng hÖ thèng triÕt häc trong qu¸ khø...

kh«ng chØ ngô ý c¸c häc thuyÕt triÕt häc nãi chung mμ ngay c¶ nhiÒu tiªn ®Ò vμ

®Þnh lÝ khoa häc ®· tõng cã hiÖu lùc do truyÒn khÈu, do niÒm tin vμ sù v« t−''⁽⁸⁾.

F. Bacon l¹i gäi ®©y lμ ngÉu t−îng nhμ h¸t v× ®©y lμ n¬i diÔn viªn biÓu diÔn tr−íc c«ng chóng. Khi tr×nh diÔn, çc diÔn viªn lu«n ph¶i b¾t ch−íc mét çch rËp khu«n nh÷ng hμnh ®éng vμ lêi nãi cña kÞch b¶n vμ ®¹o diÔn. Theo Bacon, ®êi sèng x· héi còng ch¼ng kh¸c g× mét s©n khÊu lín, n¬i ng−êi ta sèng vμ hμnh ®éng gièng nh− viÖc diÔn kÞch trªn s©n khÊu. Do ®ã, trong cuéc sèng nÕu nh÷ng ai m¾c ph¶i ngÉu t−îng nhμ h¸t th× hä còng hμnh ®éng mét çch rËp khu«n theo lêi nãi cæ nh©n, theo nh÷ng c«ng thøc vμ ®Þnh lÝ khoa häc ®Þnh s½n mμ kh«ng cã sù vËn dông vμ ph¸t triÓn s¸ng t¹o. Bëi v× ''çc ngÉu t−îng nhμ h¸t kh«ng mang tÝnh bÈm sinh vμ kh«ng thÊm vμo trÝ tuÖ con ng−êi mét çch bÝ mËt, mμ ®−îc con ng−êi trÞnh träng c«ng khai tr×nh diÔn vμ tiÕp nhËn tõ çc lÝ thuyÕt h− cÊu vμ çc quy t¾c sai lÖch cña

phÐp chøng minh... chóng cã thÓ më réng ph¹m vi ¶nh h−ëng cïng víi sù t¨ng tr−ëng cña t«n gi¸o vμ thÇn häc''⁽⁹⁾.

B»ng lÝ luËn vÒ ngÉu t−îng nhμ h¸t, Bacon muèn h−íng tíi viÖc ng¨n chÆn

¶nh h−ëng cña chñ nghÜa gi¸o ®iÒu, bÖnh sïng b¸i c¸ nh©n vμ niÒm tin mï qu¸ng vμo nh÷ng hÖ thèng triÕt häc, nh÷ng häc thuyÕt khoa häc truyÒn thèng. §Ó kh¾c phôc d¹ng ngÉu t−îng mang tÝnh x· héi vμ ý thøc hÖ nμy, theo Bacon cÇn kh¼ng ®Þnh l¹i c©u ch©m ng«n triÕt häc truyÒn thèng: ''Ch©n lÝ lμ

®øa con cña thêi gian chø kh«ng ph¶i cña uy tÝn''⁽¹⁰⁾. Vμ ®Ó truy t×m ch©n lÝ, kh«ng nªn theo lèi mßn ngôy biÖn nh−

c¸c nhμ Sophist Hy L¹p thêi Cæ ®¹i, kh«ng theo chñ nghÜa gi¸o ®iÒu nh−

triÕt häc Trung ®¹i, còng kh«ng nªn r¬i vμo chñ nghÜa hoμi nghi nh− Descartes, mμ cÇn ®−îc trang bÞ mét c«ng cô nhËn thøc míi - phÐp quy n¹p (inductive method) dùa trªn kÕt qu¶ nh÷ng thùc nghiÖm khoa häc vμ c¸c t− liÖu sinh

®éng cña ®êi sèng x· héi.

Tõ nh÷ng ph©n tÝch vÒ nguån gèc h×nh thμnh, vÒ t¸c h¹i cña c¸c d¹ng ngÉu t−îng ®· c−ìng bøc trÝ tuÖ, lμm xao nh·ng t©m t−ëng, lung lay chÝnh kiÕn, dao ®éng niÒm tin vμ lu mê trÝ nhí con ng−êi, t¸c gi¶ ''C«ng cô míi'' ®Ò xuÊt ph−¬ng ¸n: ''TÊt c¶ mäi ngÉu t−îng cÇn ®−îc lo¹i trõ, vøt bá b»ng mét quyÕt ®Þnh thËt cøng r¾n vμ ®Çy vÎ nghiªm tóc; cÇn gét s¹ch vμ gi¶i tho¸t trÝ tuÖ hoμn toμn khái chóng. H·y ®Ó cho lèi vμo v−¬ng quèc khoa häc cña loμi ng−êi thanh tho¸t nh− lèi vμo câi

8. Francis Bacon, s®d, tËp 2, tr. 19 - 20.

(5)

Thiªn §−êng, mét câi thiªng liªng mμ kh«ng ph¶i bÊt k× ai còng ®−îc cÊp giÊy th«ng hμnh qua ®ã''⁽¹¹⁾.

Ngoμi lÝ luËn vÒ NgÉu t−îng luËn, trong hÖ thèng triÕt häc cña m×nh, Francis Bacon cßn ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò mang gi¸ trÞ thùc tiÔn cña ®êi sèng con ng−êi, nh÷ng vÊn ®Ò ®ã kh¸ hÊp dÉn vμ lÝ thó kh«ng chØ trong lÞch sö ®−¬ng thêi, mμ ngay c¶ trong thêi ®¹i ngμy nay, khi lÞch sö ®· v−ît qua «ng gÇn nöa thiªn niªn kØ. Trong t¸c phÈm VÒ uy tÝn vμ sù gia t¨ng khoa häc, «ng cho r»ng: ''Häc thuyÕt vÒ con ng−êi ®−îc chia thμnh triÕt häc con ng−êi vμ triÕt häc c«ng d©n. TriÕt häc vÒ con ng−êi chia thμnh häc thuyÕt vÒ thÓ x¸c vμ häc thuyÕt vÒ linh hån. KÕt hîp hai häc thuyÕt nμy l¹i thμnh häc thuyÕt vÒ b¶n chÊt hay t©m tÝnh con ng−êi''⁽¹²⁾. §Õn l−ît m×nh, ''häc thuyÕt vÒ thÓ x¸c chia thμnh: Y häc, NghÒ trang ®iÓm, §iÒn kinh vμ Khoa häc vÒ c¸c kho¸i c¶m;

chóng t−¬ng øng víi bèn nh©n tè thiªn phó con ng−êi: søc kháe, h×nh thÓ, søc m¹nh thÓ chÊt, kho¸i l¹c th©n x¸c''⁽¹³⁾. ë ®©y, chóng ta thÊy, Francis Bacon kh¸ quan t©m ®Õn vÊn ®Ò b¶n tÝnh sinh häc cña con ng−êi. Kh«ng chØ ®¸nh gi¸

cao vai trß yÕu tè sinh häc trong con ng−êi, F. Bacon cßn quan t©m ®Õn viÖc nghiªn cøu ph−¬ng diÖn tinh thÇn cña nã. ¤ng cho r»ng: ''Häc thuyÕt vÒ linh hån con ng−êi ®−îc chia thμnh häc thuyÕt vÒ thùc thÓ vμ häc thuyÕt vÒ kh¶

n¨ng cña linh hån''⁽¹⁴⁾.

Nãi vÒ tÝnh thùc thÓ cña linh hån, nhμ triÕt häc Anh kh¼ng ®Þnh: ''Linh hån nãi chung ®−îc cÊu thμnh tõ hai yÕu tè: yÕu tè thø nhÊt cã nguån gèc tõ th¸nh thÇn, gäi lμ linh hån lÝ tÝnh; yÕu tè thø hai cã nguån gèc tõ ®éng vËt, gäi

lμ linh hån c¶m tÝnh''⁽¹⁵⁾. VÒ yÕu tè th¸nh thÇn trong linh hån, Francis Bacon ®Æt ra c¸c c©u hái: ''Linh hån th¸nh thÇn ®−îc h×nh thμnh mang tÝnh bÈm sinh trong con ng−êi hay do nh÷ng nh©n tè bªn ngoμi ®−a ®Õn? Nã t¸ch rêi hay g¾n liÒn víi thÓ x¸c? Nã h÷u diÖt hay bÊt diÖt? Nã phô thuéc hay kh«ng phô thuéc vμo c¸c quy luËt vËt chÊt cña thÓ x¸c?''⁽¹⁶⁾. Theo Francis Bacon, nh÷ng c©u hái t−¬ng tù nh− vËy ®·

®−îc ®Æt ra vμ gi¶i quyÕt trong lÞch sö triÕt häc tr−íc ®ã, song c©u tr¶ lêi ch−a hoμn toμn døt kho¸t, do vËy triÕt häc hiÖn thêi ph¶i cã nhiÖm vô lín lao trong viÖc t×m lêi gi¶i ®¸p cã søc thuyÕt phôc nh÷ng c©u hái trªn.

VÒ yÕu tè ®éng vËt trong linh hån, Francis Bacon viÕt: ''Kh«ng cßn nghi ngê vÒ thùc thÓ vËt chÊt cña yÕu tè

®éng vËt trong linh hån, thùc thÓ vËt chÊt ®ã bÞ lo·ng ra d−íi ¸p lùc cña nhiÖt ®é kh«ng khÝ cao vμ trë nªn v«

h×nh nh− mét ''lμn giã tho¶ng'' gièng nh− ngän ®uèc vμ kh«ng khÝ: Sù mÒm m¹i, nhu thuËn cña kh«ng khÝ ®em l¹i cho linh hån kh¶ n¨ng tiÕp nhËn nh÷ng t¸c ®éng tõ bªn ngoμi, søc m¹nh cña ngän löa ®em l¹i cho linh hån sù linh ho¹t''⁽¹⁷⁾. Víi t− c¸ch lμ mét ®éng vËt x·

héi (nh− Aristote kh¼ng ®Þnh), theo Francis Bacon, trong con ng−êi bao gåm c¶ d¹ng linh hån lÝ tÝnh vμ linh hån c¶m tÝnh. Do vËy, b¶n chÊt con ng−êi võa mang nh÷ng kh¸t väng b¶n n¨ng sinh vËt, võa h−íng tíi nh÷ng gi¸ trÞ lÝ

11. Francis Bacon, s®d, tËp 2, tr. 33.

(6)

t−ëng th¸nh thÇn; chøc n¨ng cña linh hån lμ ®iÒu khiÓn mäi ho¹t ®éng cña c¬

thÓ, khi c¬ thÓ chÕt ®i th× linh hån còng kh«ng cßn kh¶ n¨ng ®Ó ho¹t ®éng⁽¹⁸⁾. ''Kh¶ n¨ng cña linh hån - Francis Bacon viÕt - ®ã lμ trÝ tuÖ, gi¸c tÝnh, trÝ t−ëng t−îng, trÝ nhí, sù say mª, ý chÝ, vμ tÊt c¶ nh÷ng g× ph¶n ¸nh trong logic vμ

®¹o ®øc nh− trÝ s¸ng t¹o, kh¶ n¨ng ph¸n ®o¸n, sù håi t−ëng, kh¶ n¨ng truyÒn ®¹t, lÝ t−ëng ®¹o ®øc vμ tÝnh khÐo lÐo trong nghÒ lμm ruéng (georgic)''⁽¹⁹⁾.

Theo suy luËn chñ quan cña F.

Bacon th× tÝnh hai mÆt trong linh hån con ng−êi quy ®Þnh mäi ho¹t ®éng cña nã. Bªn c¹nh c¸c ho¹t ®éng cña ®êi sèng vËt chÊt nh− lao ®éng s¶n xuÊt v×

sù sinh tån th× con ng−êi cßn cÇn ho¹t

®éng chÝnh trÞ, nghiªn cøu - thùc nghiÖm khoa häc, s¸ng t¹o nghÖ thuËt vμ tiÕn hμnh nh÷ng ho¹t ®éng thuéc ®êi sèng t©m linh - ®ã lμ t«n gi¸o. ë ®©y, chóng ta thÊy, nhμ triÕt häc ng−êi Anh

®· phÇn nμo nh×n thÊy mèi quan hÖ gi÷a thÓ x¸c vμ linh hån, gi÷a ®êi sèng vËt chÊt vμ ®êi sèng tinh thÇn, nh−ng

«ng ch−a thÓ gi¶i thÝch c¬ chÕ nh©n qu¶

ph¸t sinh gi÷a hai yÕu tè nμy. §Ó gi¶i thÝch mét c¸ch ®óng ®¾n mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a hai yÕu tè nμy, lÞch sö nh©n lo¹i cÇn ®îi thªm gÇn ba thÕ kØ, khi triÕt häc cña C. M¸c xuÊt hiÖn.

Trong c¸c bμi LuËn vÒ ch©n lÝ (of truth), LuËn vÒ c¸i chÕt (of death), LuËn vÒ t«n gi¸o thèng nhÊt (of unity in religion), LuËn vÒ v« thÇn (of atheistic), LuËn vÒ mª tÝn (of superstition), Francis Bacon lÝ gi¶i chung r»ng, t«n gi¸o lμ mét hiÖn t−îng t©m lÝ - x· héi g¾n liÒn víi b¶n tÝnh tù nhiªn con ng−êi. Sù tån t¹i cña niÒm tin t«n gi¸o nh− mét hiÖn

t−îng x· héi tÊt yÕu - cÇn thiÕt nh»m gióp con ng−êi v−ît qua nh÷ng khã kh¨n cña cuéc sèng ®êi th−êng. NiÒm tin t«n gi¸o vμ hiÖn t−îng tÝn ng−ìng còng nh− mª tÝn sÏ gãp phÇn bï ®¾p nh÷ng g× cßn thiÕu hôt cña søc m¹nh thÓ chÊt vμ søc m¹nh ý chÝ con ng−êi.

®Ò cô thÓ.

nh÷ng dßng ¸nh s¸ng ®Çu tiªn vμo vò trô vμ vμo ngμy cuèi Chóa Trêi s¸ng t¹o nªn nh÷ng con ng−êi ®Çu tiªn, sau

®ã Ngμi thæi cho con ng−êi linh hån sèng vμ ¸nh s¸ng trÝ tuÖ ®Ó con ng−êi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ch©n lÝ. Theo Francis Bacon, gi¶i thÝch nh− vËy lμ v«

t×nh phñ nhËn vai trß nhËn thøc thÕ giíi cña con ng−êi vμ gi¸ trÞ kh¸ch quan cña ch©n lÝ, bëi v× ''sù sai lÇm lu«n më ra con ®−êng ®Õn víi Th−îng §Õ vμ ch¹y trèn khái con ng−êi''⁽²⁰⁾.

Trong bμi LuËn vÒ çi chÕt nhμ triÕt häc ®· ph©n tÝch c¬ chÕ t©m lÝ h×nh thμnh niÒm tin t«n gi¸o. Theo «ng: ''Con ng−êi sî çi chÕt còng gièng nh− trÎ con sî bãng tèi. Nçi sî h·i bãng tèi cña trÎ con mang tÝnh bÈm sinh vμ nã ®−îc cñng cè b»ng çc c©u chuyÖn cæ tÝch.

sù trõng ph¹t téi lçi ë §Þa Ngôc vμ sù h−ëng thô vinh h¹nh ë thÕ giíi bªn kia''⁽²¹⁾, nghÜa lμ c¸i chÕt theo quan niÖm nh− mét b−íc chuyÓn sang thÕ giíi kh¸c; chÝnh mét quan niÖm chÕt

18. Xem: Francis Bacon, s®d, tËp 1, tr. 268.

19. Francis Bacon, s®d, tËp 1, c¸c trang 269, 277, 385.

(7)

nh− vËy ®· lμm ph¸t sinh nçi sî th¸nh thÇn.

LuËn vÒ t«n gi¸o thèng nhÊt (of unity in religion) lμ bμi viÕt trong ®ã nhμ triÕt häc ng−êi Anh tr×nh bμy quan

®iÓm cña m×nh vÒ tÝnh liªn kÕt x· héi cña t«n gi¸o. Më ®Çu bμi, Francis Bacon viÕt: ''Vèn lμ mét søc m¹nh liªn kÕt x·

héi, t«n gi¸o cÇn ph¶i g¾n kÕt thμnh mét lùc l−îng thèng nhÊt. §a thÇn gi¸o ch−a hÒ biÕt ®Õn sù ph©n liÖt vμ ph©n chia t«n gi¸o. Nguyªn nh©n cña vÊn ®Ò nμy lμ ë chç, cã lÏ nghi lÔ vμ nghi thøc cña c¸c t«n gi¸o v« cïng chÆt chÏ, nghiªm ngÆt... Sù thèng nhÊt nμy cña t«n gi¸o mang l¹i mét hiÖu qu¶ x· héi to lín, lμm t¨ng søc m¹nh ®oμn kÕt céng ®ång trong ®êi sèng thùc tÕ''⁽²²⁾. Ph¸t hiÖn nμy cña nhμ triÕt häc vμo buæi ®Çu cña chñ nghÜa t− b¶n ®ang ph¸t triÓn cã mét ý nghÜa to lín cho c¸c chÝnh kh¸ch trong viÖc lîi dông søc m¹nh ®oμn kÕt t«n gi¸o ®Ó t¨ng thªm tinh thÇn d©n téc. ChÝnh ý t−ëng nμy vÒ sau ®· ®−îc nhμ triÕt häc ng−êi §øc lμ Max Weber tiÕp tôc trong t¸c phÈm ThuyÕt khæ h¹nh vμ tinh thÇn cña chñ nghÜa t− b¶n (Asceticism and the Spirit of Capitalism)⁽²³⁾.

Quan ®iÓm tháa hiÖp vμ biÖn hé t«n gi¸o cña Francis Bacon thÓ hiÖn râ nÐt trong bμi LuËn vÒ v« thÇn. Kh¶o s¸t nh÷ng c©u chuyÖn huyÒn tho¹i ®−îc miªu t¶ trong Kinh Th¸nh, Francis Bacon cho r»ng: ''Th−îng §Õ kh«ng bao giê s¸ng t¹o nªn nh÷ng k× quan ®Ó thuyÕt phôc nh÷ng ng−êi v« thÇn vÒ sù tån t¹i cña Ngμi. Sù thËt th× triÕt häc n«ng c¹n cã thiªn h−íng l«i kÐo trÝ tuÖ con ng−êi vÒ phÝa v« thÇn, cßn triÕt häc cã tÇm nh×n s©u xa th× h−íng trÝ tuÖ con ng−êi vÒ phÝa t«n gi¸o. Bëi v×, khi

trÝ tuÖ loμi ng−êi bÞ khuÕch t¸n tø ph−¬ng th× trÝ tuÖ ®ã sÏ dõng l¹i, kh«ng thÓ tiÕn xa h¬n, nh−ng khi trÝ tuÖ loμi ng−êi tËp trung thμnh mét khèi liªn kÕt thèng nhÊt víi nhau, th× nhÊt thiÕt trÝ tuÖ ®ã sÏ th¨ng hoa ®Õn víi v−¬ng quèc th¸nh thÇn vμ Th−îng §Õ''⁽²⁴⁾.

Theo Francis Bacon, h÷u thÇn lμ hiÖn t−îng phæ biÕn trong ®êi sèng x·

héi loμi ng−êi, bëi v× quan niÖm vÒ thÇn th¸nh ®· cã tõ thêi xa x−a c¶ trong t©m thøc cña ng−êi Ph−¬ng §«ng vμ Ph−¬ng T©y. ''ë ng−êi Ph−¬ng §«ng Ên

§é ®· xuÊt hiÖn nh÷ng tªn gäi chung cho th¸nh thÇn - Francis Bacon viÕt - mÆc dÇu çc tªn gäi ®ã kh«ng mang tÝnh cô thÓ nh− trong quan niÖm cña ng−êi Hy L¹p (thÇn Apolon, thÇn Mars). §iÒu nμy chøng tá ë çc d©n téc man rî nμy ®· cã kh¸i niÖm chung vÒ thÇn vμ hä cã ý thøc liªn kÕt víi çc nhμ triÕt häc th¹o ®êi trong cuéc chiÕn chèng l¹i xu h−íng v« thÇn. Nh÷ng ng−êi v« thÇn cã chiÒu s©u t− duy qu¶

thËt hiÕm hoi, trong sè hä cã Diagor, Bion, Lukian''⁽²⁵⁾.

25. Francis Bacon, s®d, tËp 2, tr.387. Diagor (kho¶ng thÕ kØ V tr−íc C«ng nguyªn) - nhµ th¬ tr÷ t×nh ng−êi Hy L¹p, v× quan ®iÓm v« thÇn cña m×nh, ®· bÞ kÕt ¸n tö h×nh, nh−ng rÊt may «ng ®· kÞp trèn tho¸t. Bion (kho¶ng thÕ kØ III sau C«ng nguyªn) - nhµ triÕt häc, nhµ th¬ trµo phóng Hy L¹p, lµ mét ng−êi cã t− t−ëng v« thÇn, «ng ®· tham gia vµo nhiÒu hiÖp héi chèng t«n gi¸o. Lukian (kho¶ng thÕ kØ II sau C«ng nguyªn) - nhµ th¬ trµo phóng næi tiÕng Hy L¹p, ng−êi ®−îc hËu thÕ mÖnh danh lµ Voltaire cña thêi Cæ ®¹i, trong c¸c t¸c phÈm cña m×nh, «ng ®· chÕ nh¹o thÇn th¸nh mét c¸ch kh«ng th−¬ng tiÕc.

(8)

Francis Bacon gi¶i thÝch nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng v« thÇn tõ bèn nh©n tè c¬ b¶n: Thø nhÊt, do sù ph©n liÖt trong t«n gi¸o, lμm cho t«n gi¸o t¹o thμnh c¸c gi¸o ph¸i kh¸c nhau, gi¸o ph¸i cμng nhiÒu th× cμng gia t¨ng hiÖn t−îng v«

®øc - lèi sèng cña nh÷ng chøc s¾c t«n gi¸o, lμm cho tÝn ®å ®¸nh mÊt niÒm tin vμo thÇn th¸nh; thø ba, thãi quen giÔu cît cña c«ng chóng vÒ nh÷ng viÖc lμm kh«ng chÝnh ®¸ng cña th¸nh thÇn

thèng t¸c ®éng ®Õn t©m lÝ - t×nh c¶m con ng−êi vμ kh«ng lo¹i trõ c¶ nh÷ng sù lõa bÞp cña nh÷ng phÇn tö c¬ héi chÝnh trÞ, nh÷ng kÎ bÊt nh©n sèng v× tiÒn hay v× mét ®éng c¬ c¸ nh©n nμo ®ã, nh÷ng sù lõa bÞp nμy lu«n ®−îc mÖnh danh

§Êng Cøu ThÕ hay nóp d−íi bãng th¸nh thÇn.

Nh×n chung, quan niÖm vÒ t«n gi¸o cña Francis Bacon hμm chøa nh÷ng nh©n tè m©u thuÉn. NÕu trong ngÉu t−îng luËn, «ng cè g¾ng gi¶i tho¸t trÝ tuÖ con ng−êi ra khái bãng ma ¸m ¶nh nh− lèi suy luËn thÇn nh©n ®ång h×nh, chñ nghÜa gi¸o ®iÒu, tÖ sïng b¸i vμ t«n thê uy tÝn ç nh©n, th× trong çc bμi luËn viÕt sau nμy, «ng l¹i ra søc biÖn hé cho sù tån t¹i hîp lÝ cña t«n gi¸o vμ çc th¸nh thÇn, coi ®ã nh− nh÷ng liÖu ph¸p t©m lÝ ch÷a trÞ cho mäi c¨n bÖnh tinh thÇn cña x· héi. Nhμ triÕt häc, ng−êi më ®Çu cho thêi ®¹i khoa häc thùc nghiÖm, muèn gi¶i tho¸t loμi ng−êi khái mäi ®Þnh kiÕn sai lÇm, song b¶n th©n m×nh th× kh«ng tho¸t næi sù ¸m ¶nh t−

t−ëng vÒ c¸c th¸nh thÇn. Trªn quan

®iÓm lÞch sö cô thÓ, chóng ta kh«ng véi vμng tr¸ch cø «ng, v× ®ã lμ mét m©u thuÉn ph¶n ¸nh ®óng thùc tr¹ng ®êi sèng x· héi ®−¬ng thêi còng nh− tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña t− duy con ng−êi vμ x· héi loμi ng−êi trªn con ®−êng truy t×m ch©n lÝ./.

(26); thø t−, khoa häc ph¸t triÓn theo sù t¨ng tr−ëng cña thêi gian, ®Æc biÖt lμ trong giai ®o¹n hßa b×nh vμ thÞnh v−îng th×

hiÖn t−îng v« thÇn cμng gia t¨ng, bëi v×

Mª tÝn (superstition) lμ mét hiÖn t−îng t©m lÝ ®Æc biÖt phøc t¹p cña con ng−êi, lμ chÊt keo xóc t¸c liªn kÕt nh÷ng niÒm tin t«n gi¸o rêi r¹c thμnh mét hÖ thèng, do vËy Francis Bacon kh«ng thÓ bá qua viÖc ph©n tÝch hiÖn t−îng nμy. Trong bμi LuËn vÒ mª tÝn, nhμ triÕt häc ®· ®−a ra mét sè nhËn xÐt kh¸ chuÈn x¸c. ¤ng viÕt: ''Chñ thÓ cña mª tÝn dÞ ®oan lμ nh÷ng ng−êi d©n b×nh th−êng, cßn nh÷ng ng−êi th«ng th¸i nhiÒu khi chØ hïa theo ®¸m ®«ng c«ng chóng, trong mª tÝn dÞ ®oan, c¸c luËn chøng bÞ xuyªn t¹c nh− thÕ nμo ®ã cho trïng víi thùc tÕ''⁽²⁸⁾. Theo Francis Bacon, së dÜ cã hiÖn t−îng mª tÝn lμ do nh÷ng khã kh¨n cña ®êi sèng thùc tÕ nh− nçi khæ, sù bÊt h¹nh vμ tuyÖt väng, t×nh c¶m cña con ng−êi ®èi víi th¸nh thÇn th¸i qóa, nh÷ng nghi lÔ truyÒn

26. Gièng nh− quan niÖm cña ng−êi ViÖt: ¡n trém

27. Xem: Francis Bacon, s®d, tËp 2, tr. 388.

28. Francis Bacon, s®d, t. 2, tr. 389.