vÒ mèi quan hÖ gi÷a v¨n hãa d©n téc

(1)

vÒ mèi quan hÖ gi÷a v¨n hãa d©n téc vμ t«n gi¸o ngo¹i sinh

nguyÔn quèc tuÊn^(*)

Çn nãi ngay hai kh¸i niÖm v¨n hãa vμ t«n gi¸o, trong cuéc sèng hμng ngμy, d−êng nh− t¸ch b¹ch d−íi con m¾t mäi ng−êi vμ kh«ng lμm ai bËn t©m. ThÕ nh−ng, sù ph©n biÖt vμ theo sau lμ ph©n tÝch c¸c kh¸i niÖm nμy, trong dßng ch¶y cña ®êi sèng, trong ®Þa h¹t nghiªn cøu, l¹i tèi quan träng, ®Ó tõ ®ã mμ nhËn thøc thªm vμ quay l¹i gióp thÈm ®Þnh nh÷ng ®iÒu vèn ®· tõng quen thuéc.

C

NÕu liÕc mét liÕc m¾t, ng−êi ta kh«ng

thÓ kh«ng tù ®Æt vμi c©u hái: Lμm thÕ nμo nhiÒu t«n gi¸o ngo¹i sinh du nhËp h¬n ngh×n n¨m nay vÉn cã chç ®øng mét çch v÷ng ch¾c trong ®êi sèng t©m linh vμ v¨n hãa cña c¶ mét d©n téc, kh«ng nh÷ng vËy, ngμy cμng cã vÎ v÷ng vμng h¬n, mÆc cho nh÷ng th¨ng trÇm cña ®êi sèng kinh tÕ vμ h×nh th¸i x· héi ? Hay ng−êi ta còng tù hái thªm r»ng çc t«n gi¸o nμy, khi du nhËp, cã hay kh«ng biÕn ®æi tù th©n ®Ó hßa vμo cuéc sèng cña nh÷ng con ng−êi vèn lÊy trång lóa (lóa n−íc hay lóa kh«) lμm lÏ sèng chÝnh, nh÷ng con ng−êi vèn kh«ng cã thãi quen diÔn ®¹t çi m×nh muèn b»ng v¨n b¶n, b»ng ch÷ viÕt, b»ng nh÷ng lÝ thuyÕt ®å sé, mμ b»ng ng«n ng÷ ngμy th−êng, b»ng nh÷ng tËp qu¸n, phong tôc, luËt tôc, b»ng nh÷ng tÝn hiÖu hμnh ®éng mang tÝnh biÓu tr−ng vμ ®Æc thï, b»ng t×nh c¶m cña mét t©m hån gi¶n dÞ ®Õn møc th«

ph¸c, song l¹i chøa ®ùng s½n nh÷ng c¬ së t− duy s©u s¾c ®Ó råi ®©y ®ãn nhËn c¸i vi diÖu trong c¸c häc thuyÕt t«n gi¸o bªn ngoμi ? Thªm n÷a, ng−êi ta còng ph¶i

®Æt c©u hái truyÒn thèng nh−

Tr−íc hÕt cÇn ghi nhËn vÊn ®Ò tõ ph−¬ng diÖn lÞch sö. Kh«ng ph¶i kh«ng cã lÝ khi ®·

tõng cã ý kiÕn trong giíi sö häc r»ng:

D−êng nh− lÞch sö ViÖt Nam cho thÊy mét sù biÕn ®æi chËm, ®Õn møc Ýt cã sù thay

®æi qua thêi gian. Qu¶ thùc, nh×n nhËn cho

"kh¸ch quan ", cã nh÷ng lÝ do ®Ó ®−a ra mét ý kiÕn nh− vËy, trong ®ã kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn sù "gãp mÆt" cña lÞch sö t«n gi¸o ViÖt Nam. Trong suèt qu¸ tr×nh lÞch sö cña m×nh, ViÖt Nam ®· tr¶i qua biÕt bao sù kiÖn, song cã ®iÒu, nh− ®· cã nhËn xÐt, sù thay

®æi cña lÞch sö ViÖt Nam tu©n theo nh÷ng chu k× dμi, sù ph¸t triÓn sau bao giê còng b¶o l−u nhiÒu yÕu tè cña thêi k× tr−íc. §ång ý víi nhËn xÐt ®ã, chóng t«i nghÜ, lÞch sö cña c¸c t«n gi¸o vμ v¨n hãa ViÖt Nam

kh«ng n»m ngoμi. *. Nghiªn cøu viªn, ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.

(2)

võa nãi cã nh÷ng ®iÓm nμo lμ chç "yÕu", ®Ó khi tiÕp nhËn c¸c nh©n tè tri thøc bªn ngoμi th× cã d¸ng vÎ cña mét tμi tö, thu l−îm c¸c

"ngãn nghÒ", h¬n lμ sù tiÕp nhËn cã hÖ thèng chØnh thÓ cña mét häc gi¶ th©m s©u ? Nh÷ng c©u hái vμ tr¶ lêi xem ra ch−a ®Õn håi kÕt. DÉu g×, chóng cßn bá ngá cho mäi ng−êi. Do ®ã, c¸ch khai triÓn d−íi ®©y chØ cã gi¸ trÞ trong chõng mùc lμ mét c¸ch tr¶ lêi cña mét mèi quan t©m mμ th«i.

Chóng t«i tù nhñ vËy.

VÊn ®Ò ph¶i gi¶i quyÕt n»m ë chç sù héi nhËp gi÷a v¨n hãa d©n téc vμ t«n gi¸o ngo¹i sinh cã tÝnh c¸ch nh− thÕ nμo trong tr−êng k× lÞch sö ViÖt Nam. Xin cã nhËn xÐt véi:

d−êng nh− sù héi nhËp nμy ®em l¹i cho v¨n hãa ViÖt Nam nh÷ng s¾c mμu t©m hån vμ t©m linh míi mÎ, mét mÆt, võa kh¼ng ®Þnh c¸i vèn cã, song mÆt kh¸c, l¹i ®em tíi ®ãng gãp míi (tuy kh«ng ph¶i lóc nμo còng ®ång nghÜa víi c¸i hay), vμ kÕt qu¶ quan träng chÝnh lμ t¹o nªn con ng−êi vμ t©m hån ViÖt Nam nh− ngμy nay ta thÊy. Ai cã thÓ phñ nhËn nh÷ng gi¸ trÞ Nho (hay Khæng) gi¸o,

§¹o gi¸o, PhËt gi¸o ®em l¹i cho ng−êi ViÖt vμ c¸c téc ng−êi ViÖt Nam kh¸c tõ b×nh diÖn

®¹o ®øc, lèi sèng cho ®Õn c¸c b×nh diÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, t− t−ëng vμ siªu/ngoμi t−

t−ëng. Ai cã thÓ ®−a ra b»ng chøng thùc sù vÒ sù v« Ých mμ ⁱslam gi¸o ®em l¹i cho ®êi sèng v¨n hãa cña ng−êi Ch¨m ? Còng nh−

thÕ, ng−êi d©n theo C«ng gi¸o nãi riªng vμ Thiªn Chóa gi¸o nãi chung ë ViÖt Nam ? Bëi nÕu nãi kh«ng cã "lîi" th× t¹i sao chÝnh c¸c téc ng−êi ViÖt Nam l¹i tiÕp nhËn, cho dï hai t«n gi¸o nμy kh«ng cã chung "nguån gèc" v¨n hãa vμ thêi gian du nhËp cßn míi so víi nh÷ng t«n gi¸o kia.

§Õn ®©y, kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn c¸c thêi ®iÓm quan träng trong lÞch sö t«n gi¸o ViÖt Nam. Cã Ýt nhÊt bèn thêi ®iÓm cÇn l−u ý: §ã lμ thêi ®iÓm trong kho¶ng tr−íc sau C«ng nguyªn, thÕ kØ X vμ XI, thÕ kØ XVI, vμ cuèi cïng lμ thÕ kØ XX. TÝnh chu k× ngãt nghÐt b¶y, t¸m tr¨m n¨m cña lÞch sö t«n gi¸o ViÖt Nam ®· ®Ó l¹i dÊu Ên s©u

®Ëm trong cuéc sèng tinh thÇn ®−¬ng thêi vμ l−u gi÷ mét c¸ch l©u dμi trong nh÷ng kho¶ng thêi gian xen kÏ. Nh÷ng thêi ®iÓm quan träng trong lÞch sö t«n gi¸o ViÖt Nam nãi trªn, cho thÊy nh÷ng chu k×, víi nh÷ng b−íc ®i cã khi b¾t nhËp vμo dßng ch¶y chung cña t«n gi¸o khu vùc vμ thÕ giíi, song còng cã thêi ®iÓm nã ®i nh÷ng b−íc theo nhÞp ®iÖu riªng.

Thêi ®iÓm cÇn chó ý thø nhÊt trong lÞch sö t«n gi¸o ViÖt Nam lμ kho¶ng thêi gian tr−íc sau C«ng nguyªn mét, hai thÕ kØ.

Lóc nμy, lμn sãng truyÒn b¸ PhËt gi¸o vμ Ên §é gi¸o nãi chung ®Õn c¸c quèc gia cæ

®¹i Ch©u ¸ cho thÊy mét ®Æc ®iÓm lμ chóng th−êng song hμnh, thËm chÝ Èn vμo nhau, ®Ó x©m nhËp nh÷ng miÒn ®Êt míi.

Nh×n ®¹i thÓ, toμn câi ViÖt Nam hiÖn nay, dï lóc ®ã cßn ch−a thμnh mét quèc gia thèng nhÊt nh− sau nμy, chÞu lμn sãng t«n gi¸o Ên. C¸i mμ ng−êi ta kh«ng ®¸nh gi¸

®ñ møc trong lμn sãng Êy lμ qua t«n gi¸o, nÒn v¨n minh Ên còng x©m nhËp vμ ®Ó l¹i nh÷ng chøng tÝch huy hoμng vÒ kiÕn tróc, nghÖ thuËt, ch÷ viÕt, mμ ngμy nay cßn thÊy t¹i çc quèc gia Ch©u ¸. Ên §é kh«ng chØ ph¸t huy çc t«n gi¸o cña riªng m×nh, mμ cßn lμ cÇu trung chuyÓn çc t«n gi¸o kh¸c trªn thÕ giíi ë nh÷ng thÕ kØ tiÕp sau x©m nhËp vμo çc quèc gia Ch©u ¸, vÝ

(3)

dô vÒ islam gi¸o lμ mét. Nh×n kÜ h¬n mét chót th× PhËt gi¸o truyÒn vμo ViÖt Nam vμ b¸n ®¶o §«ng D−¬ng cæ ®¹i, cã nh÷ng hÖ qu¶ kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, khi vμo phÝa b¾c ViÖt Nam mμ lóc nμy, v¨n hãa vμ v¨n minh Trung Hoa ®· ®øng ch©n v÷ng vμng, v× vËy, PhËt gi¸o vμ Ên §é gi¸o ph¶i t×m çch chung sèng, kh«ng thÓ cã thÕ th−îng phong gièng nh− ë nh÷ng miÒn ®Êt thuéc phÝa nam ViÖt Nam vμ b¸n ®¶o §«ng D−¬ng. Cïng vμo kho¶ng thêi gian tr−íc sau C«ng nguyªn, nam Trung Hoa vμ b¾c ViÖt Nam chÞu mét lμn sãng t«n gi¸o d÷ déi h¬n nhiÒu, bëi lÏ lμn sãng nμy do kÎ cai trÞ Trung Hoa khuÊy lªn: ®Êy lμ çc t«n gi¸o nh− Khæng gi¸o, §¹o gi¸o vμ çc t«n gi¸o kh«ng chÝnh thøc kh¸c. Bá qua tiÓu tiÕt, cã thÓ nãi ®ã lμ mét sù c−ìng bøc ch−a tõng cã trong lÞch sö çc téc ng−êi B¸ch ViÖt ®−¬ng thêi. Nãi lμ c−ìng bøc bëi v× çc téc ng−êi ViÖt lóc ®ã lμ c− d©n b¶n ®Þa, cã mét truyÒn thèng v¨n hãa l©u ®êi, cã mét thø t«n gi¸o cña riªng m×nh mμ çc nhμ nghiªn cøu thÕ giíi ®ång thuËn gäi lμ Hån Linh gi¸o⁽¹⁾vμ

§a ThÇn gi¸o, vμ ®i cïng víi nh÷ng t«n gi¸o nμy lμ çc héi lÔ diÔn ra theo chu k× mïa thêi vô vμ mïa thêi tiÕt cña çc céng ®ång nhá (c«ng x· hay lμng) hay céng ®ång cã tÝnh chÊt vïng, mang tÝnh diÔn x−íng tæng (thÓ) (nguyªn) hîp râ nÐt. NÕu muèn, chóng ta cã thÓ t×m rÊt nhiÒu b»ng chøng vÒ çc t«n gi¸o nμy trong ®êi sèng cña çc téc ng−êi ViÖt Nam hiÖn t¹i. Hån Linh gi¸o kh«ng cã d¹ng thøc tån t¹i nh− çc t«n gi¸o lín (cßn ®−îc gäi lμ t«n gi¸o phæ qu¸t vμ t«n gi¸o cøu thÕ, song cã ®iÒu rÊt nhiÒu t«n gi¸o lín cã xuÊt ph¸t ®iÓm tõ Hån Linh gi¸o vμ trong thùc tÕ cßn l−u gi÷ nh÷ng dÊu vÕt kh«ng thÓ chèi c·i cña thø t«n gi¸o hån nhiªn nμy) ®−îc x©y

trªn nÒn cña c¸c nÒn v¨n minh cæ ®¹i. MÆt kh¸c, gi÷a c¸c t«n gi¸o lín vμ Hån Linh gi¸o kh«ng ®ång nhÊt vÒ møc ®é ph¶n

¸nh ý thøc t«n gi¸o n¬i con ng−êi: ®iÒu ®ã xuÊt ph¸t tõ hiÖn t−îng mang tÝnh "quy luËt" vÒ sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu cña lÞch sö nh©n lo¹i, mét lÞch sö mμ nh− C.

LÐvi-Strauss ®· nhËn xÐt lμ cã c¶ qu¸ tr×nh lòy tÝch vμ qu¸ tr×nh tiÖm tiÕn. Cã nghÜa v¨n minh kh«ng thÓ chia ®Òu cho toμn nh©n lo¹i vμo cïng mét thêi ®iÓm⁽²⁾. NÕu c¨n cø vμo nh÷ng cø liÖu ch÷ viÕt vμ chøng tÝch vËt thÓ cßn ®Õn nay ch¾c ch¾n biÕt

®−îc th× t¹i thêi ®iÓm 3.000 n¨m tr−íc C«ng nguyªn, Hån Linh gi¸o vμ §a ThÇn gi¸o thèng trÞ toμn bé ®êi sèng t«n gi¸o nh©n lo¹i. ThÕ mμ cho ®Õn nay, ng−êi ta vÉn cßn thÊy chóng tån t¹i song song víi nh÷ng t«n gi¸o lín vμ x©m nhËp vμo c¸c t«n gi¸o nμy, bÊt chÊp thêi gian vμ c¶nh huèng lÞch sö ®· thay ®æi tõ bÊy ®Õn giê.

Nh×n l¹i nh÷ng thÕ kØ ®Çu C«ng nguyªn vμ B¾c thuéc ë ViÖt Nam, trªn ®¹i thÓ cã thÓ thÊy t×nh tr¹ng nh− thÕ nμy: nÕu Hån Linh gi¸o vμ §a ThÇn gi¸o cßn lμ çc t«n gi¸o thèng trÞ trong ®êi sèng cña çc c«ng x· téc ng−êi ViÖt Nam ®−¬ng thêi, th× çc t«n gi¸o lín cña Trung Hoa vμ Ên ®é vÒ c¬ b¶n míi chØ tËp trung quanh çc trÞ së cña kÎ cai trÞ. T×nh tr¹ng ®ã kh«ng lo¹i trõ

®èi víi nh÷ng quèc gia n»m ë phÝa nam ViÖt Nam nh− Ch¨mpa vμ Phï Nam. Cã

1. Animisme, cã ng−êi gäi lµ VËt Linh luËn, hay thuyÕt V¹n VËt h÷u linh, nh−ng c¨n cø vµo gèc tõ, chóng t«i ®Ò nghÞ gäi lµ Hån Linh gi¸o. Chñ thuyÕt cña t«n gi¸o nµy, nÕu cã thÓ nãi nh− vËy, chñ tr−¬ng niÒm tÝn t−ëng trong khi g¾n liÒn Hån Linh cho mäi loµi vËt, mäi hiÖn t−îng vµ mäi ®èi t−îng tù nhiªn, cã thÓ dïng thµnh ng÷ hån c©y ®a ma c©y g¹o cña ng−êi ViÖt ta ®Ó diÔn ®¹t ng¾n gän ®Þnh nghÜa nµy.

2. VÒ vÊn ®Ó nµy, xin xem: C.LÐvi-Strauss. Chñng téc vµ lÞch sö (b¶n dÞch). Héi Khoa häc LÞch sö ViÖt Nam, Hµ Néi, 1996.

(4)

thÓ suy luËn çc t«n gi¸o lín t×m çch x©m nhËp vμo nÒn t¶ng tinh thÇn cña x· héi n«ng nghiÖp b¶n ®Þa ®ang tån t¹i d−íi d¹ng c«ng x· n«ng th«n kiÓu ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Ch©u ¸. Nãi suy luËn bëi kh«ng cã sù kiÖn nμo ®−îc chøng minh mét çch ch¾c ch¾n vÒ thêi gian vμ kh«ng gian cña qu¸

tr×nh x©m nhËp nμy, ®Æc biÖt trong t×nh h×nh kÎ cai trÞ Trung Hoa t×m mäi çch ®Ó ®ång hãa d©n c−, th− tÞch cña hä th−êng cã tÝnh m« h×nh khi m« t¶ çc quèc gia-téc ng−êi l¸ng giÒng, vμ ng−îc l¹i, çc quèc gia-téc ng−êi chÞu ¶nh h−ëng cña v¨n minh Ên còng ®· m−în h×nh thøc thÓ hiÖn cña th−

tÞch Ên ®Ó biÓu ®¹t nÒn v¨n hãa cña hä.

Thêi ®iÓm ®¸ng l−u ý thø hai trong lÞch sö t«n gi¸o ViÖt Nam lμ hai thÕ kØ X vμ XI, kho¶ng thêi gian ®Çu cña thêi ®¹i tù chñ vμ

®éc lËp §¹i ViÖt. Lóc nμy, v¨n minh n«ng nghiÖp ViÖt trång lóa n−íc ®· x¸c lËp diÖn m¹o riªng, trong lßng nã ®· héi tô kh¸ ®ñ çc nh©n tè cña mét chÕ ®é thèng nhÊt theo kiÓu qu©n chñ trung −¬ng tËp quyÒn, nhμ vua vμ bé m¸y ngù trÞ trªn mu«n vμn c«ng x· n«ng th«n ë bªn d−íi. Nh−ng v¨n hãa ViÖt lóc nμy còng ch−a hoμn toμn c¾t rêi víi v¨n hãa çc téc ng−êi xung quanh, Ýt nhÊt còng trong tr−êng hîp ng−êi M−êng víi ng−êi ViÖt. MÆt kh¸c, mét chiÒu h−íng Ýt cã thÓ ngê tíi trong lÞch sö ®· diÔn ra: ®iÒu mμ kÎ cai trÞ ngo¹i bang cña çc téc ng−êi ViÖt Nam kh«ng thÓ thùc hiÖn næi trong suèt ngh×n n¨m tr−íc, th× nay ®· ®−îc chÝnh çc nhμ n−íc qu©n chñ ViÖt chñ ®éng ¸p dông vμ hoμn tÊt khi ®em hÇu toμn bé m« h×nh v¨n minh Trung Hoa ¸p ®Æt cho quèc gia, trong ®ã dÜ nhiªn cã t«n gi¸o. Sù kiÖn cã tÝnh bao qu¸t ®ã ®· ®ãng khu«n diÖn m¹o v¨n hãa ViÖt vμ ViÖt Nam nãi

chung trong nhiÒu thÕ kØ vÒ sau: ng−êi sau

®· th−êng ®ång nhÊt khu«n h×nh ®ã víi truyÒn thèng v¨n hãa d©n téc, mμ ng−êi kh¼ng ®Þnh nã ë tÇm møc cao nhÊt lμ NguyÔn Tr·i khi «ng ®em so s¸ch ngang b»ng gi÷a v¨n minh ViÖt vμ v¨n minh Trung Hoa.

Nh÷ng t«n gi¸o lín lóc nμy ph¶i kÓ ®Õn Khæng gi¸o, §¹o gi¸o vμ PhËt gi¸o, trong sö s¸ch th−êng gäi lμ tam gi¸o. Khi chóng du nhËp vμo ViÖt Nam bëi c¸c nhμ n−íc qu©n chñ ®−¬ng thêi, chóng ®· qu¸n xuyÕn tinh thÇn tam gi¸o ®ång nguyªn.

Cã thÓ thÊy nh÷ng ®iÓm chñ yÕu nμo ë qu¸ tr×nh nμy ? §ã lμ chóng ®−îc hç trî rÊt tÝch cùc tõ nhμ n−íc bªn trªn, ®−îc chÝnh nhμ n−íc t«n vinh, ®−îc nhμ n−íc chñ ®éng ¸p ®Æt xuèng c¸c c«ng x· - lμng m¹c. Cã thÓ xem tr−êng hîp PhËt gi¸o vμ

§¹o gi¸o thêi Lý-TrÇn, Khæng gi¸o thêi Lª-NguyÔn vÒ sau, nh− lμ ®iÓn h×nh cho sù

¸p ®Æt võa nªu, víi xu thÕ ngμy mét kiªn quyÕt h¬n, ngμy mét cøng nh¾c b¶o thñ h¬n. Tr−êng hîp cña c¸c quèc gia phÝa nam còng kh«ng cã g× kh¸c. Trong thêi

®¹i v¨n minh §¹i ViÖt, chóng ta cßn thÊy cã hiÖn t−îng çc t«n gi¸o lín tham gia mét çch tÝch cùc vμo ®êi sèng chÝnh trÞ - x· héi, çc t¨ng s−, ®¹o sÜ cã vai trß rÊt lín trong viÖc kiÕn thiÕt triÒu ®¹i. §Õn thêi k×

Lª-NguyÔn, chñ nghÜa toμn thèng cña Khæng gi¸o, kh«ng nghi ngê g× n÷a, ®·

thèng trÞ c¨n b¶n ®êi sèng cña toμn x· héi.

Tuy nhiªn, cÇn nãi ®Õn nh÷ng nh©n tè míi mÎ vμ tÝch cùc cña c¸c t«n gi¸o lín ®·

®ãng gãp vμo di s¶n v¨n hãa d©n téc nãi chung: chÝnh c¸c t«n gi¸o lín ®· lμ mét nguån hÕt søc quan träng trong viÖc t¹o lËp v¨n hãa thμnh v¨n vμ cung ®×nh (chñ yÕu lμ ch÷ t−îng h×nh khèi vu«ng Trung

(5)

Hoa vμ ch÷ nÐt ngang tæng hîp cña Ên §é mμ hai thø phæ biÕn lμ ch÷ sanscrit vμ pali), chóng võa khëi høng cho viÖc s¸ng t¹o ng«n ng÷ vμ ch÷ viÕt d©n téc, võa lμ ph−¬ng tiÖn chuyÓn t¶i nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa riªng vμ chung, võa lμ cÇu nèi cho viÖc giao l−u v¨n hãa néi sinh vμ ngo¹i sinh, vμ còng võa lμ ph−¬ng tiÖn ®Ó ViÖt Nam gia nhËp nÒn v¨n hãa chung cña nh©n lo¹i ®−¬ng thêi. NÐt tréi cña sinh ho¹t t«n gi¸o thêi k× §¹i ViÖt cã thÓ tãm gän l¹i mét ý: kh«ng cã nh÷ng cuéc chiÕn tranh nh©n danh t«n gi¸o theo nghÜa ®en. Song còng kh«ng tr¸nh ®−îc sù k× thÞ vμ ph©n biÖt ®èi xö, tïy theo nhμ n−íc

®−¬ng thêi t«n vinh t«n gi¸o vμ triÕt thuyÕt nμo.

Tuy nhiªn, mét nÐt xuyªn suèt trong ®êi sèng t«n gi¸o cña chõng Êy thÕ kØ lμ c¸c t«n gi¸o lín kh«ng thÓ lμm cho Hån Linh gi¸o vμ §a ThÇn gi¸o bÞ tiªu diÖt, chóng chØ bÞ ch×m xuèng d−íi, ch¶y nh− nh÷ng m¹ch ngÇm trong lßng c¸c c«ng x·-lμng m¹c. Sù hiÖn diÖn thùc tÕ cña chóng ®· buéc nhμ n−íc ph¶i c«ng nhËn vμ coi nh− mét phÇn chÝnh yÕu trong ®êi sèng t«n gi¸o cña quèc gia, viÖc phong thμnh hoμng lμng lμ vÝ dô

®iÓn h×nh nhÊt vÒ ph−¬ng diÖn nμy. §Õn l−ît çc t«n gi¸o lín, chóng tù m×nh t×m çch thu n¹p çc tÝn t−ëng vμ thùc hμnh d©n gian, biÕn chóng thμnh mét phÇn cña nghi lÔ, mμ çc héi chïa, qu¸n vμ héi lμng cho thÊy. §©y lμ th¸i ®é øng xö hai mÆt cña nhμ n−íc vμ nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm trong t«n gi¸o: mét mÆt coi lμ chuyÖn "nh¶m nhÝ"

nh÷ng lo¹i thê cóng d©n gian, song mÆt kh¸c l¹i ph¶i t×m ®Õn chóng ®Ó cã thÓ hßa nhËp vμo ®êi sèng lμng m¹c cña ng−êi n«ng d©n, chñ thÓ cña x· héi §¹i ViÖt. Cã g× tèt h¬n minh chøng cho ®iÒu võa nãi b»ng h×nh

¶nh c¸c phñ ®iÖn chen ch©n ë ®« thÞ vμ nhμ ë cña quan l¹i, nho sÜ. T×nh h×nh nμy kh«ng chØ diÔn ra thêi qu©n chñ, mμ cßn c¶ trong

thêi hiÖn t¹i. Còng kh«ng cã g× tèt h¬n ®Ó minh chøng cho sù hßa nhËp m¹nh mÏ cña c¸c tÝn t−ëng d©n gian vμo t«n gi¸o lín b»ng viÖc giê ®©y ®· thu n¹p ngμy mét nhiÒu c¸c ®iÖn mÉu nh»m thu hót mét bé phËn lín ng−êi d©n thuéc mäi tÇng líp, vμ nh− cã ng−êi nãi, xÐt vÒ b¶n chÊt hμnh vi t«n gi¸o, chÝnh ng«i phËt còng kh«ng thÓ cã g× kh¸c h¬n ng«i thÇn, ng«i th¸nh trong con m¾t ng−êi d©n, dï hä cã tù nhËn m×nh lμ phËt tö ®i ch¨ng n÷a. Cã g× tèt h¬n cho vÝ dô vÒ sù tån t¹i cña nh÷ng t«n gi¸o b¶n

®Þa d©n gian qua c¸c héi lμng vμo hai mïa xu©n, thu cßn chøa ®Çy nh÷ng nghi lÔ n«ng nghiÖp, trong ®ã lo¹i cæ x−a cßn tån t¹i lμ nghi lÔ phån thùc. §Êy, cã thÓ xem lμ nÐt c¨n b¶n xuyªn qua toμn bé tinh thÇn t«n gi¸o cña lÞch sö ViÖt Nam: mét tinh thÇn kh«ng coi träng häc thuyÕt gi¸o lÝ b»ng nh÷ng thùc hμnh thùc tÕ, mét tinh thÇn kh«ng nÖ cæ song kh«ng ph¸ vì truyÒn thèng, mét tinh thÇn tiÕp thu song kh«ng hoμn toμn ®æi míi.

Thêi ®iÓm thø ba rÊt ®¸ng l−u ý trong lÞch sö t«n gi¸o ViÖt Nam lμ thÕ kØ XVI.

§©y lμ thêi ®iÓm du nhËp cña Thiªn Chóa gi¸o vμo ViÖt Nam. §Æt trong bèi c¶nh thÕ giíi lóc nμy, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nãi

®Õn chñ nghÜa t− b¶n ®· h×nh thμnh t¹i Ch©u ¢u, ®ang t×m c¸ch bμnh tr−íng ra c¸c lôc ®Þa kh¸c. Trμo l−u ph¸t kiÕn ®Þa lÝ vμ x©m chiÕm lôc ®Þa nh»m më réng thÞ tr−êng vμ nguån tμi nguyªn, lμ bÖ ®ì vËt chÊt cho viÖc bμnh tr−íng cña mét trong nh÷ng t«n gi¸o lín nhÊt thÕ giíi lμ Thiªn Chóa gi¸o, trong ®ã quan träng nhÊt lμ hai nh¸nh: C«ng gi¸o vμ Tin Lμnh gi¸o.

táa ®i kh¾p nh÷ng n¬i cã thÓ ®Õn. Hä mang theo tÝn ®iÒu vÒ Thiªn Chóa vμ nghi

(6)

lÔ, réng h¬n, mang theo c¶ nÒn v¨n hãa Thiªn Chóa gi¸o mμ gieo cÊy ë nh÷ng n¬i hä x©m nhËp ®−îc. C¶nh nhμ truyÒn gi¸o lÇm lòi xuyªn c¸t sa m¹c vμ lªnh ®ªnh trªn mÆt n−íc ®¹i d−¬ng ®Õn nh÷ng n¬i cã con ng−êi kh¸c lo¹i sinh sèng ®· tõng lμ ®Ò tμi gîi høng cho c¸c t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ph−¬ng T©y cïng thêi vμ vÒ sau n÷a. Hä

®−îc h×nh dung nh− nh÷ng ng−êi dòng c¶m, th¸nh thiÖn, nh÷ng nhμ tu khæ h¹nh truyÒn b¸ ®øc tin kh«ng biÕt mÖt mái. Nh÷ng n¬i hä ®Õn ®· dÇn dμ h×nh thμnh mét d¹ng v¨n hãa vμ t«n gi¸o kh¸c, mÆc çi chÕt bëi çc cuéc chiÕn tranh, khñng bè vμ sù ng−îc ®·i r×nh rËp hä. Sè Ýt trong hä ®· tù ®ång hãa m×nh víi ng−êi d©n b¶n xø, am hiÓu phong tôc tËp qu¸n, tr©n träng nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa cña ng−êi b¶n xø, vμ víi t¸c phong cña ng−êi Ch©u ¢u, hä ghi chÐp mäi ®iÒu tr¶i qua, t¹o ra kho tμi liÖu chi tiÕt vμ s©u réng vÒ çc téc ng−êi, vÒ sau ®· ®−îc çc nhμ nghiªn cøu khoa häc x· héi vμ nh©n v¨n non trÎ cña nh÷ng n−íc míi tho¸t ra khái

¸ch thuéc ®Þa tiÕp thu vμ sö dông mét c¸ch tÝch cùc. Mét sè Ýt trong hä, h¬n n÷a, ®·

gãp phÇn t¹o ra ch÷ viÕt (cè nhiªn lμ dïng kÝ tù ph−¬ng T©y) cho ng−êi b¶n ®Þa vμ ®−îc chÊp nhËn. Kh«ng cã g× tèt h¬n khi lÊy hÖ ch÷ quèc ng÷ cña ViÖt Nam lμm vÝ dô cho

®iÒu võa nãi. Nh−ng cho thËt kh¸ch quan, còng cÇn nh×n thÊy mÆt tr¸i cña trμo l−u më réng cña Thiªn Chóa gi¸o: nÕu chóng ta ®·

kh¼ng ®Þnh nh÷ng thμnh qu¶ mμ trμo l−u nμy ®em l¹i cho nh÷ng vïng ®Êt míi, th×

còng kh«ng nªn quªn r»ng trμo l−u nμy th−êng g¾n bã chÆt chÏ víi trμo l−u cña thùc d©n ph−¬ng T©y, tøc mèi quan hÖ t«n gi¸o vμ chÝnh trÞ rÊt ®iÓn h×nh. Thμnh qu¶ cña Thiªn Chóa gi¸o song song víi sù ®au

khæ cña c¸c d©n téc thuéc ®Þa. Mét sè Ýt tu sÜ ®· tham gia tÝch cùc vμo qu¸ tr×nh thùc d©n hãa, sè kh¸c tuy kh«ng cã nh÷ng ho¹t

®éng tÝch cùc trong trμo l−u nμy, song cã thÓ nãi l¹i ®ång thuËn víi dông ý dïng ®ã nh− lμ biÖn ph¸p më réng nhanh ¶nh h−ëng, kh«ng chØ thuÇn tóy vÒ mÆt t«n gi¸o, mμ c¶ thÓ chÕ thÕ tôc cña nã: nhμ n−íc cña gi¸o hoμng. Tuy nhiªn, kh«ng nªn ®¸nh ®ång hai qu¸ tr×nh võa nãi, bëi kh«ng ph¶i nh¸nh nμo cña Thiªn Chóa gi¸o còng ®Òu tham gia vμo qu¸ tr×nh thùc d©n hãa, vμ ngay c¶ trong néi bé mét nh¸nh còng kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu tham gia. Ch¼ng h¹n, nh÷ng ng−êi theo Tin Lμnh gi¸o cã mét qu¸ tr×nh truyÒn gi¸o kh¸c h¼n, Ýt nhÊt còng trong thêi ®iÓm ta

®ang bμn. Nh×n ®¹i thÓ, cïng víi nh÷ng

®iÒu hay s¸ng míi mÎ cña c¸i mμ chóng t«i gäi lμ chñ nghÜa thÕ giíi Thiªn Chóa gi¸o, th× còng lμ m¸u vμ n−íc m¾t, lμ chia rÏ vμ ph©n biÖt. Dï tù biÖn hé ®Õn møc nμo vμ víi môc ®Ých nμo ®i ch¨ng n÷a, th×

®en trong lÞch sö t«n gi¸o nãi chung vμ Thiªn Chóa gi¸o nãi riªng. Nh−ng th¸i ®é cña chóng ta lμ c«ng b»ng, chóng ta kh«ng ®Ó cho qu¸ khø ¸m ¶nh, bëi v× b¶n chÊt cña v¨n hãa lμ réng më, lμ sù khoan hßa, lμ sù th«ng hiÓu vμ liªn th«ng, h·y lμm cho tinh thÇn cao th−îng ®−îc khuÊy lªn nh− mét tinh thÇn bÊt diÖt mäi phÝa, mäi con ng−êi v× mét x· héi b×nh yªn.

Còng nªn l−u ý r»ng mèi quan hÖ gi÷a Thiªn Chóa gi¸o víi c¸c t«n gi¸o lín cßn l¹i t¹i ViÖt Nam vμo thêi ®iÓm ®ang bμn kh«ng ph¶i lóc nμo còng hoμn toμn tèt

®Ñp, nÕu kh«ng muèn nãi lμ chóng cã sù bμi xÝch lÉn nhau. Theo chóng t«i, ®ã lμ sù va ®ông v¨n hãa tÊt nhiªn ph¶i x¶y ra trong ®iÒu kiÖn v¨n hãa vμ x· héi ®−¬ng

(7)

thêi. Nh−ng, nÕu xÐt toμn côc, ng−êi d©n, Ýt nhÊt lμ mét bé phËn c− tró theo s«ng, biÓn, nh÷ng ng−êi kh«ng n»m trong tø d©n, hay kÓ c¶ nh÷ng ng−êi trong sè tø d©n vÒ sau, l¹i kh«ng cã th¸i ®é bμi xÝch triÖt ®Ó. Hä, còng rÊt nhanh chãng, t×m thÊy ë Thiªn Chóa gi¸o mét chç dùa tinh thÇn míi cho cuéc sèng vèn nhiÒu lao khæ. Sù më réng vÒ sau vμ nh÷ng tr¹ng huèng lÞch sö kh¸c nhau cña c¸c nh¸nh Thiªn Chóa gi¸o tuy cã kh¸c ®i, song bÊt luËn ra sao th× v¨n hãa Thiªn Chóa gi¸o còng ®· trë thμnh mét bé phËn cña v¨n hãa ViÖt Nam.

Thêi ®iÓm thø t− cÇn l−u ý trong lÞch sö t«n gi¸o ViÖt Nam kh«ng cã g× kh¸c h¬n lμ chÝnh thÕ kØ cña chóng ta ®ang sèng vμ s¾p kÕt thóc. §©y lμ thêi k× cña nhiÒu khuynh h−íng t«n gi¸o vμ trμo l−u triÕt häc cïng chung sèng vμ tranh ®Êu. Còng lμ thêi ®iÓm mét sè t«n gi¸o khñng ho¶ng ph©n chia, nh−ng còng cã nh÷ng t«n gi¸o chÊn h−ng, hßa nhËp víi trμo l−u ph¸t triÓn cña x· héi, v¨n hãa vμ v¨n minh hiÖn ®¹i, trªn c¬ së cña nhËn thøc nh©n lo¹i ®ang cã nh÷ng thay

®æi lín lao. Mét thÕ kØ s«i ®éng vμ ®Çy ¾p c¸c sù kiÖn mang tÝnh quy m« thÕ giíi, cho thÊy mét lÇn n÷a t«n gi¸o l¹i ®−îc ®Æt vμo trung t©m cña t− duy nh©n lo¹i. ViÖt Nam kh«ng n»m ngoμi.

§Êt n−íc chóng ta n»m trong vßng xo¸y nãng báng cña c¸c sù kiÖn trªn thÕ giíi.

cßn thÊy xuÊt hiÖn nhu cÇu l−îng ®Þnh tæng qu¸t cã tÝnh lÞch sö vμ ®−¬ng ®¹i c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa hμng thiªn niªn kØ cña m×nh, trong ®ã cã t«n gi¸o. Chóng ta cμng ngμy cμng cã ®iÒu kiÖn nh×n nhËn vμ ®¸nh gi¸ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa d©n téc vμ nh©n lo¹i. Ngoμi nh÷ng gi¸ trÞ ®· ®−îc kh¼ng

®Þnh vμ cã sù ®ång thuËn, l¹i cã nh÷ng gi¸

trÞ cÇn ®é lïi cña thêi gian vμ mét con m¾t b×nh th¶n míi cã thÓ ®Þnh l−îng, trong ®ã cã nh÷ng gi¸ trÞ cña t«n gi¸o.

*

* *

KÕt l¹i bμi viÕt mμ vÉn biÕt vÊn ®Ò cßn tr¶i réng. Cμng ngμy chóng ta cμng nhÆt nh¹nh trong mu«n øc mét vμi chç dùa kh¶

®−îc g× nhiÒu th× lçi hoμn toμn n»m ë ng−êi viÕt, quyÕt kh«ng ph¶i v¨n hãa d©n téc kh«ng cã nhiÒu ®iÒu ®Ó khai th¸c. Tr¸i l¹i, trong mu«n øc Êy më ra nhiÒu h¬n mong muèn chñ quan cña ai ®ã.